Mała Encyklopedia Kultury Antycznej.pdf

MAŁA ENCYKLOPEDIA KULTURY ANTYCZNEJ

Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1990

Wydanie V

Jednotomowe wydanie Małej encyklopedii kultury antycznej oparte zostało na wydaniu dwutomowym (tom I wyd. w 1958 r., tom II w 1962 r.), podjętym i

-opracowanym z inicjatywy i pod redakcją Kazimierza Kumanieckiego, Kazimierza Michałowskiego i Lidii Winniczuk. W wydaniu jednotomowym (1966 r.)

wprowadzono zmiany i uwagi, które postulowali recenzenci, a mianowicie: w zakresie wojskowości, realiów życia codziennego, malarstwa - Zbigniew Borkowski, w

zakresie prawa - Cezary Kunderewicz, literatura greckiej - Jerzy Łanowski, sztuki antycznej - Elżbieta Makowiecka, filozofii - Władysław Seńko, literatury rzymskiej -

Irena Kazik-Zawadzka, historii Grecji i Rzymu - Tadeusz Zawadzki. Ponadto hasła tomu drugiego dostosowano do uwag recenzentki tego tomu, Lidii Winniczuk.

Jedną z poważniejszych zmian, których dokonano w wydaniu jednotomowym, jest zmniejszenie ilości haseł wskutek usunięcia szeregu drobnych artykułów z dziedziny

rzeźby, malarstwa a także literatury i historii. Artykuły te, dotyczące prawie nieznanych imion, nie miały żadnego znaczenia dla odbiorców Encyklopedii, stanowiąc tym

samym zbyteczny balast. Usunięcie tego typu informacji pozwoliło na powiększenie objętości artykułów wymagających rozszerzenia.

W zasadzie nie uzupełniano materiału Encyklopedii nowymi hasłami poza nielicznymi, których wprowadzenie było konieczne. Rozszerzono natomiast siatkę

odnośników i odsyłaczy, uwzględniając różnorodne formy pisowni imion i nazw.

Zakres i zasięg Encyklopedii pozostał więc ten sam. Znajdzie w niej czytelnik materiały dotyczące geografii i etnografii, historii politycznej, kultury materialnej, historii

literatury, nauki i myśli filozoficznej, historii sztuki, prawa, mitologii i religii starożytnej Grecji i Rzymu starożytnego. Zasięg czasowy określają, z jednej strony

najdawniejsze dzieje ludów zamieszkujących wybrzeża Morza Śródziemnego, z drugiej - wiek V nowej ery, tradycyjnie uznawany za końcowy ery starożytnej. Zasięg

terytorialny ograniczono w zasadzie do świata śródziemnomorskiego, wykraczając na Wschód, na Północ i na Południe tylko wtedy, gdy staje się to konieczne dla

pełniejszego obrazu kultury grecko-rzymskiej i dziejów grecko-rzymskiego oręża. Znajdą więc czytelnicy obok wiadomości dotyczących ludów zamieszkujących Grecję

i Italię również informacje o tym, co wiedzieli starożytni o ludach słowiańskich, germańskich i celtyckich zamieszkujących w starożytności Europę wschodnią i

środkową, Bałkany, Galię i Brytanię, o ludach Małej Azji i Bliskiego Wschodu, o mieszkańcach Egiptu, Etiopii i północnych wybrzeży Afryki.

Pewna część materiału Encyklopedii wykracza poza te ramy. Są to wiadomości poświęcone recepcji antyku grecko-rzymskiego w literaturze i nauce polskiej. Podano

więc - w wyborze - wiadomości biograficzne o pisarzach i poetach polsko-łacińskich

6 WStęP

epoki humanizmu oraz o twórcach filologii klasycznej w Polsce i tłumaczach dzieł starożytnych.

Wreszcie nieliczną grupę stanowią artykuły poświęcone pisarzom bizantyńskim i wczesnośredniowiecznym, których dzieła stanowią źródłowe przyczynki do wiedzy o

starożytności.

Treść Encyklopedii uzupełnia wybór najbardziej znanych łacińskich i greckich przysłów i sentencji.

Scharakteryzowany powyżej materiał został ujęty w hasłach ułożonych w porządku alfabetycznym. Przyjęto tu zasadę grupowania haseł wielowyrazowych pod

pierwszym wyrazem, np.:

nomoteci non liquet non multa... non omnis... non plus ultra Nonae

W wielu przypadkach po wyrazie hasłowym następuje część ujęta w nawias. Zawiera ona objaśnienia etymologiczne albo oryginalną lub uboczną formę imienia.

Niektóre hasła obejmują objaśnienia kilku znaczeń. Dla oddzielenia ich ujęto poszczególne artykuły w punkty oznaczone kolejną numeracją, w hasłach biograficznych

poszczególne biogramy ułożono w kolejności chronologicznej. W przypadku homonimów geograficzno-osobowych podano oddzielnie hasło geograficzne i oddzielnie

osobowe (np. Nili, Nil2).

Stosowany do oznaczania informacji z zakresu mitologii kwalifikator skrótowy mit. odnosi się do punktu, który poprzedza. Używany na początku artykułu odnosi się do

wszystkich punktów.

Hasła mogą wystąpić w trojakiej formie: spolszczonej, oryginalnej lub w transkrypcji.. Formy spolszczonej użyto przy imionach, nazwach i terminach przyswojonych

językowi polskiemu (Cezar, Cyceron, Meander, Teodozjusz, obol, mina), zastosowano przy tym odsyłacze od form oryginalnych lub transkrybowanych. W innych

przypadkach hasła występują w formie oryginalnej (łacińskie) lub transkrybowanej (greckie). Przyjęto następujące zasady transkrypcji alfabetu greckiego:

1) dwugłoski ai, ei, 01 są transkrybowane przez aj, ej, oj.

2) nagłosowe i występujące przed samogłoską jest również transkrybowane przez j.

3) samogłoski T), <n są transkrybowane (poza wyrazem hasłowym) przez e, ó.

4) spółgłoski (,, t,, q> są transkrybowane przez z, ks, f. W wyrazach i nazwach greckich oznaczone zostały miejsca akcentu znakiem nad akcentowaną samogłoską.

WYKAZ SKRÓTÓW

arab. - arabski

archit. - architektura

celt. - celtycki

demin. - deininutivum, zdrobniale

dom. - domyślnie

dop. - dopełniacz

dosł. - dosłownie

egip. - egipski

fen. - fenicki

franc. - francuski

gema. - germański

gr. - grecki

gram. - gramatyczny

l.mn. - liczba mnoga

l.p. - liczba pojedyncza

tac. - łaciński

m.in. - między innymi

med. - medium, strona -medialna

mit. - mitologia, mityczny

n.e. - nasze) ery

niem. - niemiecki

n.p.m. - nad poziomem morza

ok. - około

osk. - oskijski

p.n.e. - przed naszą erą

pocz. - początek

poi. - polski

pot. - połowa

por. - porównaj

r. - rok

syr. - syryjski

tur. - turecki

urn. - umarł

ur. - urodzony

w. - wiek

wg - według

wł., włos. - włoski

zob. - zobacz.

a.u.c. skrót łac. ab Urbe condita lub A.U.C. skrót anno Urbis conditae (dosł. od założenia miasta), na oznaczenie ery liczonej od założenia miasta (Rzymu). Datę tego

faktu na podstawie chronologii rzymskich erudytów (Warron) przyjmuje się na r. 753 p.n.e. Oznaczenia używano tylko w literaturze, w życiu potocznym liczono czas

wg konsulów.

ab ovo {lać. dosł. od jajka) powiedzenie używane przysłowiowo w znaczeniu: od samego początku. Wg jednych wyjaśnień wiąże się ono ze zwyczajem podawania na

ucztach jaj na pierwsze danie (ab ovo usgue ad mala); wg innych tłumaczeń chodzi o jajo Ledy, z którego narodziła się Helena, przyczyna wojny trojańskiej.

Aba córka tyrana Cylicji Zenofanesa, panowała w cylickim mieście Olbe w drugiej poł. I w. p.n.e.

abacus zob. abakus.

Abaj starożytne miasto w Fokidzie, nad rzeką Kefisos, słynne z wyroczni i świątyni Apollina. Zniszczone w czasie wojen perskich i wojny świętej. Zachowały się ruiny

świątyni Apollina.

abaks zob. abakus.

abakus (łac. abacus, gr. dbaks) 1. stół prostokątny z blatem marmurowym lub metalowym do ustawiania cennych naczyń. 2. górna część kapitelu kolumny, mająca

kształt kwadratowej płyty. 3. przyrząd do liczenia zwany tabliczką Pitagorasa (mensa Pythagored), 4. stolik do gier.

Abantiades potomkowie Abasa: Akrisios i Per-seusz.

Abantowie (Abantes) starożytny szczep grecki zamieszkujący Eubeję. A. pierwotnie zajmowali Chalkidę i Eretrię. Wg Herodota część Abantów osiedliła się w Azji Mn.

Nazwę szczepu wyprowadzono od miasta Abaj (zob.). Herosem-epo-nimem Abantów był Abas (zob.).

Abaris 1. wg mniemania Greków z pochodzenia Hyperborejczyk, żyjący prawdopodobnie w VI w. p.n.e., uważany za proroka i cudotwórcę. 2. mit. żołnierz z armii

Tumusa, króla Rutulów, zabity przez Trojańczyka Euryalosa, występujący w Eneidzie Wergiliusza (IX. 344). 3. mit. towarzysz króla trackiego Fineusa, zabity przez

Perseusza (Owidiusz, Metamorfozy V, 86).

Abas mit. król Argos, heros-eponim szczepu Abantów, syn Linkeusa i Hypermestry, ojciec Akrisiosa i Projtosa, dziad Danae, pradziad Perseusza. Zob. Akrisios.

Abdera 1. miasto w Tracji, położone między ujściem rzeki Nestos a jeziorem Bistonis, założone ok. r. 656. Wg legendy A. miał założyć Herakles na cześć swego

ulubieńca Abderosa. Historycy wymieniają jako założyciela miasta Timesiosa z Klazomenaj. A. była ojczyzną słynnych filozofów: Leukipposa, Demokryta, Protagorasa

i Anaksagorasa oraz poety Nikaj-netosa. Mimo to określenie "abderyta" było w starożytności synonimem głupca i tępaka. 2. miasto na południowym wybrzeżu

Hiszpanii, założone przez Fenicjan, znane za czasów rzymskich z połowu tuńczyków.

abdicatio łac. 1. w terminologii rzymskiej oznacza dobrowolne wyrzeczenie się czegoś, np. spadku, wolności, przynależności do swego rodu. W prawie publicznym

używano terminu a. na oznaczenie złożenia urzędu (z chwilą upływu kadencji lub przed jej upływem). 2. w prawie greckim a. oznaczała wyrzeczenie się nieposłusznego

syna przez ojca (apokeryksis).

Abila, Abyla mons zob. Heraklesa słupy, Kalpe.

Abisares książę indyjski, władca tzw. Orejoj Indoj, krainy położonej na północ od państwa Porosa (zob.), z którym zawarł przymierze, aby walczyć przeciw

Aleksandrowi W. Pokonany

Aborigenowie

Achajmenes

przez Aleksandra oddal mu hołd, dzięki czemu pozostał na tronie.

Aborigenowie (Aborigines) mityczny szczep zamieszkujący środkową Italię. Nazwa pojawia się po raz pierwszy u tragika greckiego Likofrona (IV w. p.n.e.) oraz u

Katona Starszego.

Abradatas znany z Cyropedii Ksenofonta książę perskiej Suzjany; walczył najpierw po stronie króla mcdyjskiego przeciw Cyrusowi Starszemu, później przeszedł na

jego stronę za namową swej żony Pantei; zginął w bitwie z wojskami króla Lidii, Krezusa, w r. 547.

Abraksas (Abrwcas, także Abrasax) wg gnos-tyka Basilejdesa (II w. n.e.) - najwyższy byt. Jego wizerunki, w postaci człowieka z głową koguta i wężami zamiast nóg,

ryto na kamieniach w kształcie gemm i używano jako amuletów.

Abrasax zob. Abraksas.

Abraxas zob. Abraksas.

Abrek 1. A. Andrzej (urn. w r. 1656) profesor retoryki i poetyki w Akademii Zamojskiej, uprawiał okolicznościową poezję łacińską 2. A. Andrzej, syn poprzedniego,

teolog, również profesor i rektor Akademii Zamojskiej, autor kilku łacińskich panegiryków, mów gratulacyjnych i pochwalnych.

Abronius zob. Arbronius.

Absyrtos zob. Apsyrtos.

Abydos 1. nazwa grecka starożytnego miasta egipskiego Abdżu, głównego miejsca kultu Ozy-rysa, ze słynną świątynią tego boga wzniesioną za panowania dwóch

pierwszych dynastii (IV/ni tysiąclecie p.n.e.) w środku wielkiej nekropolis. Świątynię, przebudowaną w 1300- 1233 r. p.n.e. w czasach faraonów Setosa I i Ramzesa II,

odkopał w r. 1859 Mariette. Wyróżniała się ona spośród innych sanktuariów egipskich podziałem na 7 kaplic; trzy z lewej były poświęcone trójcy ozyriańskiej:

Ozyrysowi, Izydzie i Horu-sowi, środkowa Amonowi z Teb, dwie po prawej Ptahowi memfickiemu i Re heliopolitańskiemu, ostatnia zaś ubóstwionemu Setosowi.

Świetność A., gdzie każdy ze średniozamożnych Egipcjan pragnął posiadać swą stelę grobową, przetrwała aż do epoki schyłkowej (ok. VI w. p.n.e.). Do

najsłynniejszych budowli sepulkralnych tego typu należy zaliczyć cenotaf faraona Setosa I (XIX dyn.). W epoce późnoptolemejskiej A. stanowiło już tylko nic nie

znaczącą wioskę z wyrocznią boga Besa, o której wzmianki znajdują się jeszcze w r. 360 (Ammianus Mareellinus). 2. w Mizji (dziś Avido), miasto starożytnej

Troady nad Hellespontem, kolonia Miletu założona w VII w. p.n.e. W A. miał być przerzucony most dla przemarszu wojsk perskich Kserk-sesa do Europy w r. 480

p.n.e. Miasto, związane przymierzem z Atenami, dzieliło ich losy. Po wojnie peloponeskiej została tam osadzona załoga wojsk spartańskich. Z A. łączy się legenda o

Helle, Hero i Leandrze (zob.).

Acca Lareotia mit. bogini rzymska, której coroczne święto Larentalia obchodzono 23 grudnia. Wg jednych źródeł miała być ona matką Larów, inne identyfikowały ją z

żoną pasterza Faustulusa, która wyratowała i wykarmiła Romulusa i Remusa.

accessio łac. w prawie rzymskim pierwotny sposób nabycia własności wskutek przyłączenia rzeczy ubocznej do rzeczy głównej będącej już własnością nabywcy. Tak

np. wzniesiony na cudzym gruncie budynek staje się własnością właściciela gruntu.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: