Domanska,%20Obrazy%20PRL%20w%20perspektywie%20postkolonialnej.pdf

Ewa Domańska

OBRAZY PRL W PERSPEKTYWIE POSTKOLONIALNEJ.

STUDIUM PRZYPADKU

Celem artykułu jest ukazanie potencjału, który tkwi w popularnych w Stanach Zjed-

noczonych studiach postkolonialnych, dla badania przeszłej i teraźniejszej historii Polski.

Chciałabym zaproponować myślenie w kategoriach postkolonialnych jako alternatywę,

choć rzecz jasna nie w sensie wykluczających się możliwości, lecz odmienności i uzupeł-

nienia innych sposobów rozważania powojennej historii Polski, a zwłaszcza tych ujmują-

cych ją w perspektywie totalitaryzmu i jego komunistycznego wcielenia. Przyjmuję przy

tym, że podstawowym problemem kondycji postkolonialnej staje się zagadnienie toż-

samości ludzi zamieszkujących imperium i kolonie zarówno w okresie kolonialnym, jak

i postkolonialnym, a zwłaszcza ambiwalentne relacje panujące między nimi. Będę tropiła

te wzajemne zależności oraz ich współczesne rezonansy, analizując relację Polskiej Kro-

niki Filmowej z koncertu ﬁ nałowego X Festiwalu Piosenki Radzieckiej w Zielonej Górze

w 1974 r. i zwracając uwagę na fakt dzisiejszej reprodukcji i promocji wybranych frag-

mentów PKF, reklamowanych pod hasłem „Najzabawniejsze Polskie Kroniki Filmowe”.

W interpretacji tego materiału badawczego wykorzystam stosowane przez Homi K. Bha-

bhę pojęcia mimikry, farsy i kamuﬂ ażu. Wskażę na dwa dominujące modele ujmowania

przeszłości PRL: oﬁ cjalny – tragiczny, oraz obecny w kulturze popularnej – komiczny.

Rozważania prowadzą do wniosku, że próba naszego poradzenia sobie z doświadcze-

niem PRL-owskiej przeszłości wykazuje wiele podobieństw ze zjawiskami, które są cha-

rakterystyczne dla krajów postkolonialnych, będących oﬁ arami zachodnich imperiów.

Ponadto w rodzimych strategiach reparacyjnych można zauważyć znaki naśladowania

imperium, co ujawnia się m.in. w tym, że oﬁ cjalne wizje naszej przeszłości mają cechy

charakterystyczne dla rosyjsko-sowieckiego nacjonalistycznego dyskursu kolonialnego.

1. PARADYGMAT POSTKOLONIALNY JAKO ALTERNATYWA

PARADYGMATU TOTALITARNEGO

Postkolonialność rozumiana jest tutaj w podwójnym sensie: jako kondycja charaktery-

styczna dla epoki ponowoczesnej, co wiąże się z faktem, że relacje kolonialne (obok ka-

tegorii „klasy, rasy, płci”) stają się fundamentalne dla badania współczesnych problemów

tożsamości, oraz w sensie chronologicznym, jako sytuacji, która wytworzyła się w Polsce

i w innych krajach satelitarnych byłego Związku Radzieckiego po upadku muru berliń-

skiego. Należy przy tym pamiętać, że przedrostek „post” nie znaczy, iż kolonialność jako

specyﬁ czna kondycja skończyła się wraz z opuszczeniem kraju przez wojska okupacyjne.

Nie ma tutaj miejsca na myślenie w kategoriach postępu i przeświadczenie, że po la-

tach opresji nadejdą „lepsze czasy”. Teoria postkolonialna zwraca szczególną uwagę na

167

___________________________________ Ewa Domańska _________________________________

tzw. kolonialne następstwa ( colonial aftermath ), na piętno kolonialnej przeszłości, która

rezonuje we współczesnej kulturze niepodległych już państw i stanowi poważny problem

dla ich tożsamości, oraz na przejawy różnych nowych form kolonializmu.

W kontekście krajów środkowoeuropejskich i bałtyckich pojęcie postkolonializmu

wskazuje na pewien sposób badania ich przeszłości i teraźniejszości, który oferuje od-

mienną perspektywę wobec widzenia ich w opcji totalitaryzmu i postkomunizmu.

Ogólnie zatem można powiedzieć, że postkolonializm stanowi alternatywny paradyg-

mat wobec dominującego w badaniach totalitaryzmu. Ewa M. Thompson w książce

Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm zwraca uwagę, że amerykańskie

interpretacje historii ZSRR (powiedziałabym, że nie tylko amerykańskie) omijają kwestie

kolonializmu i kiedy omawiają lata 1939–1941, które Thompson nazywa „okresem naj-

większej, z powodzeniem przeprowadzonej ekspansji kolonialnej w całej historii Rosji”

(okupacja sowiecka wschodniej części Polski, wcielenie części Finlandii i republik nad-

bałtyckich), to nie ujmują tych zjawisk w kategoriach kolonialnych, lecz jako chęć posze-

rzenia wpływów komunizmu. Thompson pisze tak: „Tajne protokoły paktu Ribbentrop-

-Mołotow dotyczyły sfer wpływów w Europie. Były one klasycznym przykładem we-

wnętrznego kolonializmu europejskiego, dążącego do marginalizowania małych i śred-

nich narodów oraz przypisania im statusu »śródperyferyjności«, by użyć terminu Tötösy

de Zepenteka” 1 .

Kierując się analizami Thompson, można powiedzieć, że kiedy w interpretacjach

przeszłości ZSRR i PRL odwołujemy się do myślenia w kategoriach totalitaryzmu i jego

komunistycznego wcielenia, to odwracamy uwagę od problemu kolonializmu i w istocie

myślimy tak, jak chce imperium, tzn. poddajemy się wrażeniu, że ideologia komunistycz-

na była jedynym czynnikiem i przewodnikiem w traktowaniu podbitych państw i nacji,

podczas gdy – jak twierdzi np. Thompson – główną rolę odgrywał agresywny nacjona-

lizm, ujawniający się pod postacią „wewnętrznego kolonializmu europejskiego” 2 .

Rzecz jasna kolonializm rosyjski w zasadniczy sposób różnił się od zachodnioeuro-

pejskiego 3 . W związku z tym toczy się wiele sporów, czy i jak można mówić o postko-

lonialności krajów Europy Środkowo-Wschodniej 4 . Oczywiście istnieją rozbieżne opinie

1 E.M. Thompson, Trubadurzy imperium. Literatura rosyjska i kolonializm, tłum. A. Sierszulska, Kraków

2000, s. 262.

2 Ibidem .

3 Wskazuje się tutaj następujące cechy: podczas gdy w kolonializmie zachodnim ważne są kwestie ra-

sowe, w rosyjskim dominujące są zagadnienia narodowościowe; podczas gdy w wypadku pierwszym podboje

powodowane były czynnikami ekonomicznymi, w drugim decydowała polityka mocarstwowa; w wyniku pod-

bojów Rosja wcielała inne kraje i budowała marionetkowe rządy służące interesom imperium; sytuacja była

inna w systemach zachodnich ze względu na kolonie zamorskie; imperializm zachodni ma często wpływ sca-

lający, podczas gdy rosyjski jest wyraźnie odśrodkowy; charakterystyczne w wypadku kolonializmu rosyjskiego

było postrzeganie Rosjan jako stojących niżej w rozwoju cywilizacyjnym od skolonizowanych (odwrotnie jest

w wypadku kolonializmu zachodniego, gdzie mamy do czynienia z cywilizacyjną przewagą imperiów nad ko-

loniami, która uznawana jest przez skolonizowanych; w związku z tym po upadku imperiów kolonie często za-

chowały system polityczny i edukacyjny, podczas gdy w wypadku kolonializmu rosyjskiego mamy do czynienia

z usuwaniem wszelkich śladów obecności kolonizatora). Pisze na ten temat E. Thompson ( op. cit. , s. 1–40).

4 Zob. Empire, Union, Center, Satellite. The Place of Post-Colonial Theory in Slavic/Central and Eastern Eu-

ropean/(Post-)Soviet Studies , „Ulbandus. The Slavic Review of Columbia University” 2003, nr 7; R. Deltcheva,

The Difﬁ cult Topos In-Between: The East Central European Cultural Context as a Post-Coloniality , „The Sarmatian

Review” 1998, t. 18, nr 3; D.Ch. Moore, Is the Post- in Postcolonial the Post – in Post-Soviet? Toward a Global

Postcolonial Critique , „PMLA” 2001, t. 116, nr 1; Baltic Postcolonialism , red. V. Kelertas, Amsterdam 2006 oraz

N. Klumbyte, Review of Baltic Postcolonialism , „East European Politics and Societies” 2007, t. 21; H.F. Carey,

R. Raciborski, Postcolonialism: A Valid Paradigm for the Former Sovieticized States and Yugoslavia , „East Euro-

168

______________________ Obrazy PRL w perspektywie postkolonialnej _______________________

co do tego, czy Polska jest krajem postkolonialnym 5 . Mimo jednak wielu kontrowersji

próby przyłożenia teorii postkolonialnej do badania polskiej literatury mają już w Pol-

sce swoich zwolenników, a także aplikacje 6 . Rozpatrywanie tych kwestii nie jest jednak

przedmiotem tego artykułu. Jakkolwiek można dyskutować o tym, czy i w jakim sensie

możemy mówić o Polsce jako kraju skolonizowanym przez ZSRR (problem ten wymagał-

by osobnego studium i z pewnością musi zostać podjęty przy szerszym zainteresowaniu

wykorzystaniem teorii postkolonialnej do badania przeszłości Polski), to obserwacja rze-

czywistości polskiej po 1989 r. wykazuje wiele podobieństw z kondycją krajów postko-

lonialnych, tak jak jest ona opisywana w ramach studiów postkolonialnych, odnoszących

się przede wszystkich do tzw. krajów Trzeciego Świata. Naszą świadomość narodową

znaczy wiele kompleksów kolonialnych, z których najbardziej widoczne – jak zauwa-

żył Krzysztof Kowalczyk-Twarowski – są dwa: nostalgia za kresami (w czym uwidacznia

się charakterystyczne dla kondycji postkolonialnej pragnienie odzyskania utraconej toż-

samości w oparciu o jakieś „mityczne” jej źródła) oraz upokorzenie okresem zaborów,

okupacji hitlerowskiej i sowieckiej 7 .

Mimo podobieństw z kondycją krajów postkolonialnych w badaniach historycznych

nad powojennymi losami Polski zagadnienie kolonializmu i postkolonializmu nie po-

jawia się ani w formie pewnej opcji badawczej, ani w formie specyﬁ cznego słownika.

Mamy natomiast do czynienia z takimi określeniami statusu Polski, jak wasal czy satelita,

który pozostaje w relacji uzależnienia, podległości, ewentualnie okupacji. Jeżeli zaś tak

jest, to może właśnie w tym momencie dotykamy ważnej kwestii, tj. że najpoważniej-

szym sukcesem, który odniósł ZSRR w krajach podporządkowanych, jest odwrócenie

uwagi od kwestii rosyjskiego/sowieckiego kolonializmu. Dla polskich historyków ten

problem nie istnieje; analizowane jest jedynie zagadnienie systemu totalitarnego w wy-

daniu sowieckim oraz jego zgubnej ideologii. Rację ma Thompson: literatura rosyjska,

w tym także prace dysydentów, takich jak Suworow czy Sołżenicyn, ukształtowała nie

tylko na Zachodzie, lecz także i w Polsce oﬁ arniczy obraz Rosji, jako kraju, który płaci

pean Politics and Societies” 2004, t. 18, nr 2; P. Peiker, Post-Communist Literatures: A Postcolonial Perspective ,

„Eurozine”, 28 III 2006 [www.eurozine.com].

5 Za kraj postkolonialny uważa Polskę Ewa Thompson, zdecydowanym przeciwnikiem tej tezy jest na-

tomiast Zdzisław Najder. Zob. E.M. Thompson, Said a sprawa polska , „Europa” (dodatek do „Dziennika”),

29 VI 2005; idem , Sarmatyzm i postkolonializm. O naturze polskich resentymentów , „Europa”, 18 XI 2006 oraz

Z. Najder, Czy Polscy są „postkolonialni”? , „Europa”, 29 VI 2005. Hanna Gosk zaproponowała ostatnio, by w wy-

padku badań nad kondycją polską nie używać słowa postkolonialna, ale postzaborowa w odniesieniu do okresu

międzywojennego oraz postzależnościowa w odniesieniu do czasu po 1989 r., H. Gosk, Polskie opowieści w dys-

kurs postkolonialny ujęte [w:] (Nie)obecność. Pominięcia i przemilczenia w narracjach XX wieku , red. H. Gosk,

B. Karwowska, Warszawa 2008.

6 Zob. D. Skórczewski, Postkolonialna Polska – projekt (nie)możliwy , „Teksty Drugie” 2006, nr 1/2 oraz idem ,

Dlaczego Polska powinna upomnieć się o swoją postkolonialność , „Znak” 2007, nr 628; B. Bakuła, Kolonialne

i postkolonialne aspekty polskiego dyskursu kresoznawczego (zarys problematyki), „Teksty Drugie” 2006, nr 6;

A. Fiut, Polonizacja? Kolonizacja? „Teksty Drugie” 2003, nr 6; K. Kowalczyk-Twarowski, Imperialne przestworza,

spolegliwi tubylcy: Polska, Rosja, RPA , „Er(r)go” 2004, nr 8. Por. także: C. Cavanagh, Postkolonialna Polska.

Biała plama na mapie współczesnej teorii , przeł. T. Kunz, „Teksty Drugie” 2003, nr 2/3; G. Borkowska, Polskie

doświadczenie kolonialne , „Teksty Drugie” 2007, nr 4; I. Surynt, Badania postkolonialne a „Drugi Świat”, „Tek-

sty Drugie” 2007, nr 4. Aplikacje zob. np.: A. Cichoń, W kręgu zagadnień literatury kolonialnej – „W pustyni

i w puszczy” Henryka Sienkiewicza , „Er(r)go” 2004, nr 8; M. Moskalewicz, „ Murzynek Bambo – czarny, wesoły...”

Próba postkolonialnej interpretacji tekstu , „Teksty Drugie” 2005, nr 1–2; D. Wojda, Schultzowskie reprezenta-

cji pogranicza kulturowego w perspektywie postkolonialnej, „Teksty Drugie” 2007, nr 4. Por. M. Buchowski,

The Specter of Orientalism in Europe: From Exotic Other to Stigmatized Brother , „Anthropological Quarterly”

2006, t. 79, nr 2.

7 K. Kowalczyk-Twarowski, op. cit. , s. 174.

169

___________________________________ Ewa Domańska _________________________________

niezwykłą cenę za swoje podboje i bardziej eksploatuje i uciska własnych obywateli

niż mieszkańców obszarów, które podporządkowuje 8 . W ten sposób oczyszcza się ko-

lonizatorów z krzywdy wyrządzonej peryferiom. Znacząca jest tutaj uwaga Thompson:

„W Archipelagu GUŁag i gdzie indziej, Sołżenicyn przedstawił zanieczyszczenie moralne

podbitej ziemi, lecz nie jako jeszcze jedną zniewagę uczynioną peryferiom przez cen-

trum, lecz raczej jako kolejną niesprawiedliwość, która spadła na cierpiącą od wieków

Rosję. Stworzenie przerażającej reputacji Syberii było częścią rosyjskiego doświadczenia

kolonialnego. [...] Nigdy jak się zdaje nie przyszło Sołżenicynowi do głowy, że Rosjanie

uczynili Syberii to, co naziści uczynili miastu Oświęcim: napisali jej historię przez prze-

moc skierowaną przeciw bezbronnej ludności miejscowej” 9 .

2. POSTKOLONIALIZM JAKO HISTORIA TERAŹNIEJSZOŚCI

Przyjmijmy dla naszej interpretacji rozumienie postkolonializmu zaproponowa-

ne przez Simon Gikandi, jako „kodu dla państwa ambiwalentności, w którym kul-

tura kolonializmu stale rezonuje w tym, co powinno być jej negacją” 10 . W propono-

wanym tutaj ujęciu perspektywa postkolonialna interesuje mnie o tyle, o ile pozwala

odkryć w obrazach PRL-owskiej przeszłości takie zjawiska, których nie ujawnia (lub

którymi nie interesuje się) interpretacja prowadzona w perspektywie totalitaryzmu.

Szczególnie chodzi tutaj o sproblematyzowanie relacji pomiędzy kolonizatorem i ko-

lonizowanym w perspektywie „długiego trwania” i zwrócenie uwagi na ich efekty wi-

doczne w dniu dzisiejszym. Ponadto perspektywa postkolonialna interesuje mnie o tyle,

o ile pozwala zinterpretować zjawiska związane z „postkolonialną” teraźniejszością;

tj. o ile pozwala uchwycić owe rezonowanie „kolonialnej przeszłości PRL” w zjawiskach ży-

cia codziennego. I tak na przykład tzw. IV RP z jednej strony odcinała się od wszystkiego, co

„tamte” i w tym sensie budowana była jako negacja PRL, a z drugiej – w owej rzeczywistości

„IV RP” (i ogólnie po 1989 r.) na każdym kroku spotykamy udomowione już obrazy przeszłej

obecności imperium. Gadżety PRL stały się przedmiotem hobby – nikogo już nie dziwią re-

stauracje i puby, które epatują popiersiami klasyków (np. pub „Proletaryat” w Poznaniu na

ul. Wrocławskiej), do gazet dołączane są komedie obnażające groteskować PRL-owskiej

codzienności, a Miś Stanisława Barei stał się paradygmatycznym wizerunkiem tamtej

epoki; w prasie i telewizji pojawiają się reklamy wykorzystujące motywy radzieckich

i polskich plakatów propagandowych z tego okresu, w muzeach możemy kupić świeczkę

w kształcie popiersia Stalina czy otwieracz do butelek z popiersiem Lenina. Na określe-

nie tej sytuacji można przytoczyć znany fragment z 18 brumaire’a Ludwika Bonaparte

Karla Marxa, który mówi, że „wielkie historyczne fakty i postacie występują dwukrotnie:

za pierwszym razem jako tragedia, za drugim – jako farsa” 11 . Owa karnawalizacja PRL

oraz przedstawianie w kategoriach groteski czy farsy powoduje, że w kulturze popular-

8 Ciekawym współczesnym wcieleniem tego mitu jest koncepcja „wewnętrznego kolonializmu” Ale-

xandra Etkinda, który twierdzi, że Rosja wydała rodzaj wewnętrznego orientalizmu, bowiem eksploatowała

rodzime pospólstwo i traktowała je jak innych, na takiej samej zasadzie, jak mocarstwa zachodnie widziały

innych w zamorskich koloniach, z tą różnicą, że pospólstwo opierało się kulturowej asymilacji. Etkind pisze, że

rejony wewnątrz Rosji były eksploatowane bardziej niż peryferie i że podczas gdy zachodni imperializm widział

innych głównie przez pryzmat rasy, Imperium Rosyjskie deﬁ niowało innych poprzez stan. Zob. wypowiedź

Etkinda zamieszczoną w: Empire, Union, ..., op. cit. , s. 18–25.

9 E. Thompson, Trubadurzy... , op.cit. , s. 231.

10 S. Gikandi, Maps of Englishness: Writing Identity in the Culture of Colonization , New York 1996, s. 14.

11 K. Marks, 18 brumaire’a Ludwika Bonaparte [bez nazwiska tłumacza], Warszawa 1980, s. 11.

170

______________________ Obrazy PRL w perspektywie postkolonialnej _______________________

nej jawi się jako najzabawniejszy okres w historii Polski, który to obraz stał w jaskrawej

sprzeczności z wysiłkami ówczesnych władz, by nadać mu charakterystyczny dla nasze-

go widzenia przeszłości wymiar martyrologiczno-oﬁ arniczy. Można zatem upraszczając

powiedzieć, że mamy obecnie do czynienia z dwoma współistniejącymi obrazami PRL:

tragicznym i komediowym.

Teza jest taka: współczesny, dominujący, oﬁ cjalny obraz PRL, modelowany na mo-

dus tragedii (Polska jako oﬁ ara narzuconej ideologii, wykorzystywana przez mocarstwo

– ZSRR, z całym arsenałem bohaterów i antybohaterów, patriotycznych zrywów, solidar-

nościowych wystąpień opozycji „za wolność waszą i naszą”), w swym propagandowym

wymiarze stanowi imitację, powielenie kreowanego przez imperium obrazu własnej

przeszłości, który charakteryzuje rosyjsko-sowiecki kolonialny nacjonalizm. Rzecz jasna

owe powtórzenie dokonuje się z poszanowaniem całej specyﬁ ki różnic i ambiwalencji.

W tezie tej, jako w pewnej perspektywie badawczej, kryje się zarówno zagrożenie, jak

i potencjał: zagrożenie polega na tym, że analizując przeszłość Polski w tej opcji, mo-

żemy uzyskać interpretacje, które byłyby kolejnym wcieleniem mitu Polski-oﬁ ary (tak,

jak to się dzieje w promowanym obrazie Rosji/ZSRR, o którym pisze Thompson). Jed-

nak podejście takie – i tu tkwi potencjał – pozwala także dostrzec drugą stronę medalu,

tzn. polski dyskurs kolonialny. Postawiona wyżej teza pozwala bowiem spojrzeć na

Polskę w całej ambiwalencji bycia zarówno krajem skolonizowanym, jak i kolonizu-

jącym. By dostrzec owo najciekawsze ucieleśnienie zmodyﬁ kowanego, rosyjskiego/

radzieckiego dyskursu kolonialnego, warto przyjrzeć się uważnie popularnym obecnie

badaniom Kresów. Zauważymy wtedy, że Kresy uznawane są często za najbardziej

polską część kraju, a ich sielankowy obraz przenika nostalgia za harmonią i poczuciem

utraconej wspólnoty. Analizujący ten problem Bogusław Bakuła zauważył, że polski

dyskurs kresoznawczy odznacza się typowymi cechami, które klasycy teorii postko-

lonialnej (Said, Bhabha, Spivak) przypisują dyskursom kolonialnym. Jest on jednym

z badaczy, którzy promują teorię postkolonialną w Polsce, nie tylko jednak po to, by

ukazać naszą kondycję w kategoriach kraju, który doświadczył kolonizacji, lecz także

tego, który sam przejawia/ł cechy kolonizatora 12 . Również Aleksander Fiut zauważa,

że rekonstrukcja „polskiego dyskursu kolonialnego” za pomocą teorii postkolonialnej

zaoferowałaby radykalne odwrócenie perspektywy i zbudowanie alternatywy wobec

toposu Polski-oﬁ ary 13 .

I mnie nie interesuje – jak to ujął Fiut – „martyrologiczny upiór przystrojony w post-

kolonialny kostium”, ale inna płynąca z wyżej postawionej tezy sugestia: jeżeli jest tak,

że oﬁ cjalny dyskurs, który przedstawia historię PRL w kategoriach tragedii, stanowi nie-

jako powielenie nacjonalistycznego dyskursu imperium, to być może warto przyjrzeć się

tym obrazom PRL, które przedstawiają ten okres w kategoriach farsy czy komedii. Może

właśnie te obrazy pozwolą dostrzec takie aspekty przeszłości, które – jak chce teoria

postkolonialna – ujawnią ambiwalentne relacje pomiędzy kolonizowanym i kolonizato-

rem i odejdą od biało-czarnego wizerunku „złego” radzieckiego komunisty (barbarzyńcy)

i „dobrego” polskiego katolika (człowieka cywilizowanego).

12 Według Bakuły przyłożenie perspektywy postkolonialnej do historii „kresowej” jest nieodzowne. Jak

pisze: „podstawowym zadaniem teorii postkolonialnej w Polsce byłoby odsłanianie w życiu publicznym (lite-

ratura, nauka, polityka etc.) tych form językowych, obrazowych, tekstowych, które w mniej lub bardziej zawo-

alowany sposób przechowują i akceptują przekonania upośledzające, różnicujące, wykluczające, akceptujące

dominację etniczną czy kulturową” (B. Bakuła, Kolonialne… , op. cit. , s. 20). Zob. także B. Bakuła, Historia

i komparatystyka. Szkice o literaturze i kulturze Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku , Poznań 2000.

13 A. Fiut, op. cit. , s. 152.

171

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: