A. Ksenicz - Możliwości wykorzystania elementów literatury łemkowskij w polskiej szkole.pdf - Łemkowie - travel-news.pl

ROCZNIK LUBUSKI TOM XXX, CZ. I, 2004

Andrzej Ksenicz

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA ELEMENTÓW

LITERATURY ŁEMKOWSKIEJ W POLSKIEJ SZKOLE

Zaproponowany temat może nie tyle zaskoczyć, co przede wszystkim wy

wołać pytanie o jego zasadność. Prawdopodobne jest bowiem, że dla wielu

obywateli naszego kraju pomimo nagłaśniania przez media przy różnych

okazjach – ostatnio m.in. za sprawą spisu powszechnego – kwestii mniejszo

ści narodowych w Polsce problem łemkowski jest zupełnie nieznany. Nie po

dejmuję się tutaj rozważenia go w ujęciu historycznym czy socjologicznym,

lecz jedynie kulturowym. Grupa taka, poczuwająca się do swej odrębności,

zaznaczyła swą obecność w Polsce już w średniowieczu i trwa nadal, nieza

leżnie od tego, czy będą ci ludzie czuli się bardziej związani z Ukrainą, czy

z Polską, czy też jeszcze uważać będą siebie za oddzielny naród słowiański,

co propaguje część działaczy łemkowskich związanych ze Stowarzyszeniem

Łemków i prof. R. P. Magocsi 1 .

W wyniku akcji „W” w 1947 roku ta część mieszkańców Beskidu Niskie

go, która nie uległa zachętom wyjazdu do USRR, że przypomnę taki radziec

ki twór, znalazła się na ziemiach w okresie PRL nazywanych zwykle odzy

skanymi. Według ocen Eugeniusza Misiły w powiecie głogowskim osiedlono

1070 osób, w powiecie Sulęcin – 2219, w szprotawskim 1560, w świebodziń

skim 1156, w żagańskim 958, a w granicach województwa zielonogórskiego

znalazło się 10 870 przesiedlonych w ramach tej akcji ludzi, w zdecydowanej

większości Łemków 2 .

Ponad pięćdziesiąt lat asymilacji zmieniło w znacznej mierze świado

mość odrębności kulturowej i narodowej, istnieje jednak określona grupa lu

dzi kultywujących swoje obyczaje i język, co znajduje wyraz w organizowa

niu imprez kulturalnych, wydawaniu czasopism i książek oraz innych dzia

łaniach. Łącząca się Europa wielkich i małych ojczyzn wymaga zachowania

tego, co stanowi o odrębności i pozycji każdego kraju i narodu. Wskazane

więc wydaje się wprowadzanie do szkół programów regionalnych, w których

1 Zob. m.in. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, cz. I i II, red. J. Czajkowski, Sanok

1994, 1995; Lemkivwina, u dvoh tomah, t. 2, red. S. Pavlk i in., Lьviv 2002.

2 Zob. E. M i s i ł o, Akcja „Wisła”, Dokumenty, Warszawa 1993, s. 406–449.

Andrzej KSENICZ

swoje miejsce powinny znaleźć również informacje o takich naszych sąsia

dach i współmieszkańcach, jak Łemkowie. Aby poczynania takie znalazły

swój konkretny wymiar, trzeba przypomnieć w naszym akurat przypad

ku fakty związane z działalnością literacką twórców pochodzących z terenu

Łemkowszczyzny.

Zbigniew Siatkowski, który z pełnym przekonaniem zajął się czymś, co

do końca trudno jednoznacznie zdeﬁniować, a co nazwać można literaturą

łemkowską czy inaczej może literaturą o Łemkach, stawia pytanie zasadnicze

– o jej wyznaczniki. Mogą nimi być m.in. pochodzenie autora i tematyka

twórczości 3 . Nie podejmuję się tu rozwiązywać tych teoretycznych kwestii,

które znalazły swoje miejsce w tomie Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce 4 ,

proponuję natomiast przypomnienie kilku autorów i ich dokonań twórczych,

wpisujących się w tak zakreślone pole problemowe. Najistotniejsze pozostaje

wszakże zagadnienie postawione przez przywołanego badacza krakowskiego,

który w sposób bardzo subiektywny a zarazem oryginalny stawia kwestię

istnienia bądź nie takiej literatury. Zilustruję to następującym cytatem:

Jeżeli łemkowska literatura ex deﬁnitione pojęć narodowych jest literaturą ukraińską

(wielu tak sądzi), to wspaniały poeta Łemkowszczyzny, Antonycz, jest poetą ukraińskim.

Właśnie ex deﬁnitione, a nie wyłącznie dlatego, iż akurat po ukraińsku pisał. Jasne.

Jeśli zaś literaturę łemkowską uzna się – jak czyni to również wielu – za zjawisko od

rębne (a to oznacza: urównoprawniająco wyodrębnione z tego, co postrzegano wcześniej

potocznie jako generalną ruskość czy ukraińskość), wtedy nie będzie nikogo, kto ważył

by się łemkowski ﬁrmament literacki pozbawić jego gwiazdy najświetlistszej. Bez ryzyka

omyłki przewidzieć da się, iż Łemkowie będą walczyli o prawo do wielkiego swego ziomka.

Niektórzy pewnie o prawo wyłączne. Chociaż wątlutki nawet spór nie rozżagwi się o to,

jakiego języka użył autor tej sławnej wśród Łemków półzwrotki:

Narodywsia Boh na saniach

W łemkiwśkim misteczku Dukli 5 .

Helena DućFajfer pokusiła się o napisanie obszernej pracy o literaturze

łemkowskiej – autorka nie ma wątpliwości, iż taka istnieje – skupiając się

przede wszystkim na drugiej połowie XIX i początku XX wieku 6 . Założenia

teoretyczne tej pracy znalazły po części swój wyraz w artykule Literatura

łemkowska – zagadnienia badawcze. Autorka przekonania swoje opiera na

3 Zob. Z. S i a t k o w s k i, Literatura łemkowska a geograﬁa Łemków , „Zahoroda” 1996,

nr 4, s. 14–19.

4 Łemkowie i łemkoznawstwo w Polsce, red. A. A. Zięba, Kraków 1997.

5 Zob. H. D u ć F a j f e r, Życie literackie Łemków w drugiej połowie wieku XIX i na

początku wieku XX [praca doktorska, maszynopis], 1997.

6 Z. S i a t k o w s k i, Antonycz i klasyﬁkatorzy, [w:] Łemkowie i łemkoznawstwo. . . ,

s. 110.

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA ELEMENTÓW LITERATURY. . .

następującym założeniu: „Na pytanie więc o deﬁnicję literatury łemkowskiej

odpowiedź może zostać sformułowana następująco: »Termin literatura łem

kowska obejmuje głównie łemkowskojęzyczne utwory literackie, ale także

literaturę napisaną w innych językach przez twórców łemkowskich«” 7 . Ja

pozwalam sobie wprowadzić jeszcze jedną ewentualność, ale rzecz wyjaśni

się za moment.

Jak można się zorientować na podstawie tak bardzo pobieżnie zaryso

wanej materii naszego dyskursu – kwestia cała jawi się jako dość kłopotliwa

acz pociągająca, dlatego też na własny niejako użytek określam ją termi

nem „kręgu łemkowskiej tematyki”. Interesującym niezwykle momentem jest

tutaj dodatkowo zjawisko tzw. pogranicza kulturowego, Łemkowszczyzna

bowiem stanowiła swego rodzaju półwysep wcinający się pomiędzy dwa et

nosy, polski z północy i słowacki z południa, co miało określony wpływ na

język i kulturę Łemków. Nie ulega jednak wątpliwości, że tak świadomość,

jak wytwory kultury duchowej i materialnej tego ludu są z ducha ruskie.

Termin Łemkowie – należy przy tym pamiętać – jest stosunkowo nowy, zo

stał bowiem wprowadzony po raz pierwszy w roku 1834 przez językoznawcę

J. Lewickiego we wstępie do jego pracy Grammatika russkogo jazyka w Gali

ciji 8 . Do dziś natomiast używane są określenia Rusin, Rusnak . Nazwę Łem

ko przyjęło się uważać za pochodną używanego przez ludzi zamieszkujących

Beskid Niski słowa łem w znaczeniu ‘tylko’.

Wspomniany już fakt nieobecności tematyki łemkowskiej w świadomo

ści Polaków wynika przede wszystkim z braku pozycji wydawniczych, choć

dziś przesadą byłoby mówić o zupełnym ich braku. Przypomnę zatem, iż

od 1956 roku wychodzi tygodnik „Nasze Słowo”, a w nim od 1957 roku

pojawia się „Łemkiwska Storinka”, w której materiały – poezja, proza, ar

tykuły i inne drobne teksty – drukowane są często po łemkowsku. W latach

osiemdziesiątych natomiast zaczęły pojawiać się tomiki poezji, a następnie

również prozy. Ich autorzy to m.in. P. Murianka (P. Trochanowski), W. Gra

ban, P. Stefanowski, S. Trochanowska, H. DućFajfer, T. Gocz, T. Kuziak,

S. Madzelan, J. Dudra 9 .

Początków literatury tworzonej przez Rusinów tak na terenie Łem

kowszczyzny, jak i poza jej terenem należy szukać na przełomie XV

i XVI wieku. Za jednego z takich autorów, zapewne spornych, należy uznać

7 H. D u ć F a j f e r, Literatura łemkowska – zagadnienia badawcze, [w:] Łemkowie

i łemkoznawstwo. . . , s. 95.

8 Zob. . Le v i c ь k i i, Grammatika russkogo jazyka v Galicï, Peremisl 1834.

9 Zob. m.in. P. M u r i a n k a, Suchy badyl , Nowy Sącz 1983; W. G r a b a n, Na koł

paku gór , Kraków 1991; M. O l e s ь n v i q, Vwytko wto жy, Głogów 1998;

T. F. G o q, Жyt lemka, Zindranova 1999; S. M a d z e l n, Smak doli, Kri

nic 2000; . D u d r a, Zьvizdy na skybah, Gorlice 2002.

Andrzej KSENICZ

Pawła z Krosna, zwanego Ruthenusem, żyjącego w XVI wieku, a także Da

miana Lewickiego, urodzonego w Nowej Wsi w pow. nowosądeckim, który

w połowie XVIII wieku zbierał i opracowywał ruskie pieśni, pisał wiersze

i większe ody. Jedna z nich opiewała zwycięstwo Piotra I pod Połtawą. Li

ryka Lewickiego miała często dość intymny charakter, co było w tym czasie

raczej niezwykłe, a wspomniana tu oda znalazła nawet odzew w rosyjskiej

krytyce 10 . W tym miejscu wypada odnotować nie tyle to, iż autor dostrze

żony został przez krytykę rosyjską, ile przede wszystkim fakt posługiwania

się językiem cerkiewnosłowiańskim przez autorów z terenu Łemkowszczyzny.

Byli to z nielicznymi wyjątkami księża, dobrze znający ten język, do którego

wprowadzano elementy miejscowej gwary oraz dość szeroko mniej czy lepiej

znane autorom słownictwo rosyjskie, a w mniejszym stopniu ukraińskie czy

polskie.

Doprowadziło to do powstania tzw. jazyczija, swoistej próby języka lite

rackiego, w którym zdaje się dominować orientacja na język Lwa Tołstoja.

Sympatie prorosyjskie w jakiejś mierze, ale również określone działania ze

strony Moskwy doprowadziły do tego, że po obu stronach Karpat wielu

autorów tworzyło w tym języku, przekonani, że piszą po rusku, zrozumiale

dla miejscowego czytelnika. Tak wyglądało to również w przypadku bodaj

najbardziej zasłużonych dla XIXwiecznej literatury łemkowskiej twórców,

a mianowicie O. Duchnowicza i W. Chylaka, o których słów kilka powiem

jeszcze później. Inni to m.in. M. Małyniak, Tyt Myszkowski. Odnotować tu

jeszcze można, że piszący na początku XX wieku Mychaił Nesteriak wy

powiadał się wprost po rosyjsku 11 . Po stronie słowackiej było to zjawisko

także dość częste, nawet po 1945 roku. Kwestia ta wymaga jednak osobnego

rozważenia.

Do wymienionych już autorów dodać trzeba cały szereg postaci, a wśród

nich Klaudię Aleksowicz, jedną z pierwszych kobiet działających tak na ni

wie literackiej, jak też zajmujących się tzw. działalnością społecznikowską.

Napisała ona kilka utworów scenicznych dla dzieci i dorosłych. Podobno

dużym uznaniem cieszyła się w swoim czasie jej sztuka zatytułowana Za

moroczenaja (Otumaniona) 12 . Kolejni to m.in. Modest Humecki, O. Pawło

wicz, D. Wisłocki (piszący pod pseudonimem Wanio Hunianka) czy jeszcze

I. Rusenko.

Wśród wymienionych tu zdecydowanie wyróżniają się Pawłowicz i Ru

senko, piszący w zasadzie po łemkowsku. Obaj starali się w swej poezji

zawierać to, co najbardziej bolące i aktualne, a zarazem wspólne dla całego

10 Zob. I. F. L e m k i n, Istori Lemkoviny, New York 1969, s. 253–254.

11 Zob. H. D u ć F a j f e r, Literatura łemkowska. . . , s. 94.

12 Zob. I. F. L e m k i n, op. cit., s. 255.

MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA ELEMENTÓW LITERATURY. . .

obszaru Łemkowszczyzny. Okazali się przy tym dość wyczuleni na sprawy

językowe, obaj bowiem – pierwszy z nich żyjący po słowackiej stronie w la

tach 1819–1900, a drugi po polskiej już w XX wieku (do 1945 roku) – umieli

wznieść się ponad czysto gwarowy regionalizm, co sprawia, że ich poezja po

siada cechy i walory języka literackiego w szerszym rozumieniu tego pojęcia,

języka którego rozwój być może doprowadziłby (gdyby nie wypadki histo

ryczne) do powstania języka łączącego elementy gwary łemkowskiej i języka

ukraińskiego. To, co się stało w XX wieku, spowodowało, że obecnie tacy

poeci, jak W. Barna, W. Chomyk, S. Woźniak czy I. Hołowczak i wielu

innych, piszą po ukraińsku, a nieżyjący już J. Dudra czy młodsi – W. Gra

ban, I. Fudżak, P. Trochanowski, P. Stefanowski, T. Gocz, M. Oleśniewicz

lub zajmujący się prozą T. Kuziak, S. Madzelan i kolejni, niewymienieni tu

z nazwiska – po łemkowsku. Wśród przywołanych tu i pominiętych są też

oczywiście tworzący w dwóch językach, jak czynią to autorzy mieszkający

nie tylko w Polsce, ale i w Słowacji czy na Ukrainie. Nadal więc aktualny

pozostaje postulat uściślenia terminu literatura łemkowska.

Z. Siatkowski powiada, że nie decyduje o tym kryterium geograﬁczne,

a więc miejsce urodzenia, z czym wypada się zgodzić, a nawet nie tematyka

łemkowska 13 . Wydawałoby się więc, że decydującym wyróżnikiem powinien

być język, co prowadziłoby jednak do zawężenia rozumienia tak często uży

wanego pojęcia jak literatura narodowa, czego nie należy oczywiście odnosić

wprost do tego, co próbujemy nazywać literaturą łemkowską. Bo przecież

gdy słyszymy, że B. I. Antonycza – jako wybitnego poetę ukraińskiego –

należy wyłączyć poza krąg literatów Łemków, to skomentować to można,

delikatnie mówiąc, jako nieporozumienie. Tacy jak on – najwybitniejsi –

stanowią bowiem o stanie literatury i sztuki danej grupy czy narodu. Nie

może tego zmienić żadna nierozważna terminologiczna żonglerka.

Zapewne narażę się, choć mam nadzieję, że nie wszystkim, kiedy w sze

reg tych nazwisk wpiszę jeszcze. . . J. Harasymowicza, przywołując tu jedną

z jego wypowiedzi, która moim zdaniem pozwala mi to uczynić. W Słowie od

autora w zbiorku Cała góra barwinków stwierdza on, że jego „dom znajduje

się w Karpatach i [. . . ] mknie z chmurami dalej na wschód aż za Bieszcza

dy. Gdzieś tam, gdzie są szczyty Paraski, Popadii, Sywuli, [. . . ] Piszę na

dwie ręce. Dwoma liściastymi piórami i staram się zbliżyć i ludzi, i góry.

[. . . ] Mój wiersz krąży nad łemkowską wioską. [. . . ] Na stole mam lichtarz

cerkiewny, lecz piszę po polsku. Należę do polskiej kultury i zarazem do

unickiej cerkwi” 14 . Tych, którzy zechcą zgłaszać zastrzeżenia, zapytam, kto

13 Zob. Z. S i a t k o w s k i, Literatura łemkowska. . . , s. 14–19.

14 J. H a r a s y m o w i c z, Słowo od autora, [w:], Cała góra barwinków , Kraków 1983,

s. 5.

A. Ksenicz - Możliwości wykorzystania elementów literatury łemkowskij w polskiej szkole.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: