Konspekt wykładu ze „Wstępu do prawoznawstwa”
Prowadzonego dla słuchaczy PSA przez dr Tatianę Chauvin
(konspekt w dużej mierze przygotowany w oparciu o materiały przygotowane we wcześniejszych latach przez dr Tomasza Staweckiego)
LITERATURA
1. 1. Tomasz Stawecki, Piotr Winczorek "Wstęp do prawoznawstwa", Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2003, wydanie 4.
2. J. Jabłońska-Bonca: „Podstawy prawa dla ekonomistów”, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2000
3. S. Wronkowska: Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, wydanie II (lub pierwsze w dwóch tomach), Poznań 2003.
I. POJĘCIE PRAWA. PRAWO A INNE SYSTEMY NORMATYWNE. DEMOKRATYCZNE PAŃSTWO PRAWNE
1. Definicja pojęcia „prawo” przyjmowana na potrzeby wykładu: przymusowy porządek norm (reguł, wzorów postępowania), ustanowiony lub uznany przez państwo. Definicja ta to spojrzenie na prawo typowe dla nurtu tzw. pozytywizmu prawnego. Według pozytywistów prawo jest dziełem człowieka i (radykalna postać pozytywizmu) nie powinno wykazywać związków z innymi systemami normatywnymi, przede wszystkim z moralnością czy religią. Obowiązuje też z mocy ustanawiającego je autorytetu (władzy, suwerena), niezależnie od tego, czy jego reguły uznamy za sprawiedliwe czy słuszne.
Inne podejście reprezentuje tzw. szkoła prawa naturalnego, która w swej skrajnej wersji moc obowiązywania prawa tworzonego przez człowieka opiera na jego zgodności z jakimś prawem wyższym (pochodzącym od Boga w wersjach religijnych, w wersjach „laickich” – wywodzącym się z godności człowieka, rozumu ludzkiego, natury jednostki czy społeczeństwa). Zwróćmy uwagę, że dzisiaj, szczególnie w krajach kręgu kultury zachodniej i przede wszystkim na skutek XX-wiecznych doświadczeń historycznych, pozytywistyczne, najbardziej uniwersalne podejście do prawa, uzupełniane jest zespołem praw ludzkich i obywatelskich oraz rozmaitego rodzaju odwołaniami do regulacji o „naturalnym” charakterze.
Trzeci sposób patrzenia prawo reprezentowany jest przez nurt realizmu prawniczego oznaczającego psychologiczne i socjologiczne podejście do prawa, analizującego „prawo w działaniu”. W ramach analiz tego typu pytamy o to, jak funkcjonuje prawo w społeczeństwie, z jakich pobudek jest ono przestrzegane (nieprzestrzegane), jakie są skutki działania norm prawnych czy też jakie są perspektywy efektywności danych regulacji. Badania tego typu wykazują szczególną użyteczność w procesie tzw. racjonalnego tworzenia prawa, który ma dopomóc w realizacji zamierzonych celów poprzez odpowiedni dobór środków i próbę przewidzenia skuteczności planowanych norm prawnych.
2. PRAWO JAKO ZJAWISKO NORMATYWNE: normatywność prawa to jego podstawowa cecha. System prawa zbudowany jest z norm postępowania (reguł, zasad) przybierających na gruncie języka formę tzw. wypowiedzi dyrektywalnych (normatywnych). Normy prawne rekonstruowane są w procesie wykładni z przepisów prawnych, te zaś stanowią podstawową formę redakcyjną aktów normatywnych (ustaw, rozporządzeń, zarządzeń itp.) Normy prawne są też hierarchicznie uporządkowane: wyróżnia się normy wyższe i niższe, zaczynając od konstytucji państwa, przez ustawy, po akty wykonawcze; prawo jest tworzone przede wszystkim jako prawo stanowione, jest wyrazem aktu woli prawodawcy, stąd najczęściej przyjmuje postać ustawy.
3. PRAWO JAKO ZJAWISKO SPOŁECZNE (ubi societas ibi ius): każda organizacja społeczna dla swego rozwoju powinna ukształtować wzory zachowań gwarantujące pewne mnimum współdziałania w dążeniu do osiągana dóbr mających zaspokoić potrzeby społeczne; prawo ogranicza się do regulowania relacji międzyludzkich, zewnętrznych; jednym z celów prawa jest zapewnienie i zagwarantowanie realizacji praw jednostki i społeczeństwa (praw człowieka); w demokracji społeczny charakter prawa uwidacznia się w procesach decyzyjnych; realne (por. wyżej) funkcjonowanie norm prawnych zależne jest od społecznego przyzwolenia i gotowości do ich przestrzegania.
4. PRAWO JAKO ZJAWISKO POLITYCZNE: polityczny charakter prawa wynika z faktu, że jest ono podstawowym instrumentem sprawowania władzy. Jest, z jednej strony, ramą, w której porusza się władza publiczna (praworządność, ściśle przez prawo wyznaczone kompetencje, struktura instytucji władzy), z drugiej strony, poprzez prawo, państwo ustala dla podmiotów podległych władzy wzory zachowań pożądanych i czuwa nad ich przestrzeganiem (sankcje, dysponowanie legalnym przymusem). Prawo wyraża również podstawowe dla państwa wartości (aksjologia państwa, ustrojowe przepisy konstytucji). Zgodnie z art. 2 konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym. Na charakterystykę takiego państwa składają się dwie grupy elementów: o charakterze formalnym i materialnym. Cechy formalne państwa prawnego: a) praworządność (zgodność z prawem – art. 7 konstytucji) działań państwa; b) niezależność sądów i niezawisłość sędziów od władzy wykonawczej (art.173 i 178 ust 1 konstytucji); c) zasada podziału władzy (art. 10 konstytucji).Cechy materialne państwa prawnego: a) gwarantowanie przez państwo praw i wolności obywatelskich (rozdz. II konstytucji); b) zapewnienie instytucjonalnych i proceduralnych gwarancji w/w praw i wolności (TK, NSA, RPO); c) zasada prymatu prawa stanowionego przed innymi systemami normatywnymi (moralnością, religią, obyczajami); d) zasada prymatu konstytucji i ustaw w systemie źródeł prawa; hierarchia źródeł prawa (art. 87 i n. konstytucji)
5. W żadnym społeczeństwie prawo nie jest jedynym wzorcem postępowania. Wzajemne zachowania ludzi wobec siebie, regulują równocześnie inne normy społeczne, takie jak: normy moralne, obyczajowe, religijne, organizacji politycznych i społecznych i inne. Normami moralnymi są te normy, które wyznaczają (nakazują lub zakazują) określone zachowania ze względu na przyjęte w danej grupie ideały dobra, miłości, sprawiedliwości, słuszności itp. Normy obyczajowe odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach "wypada - nie wypada" lub "jest - nie jest przyjęte". Natomiast normy religijne wyróżniamy ze względu na ich odwoływanie się do pewnego autorytetu religijnego, choć ich treść może się pokrywać z treścią norm moralnych (np. Nie zabijaj, kochaj bliźniego swego itp.). Normy organizacyjne (partii politycznych, stowarzyszeń) mają w swym formalizmie charakter najbardziej zbliżony do norm prawnych.
Prawo, jako najbardziej uniwersalny, a jednocześnie, ze względu na swój przymusowy charakter (sankcje), z konieczności wchodzi w różne typy relacji (treściowe, funkcjonalne) z innymi systemami normatywnymi. Z korzyścią dla norm prawnych (w ich socjologicznym aspekcie) jest ich zbieżność z wartościami wyznawanymi społecznie, związanymi z dominującymi przekonaniami moralnymi czy religijnymi, choć taka sytuacja nie zawsze jest możliwa.
6. FUNKCJE PRAWA: funkcja prawa oznacza rzeczywisty, obiektywny skutek czy rezultat istnienia jakiejś instytucji, normy. Rezultat ten może być założony i oczekiwany.
Podstawowe funkcje: kontrolna (poddanie ludzkich zachowań społecznej kontroli za pomocą formułowanych w normach prawnych zakazów, nakazów i dozwoleń), dystrybutywna (rozdział – najczęściej deficytowych - dóbr i ciężarów), regulacji konfliktów (o charakterze indywidualnym i społecznym); inne funkcje: stabilizującą, dynamizującą, ochronną, organizacyjną, represyjną i wychowawczą.
IV. NORMA PRAWNA I PRZEPIS PRAWNY.
Prawo to zespół reguł zachowania (norm), a więc wiążących wzorów, zgodnie z którymi należy postępować. Są one sformułowane jako reguły ogólne, to znaczy skierowane do adresatów określonych rodzajowo (np. podatnik, funkcjonariusz, nieletni) i nakładają na nich określone abstrakcyjnie obowiązki (płaci podatek, ponosi koszty itp.). W ten sposób każdy obywatel będzie traktowany tak jak inni, nie będzie narażony na ryzyko arbitralności władzy, a przez to jego wolność będzie lepiej chroniona;
1. Dla rozumienia prawa należy rozróżniać dwa pojęcia: norma prawna i przepis prawny:
Przepis prawny to zdanie (w sensie gramatycznym) będące cząstką redakcyjną aktu władzy państwowej określającego ogólne i abstrakcyjne wzory postępowania. Przepis prawny jest wyodrębniony w takim akcie normatywnym w postaci artykułu, paragrafu, ustępu, punktu itp. Tak rozumiany przepis prawny jest tylko zewnętrzną formą ogłoszenia normy prawnej. Norma prawna – formułując wzór postępowania wskazujący adresata, okoliczności i obowiązek (uprawnienie) do zrealizowania - jest treścią, sensem przepisu prawnego. Nie jest ona bezpośrednio „dana”, wyrażona w przepisie: konieczne jest odkodowanie poszczególnych jej elementów za pomocą tzw. reguł wykładni (o czym niżej). Każdy przepis prawny może obejmować całą normę prawną, jej część lub kilka norm prawnych.
2. Analiza prawa z punktu widzenia językowego prowadzi do rozróżnienia języka prawnego (języka aktów prawnych) oraz języka prawniczego (języka, jakim posługują się praktyka i nauka prawa). Języki prawny i prawniczy są co do zasady tylko szczególnymi postaciami języka naturalnego (etnicznego), ale też ustawodawca może nadawać poszczególnym terminom szczególne znaczenie. Np. w języku naturalnym posiadanie oznacza uzyskanie szeroko rozumianego władztwa nad jakąś rzeczą wykluczającego uprawnienia innych osób, podczas gdy w języku prawnym i prawniczym posiadanie jest odróżniane od własności, dzierżenia, używania, użytkowania itp.
3. W normach prawnych wyodrębniane są zwykle trzy elementy składowe: hipoteza, dyspozycja i sankcja.
a) hipoteza - określa adresata normy oraz okoliczności, w jakich zobowiązany jest on do pewnego zachowania (np. „Podatnik, który w roku podatkowym osiągnął dochód wyższy niż ....”). Zarówno określenie adresata jak i okoliczności, niezależnie od siebie, mogą być sformułowane ogólnie (akty tworzenia prawa), jak i indywidualnie (akty stanowienia prawa: wyroki sądowe, decyzje administracyjne)
b) dyspozycja - zawiera wzór powinnego zachowania, czyli określa sposób, w jaki adresat normy powinien się zachować w przypadku zaistnienia okoliczności określonych w hipotezie (np. „[podatnik] ... zobowiązany jest do zapłacenia podatku obliczanego według stopy ...”). Ta część normy ma właśnie charakter abstarkcyjnie sformułowanego obowiązku (w aktach stosowania prawa jest on konkretny)
c) sankcja - określa konsekwencje, jakie mogą nastąpić w przypadku zachowania niezgodnego z treścią dyspozycji.
Niektórzy teoretycy przyjmują, że wszystkie trzy elementy są koniecznymi częściami składowymi prawidłowo zbudowanej normy prawnej (tzw. trójelementowa koncepcja normy prawnej). Większość autorów uważa jednak, że sankcja jest jedynie elementem pomocniczym (subsydiarnym) norm prawnych - znajduje zastosowanie tylko wówczas, gdy mamy do czynienia z naruszeniem normy prawnej. Istnieją też normy prawne, dla których w obrębie prawa nie ma sankcji (leges imperfectae), zawarte w nich reguły zachowań są natomiast sankcjonowane jako normy moralne, obyczajowe lub polityczne.
4. Ze względu na strukturę norm prawnych zwykle wyodrębnia się dwa rodzaje norm:
a) normy sankcjonowane - obejmują hipotezę i dyspozycję, są adresowane do konkretnych podmiotów (obywateli, przedsiębiorstw, organów administracji, samorządu itp.), czyli tzw. adresatów pierwotnych;
b) normy sankcjonujące - stanowią sankcję, choć składają się także z hipotezy i dyspozycji; hipoteza tej normy przewiduje naruszenie normy sankcjonowanej, dyspozycja wskazuje sposób reakcji państwa na ten fakt, czyli sposób sankcjonowania; normy te adresowane są organów państwa zajmujących się sankcjonowaniem norm prawnych (organów wymiaru sprawiedliwości, organów administracji państwowej w zakresie ich kompetencji do stosowania sankcji), czyli tzw. adresatów wtórnych.
Normy sankcjonowane i sankcjonujące wzajemnie się uzupełniają, są to tzw. normy sprzężone.
5. Przedmiotem dyspozycji mogą być dwa różne rodzaje zachowań wyodrębnione ze względu na sposób ich uregulowania przez prawo:
a) czyny, tzn. faktyczne zachowania psychofizyczne, których przebieg lub następstwo są uregulowane przez prawo; np. zabranie mienia, zabójstwo, prowadzenie gospodarstwa rolnego, pomoc tonącemu itp.;
b) czynności konwencjonalne, czyli zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to, które wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności i ich faktycznych skutków. Dla przykładu podniesienie ręki przez posła na posiedzeniu Sejmu oznacza głosowanie nad ustawą, takie samo zachowanie policjanta na skrzyżowaniu dróg wskazuje obowiązki kierowców.
Przykładami czynności konwencjonalnych prawnie istotnych i dokonywanych przez organy państwa na podstawie norm prawa publicznego są akty władcze organów państwa, np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd, podjęcie decyzji administracyjnej przez wojewodę itp. Wśród nich są zarówno akty tworzenia prawa, jak i akty stosowania prawa. Z kolei zachowania obywateli mające charakter prawnie istotnych czynności konwencjonalnych nazywa się zwykle czynnościami prawnymi. Są to czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Przykładami czynności prawnych ze sfery prawa prywatnego może być zarówno sporządzenie testamentu (czynność jednostronna), jak i zawarcie umowy (czynność dwustronna lub wielostronna). Natomiast czynnościami prawnymi ze sfery prawa administracyjnego są m.in. wszelkie wnioski (podania, wyjaśnienia, zażalenia, odwołania) składane przez obywateli lub inne podmioty będące stronami w postępowaniu administracyjnym, albo np. wydanie przez organ decyzji administracyjnej.
6. Norma prawna może różnie kwalifikować zachowania określone w dyspozycji. Podstawowy podział zachowań regulowanych przez prawo polega na przyjęciu, iż zachowanie jest nakazane, zakazane lub dozwolone.
Sformułowanie zakazu lub nakazu budzi na ogół mniej wątpliwości interpretacyjnych. Natomiast z dozwoleniem łączy się spór w nauce prawa. Niezbędne jest uwzględnienia kilku istotnych okoliczności. Po pierwsze, jest przyjętą zasadą, iż w państwie praworządnym obywatelom i innym podmiotom prawa nie będącym organami władzy publicznej dozwolone jest wszystko, co nie jest prawnie nakazane lub zakazane. Zachowania takie nazywa się niekiedy „prawnie indyferentnymi”. Prawo „milczy”, jest obojętne wobec sposobów zachowania się mieszczących się w tej sferze. Swoboda działania polega w tym przypadku na braku zakazów odnoszących się do pewnej dziedziny spraw. Jest to tzw. dozwolenie słabe, działania lub zaniechania podjęte w ich granicach nie powodują bowiem żadnych skutków prawnych.
Zasada „co nie jest zabronione, jest dozwolone” nie odnosi się jednak do organów władzy publicznej (państwowej, samorządowej). Organy te mogą działać wyłącznie na podstawie prawa i w granicach prawem określonych kompetencji, tzn. mogą czynić to tylko, co jest im przez przepisy prawne nakazane lub wyraźnie dozwolone. Na kompetencję składają się przy tym dwa odrębne zakresy normy:
a) zakres zastosowania normy kompetencyjnej, która udziela upoważnienia określonemu organowi do podjęcia określonej czynności władczej, wskazując jednocześnie sposób działania (procedurę) oraz przedmiot (materię) upoważnienia;
b) zakres normowania, który na adresata dokonanej przez organ czynności (np. wydanej decyzji administracyjnej) nakłada obowiązek podporządkowania się tej czynności.
Dozwolone może również być zachowanie, które jest uregulowane, chociaż nie jest ono wprost ani nakazane, ani zakazane danemu adresatowi. Jego dopuszczalność jest w inny sposób explicite (łac. „jasno, wyraźnie”) wyrażona w prawie. Ten przypadek zasługuje na baczniejszą uwagę. Prawo zawiera długi katalog zachowań, które mają charakter tzw. dozwoleń mocnych. Zachowania takie są uregulowane przez prawo i rodzą skutki prawne, mimo że nie są danym adresatom ani nakazane, ani zakazane. Adresat może, ale nie musi z dozwoleń tych skorzystać.
Rozróżnienie dwóch typów dozwoleń prowadzi do wyodrębnienia w teorii prawa różnych postaci wolności prawnie chronionych, upoważnień lub uprawnień (wolność sumienia, prawo do spisania testamentu, prawo wniesienia pozwu itp.). Ze względu na przyznanie ich określonym adresatom zwykle nazywamy je też prawami podmiotowymi. Odróżniamy je od prawa przedmiotowego oznaczającego ogół regulacji normatywnych składających się na system prawa.
7. W naukach prawnych najczęściej wyodrębnia się trzy rodzaje sankcji prawnych:
a) sankcję karną - jej celem jest wyrządzenie pewnej dolegliwości sprawcy czynu zabronionego, aby w przyszłości powstrzymywał się od naruszenia prawa (tzw. prewencja szczególna), działanie odstraszające innych członków społeczeństwa (tzw. prewencja ogólna) oraz odwet, odpłata na wyrządzone zło społeczne motywowana względami sprawiedliwości i słuszności.
b) sankcję egzekucyjną - ma na celu przymuszenie adresata normy sankcjonowanej do zachowania zgodnego z prawem, jeśli takiego zachowania adresat nie chce dobrowolnie zrealizować (np. przymusowe ściągnięcie alimentów lub należności podatkowych z wynagrodzenia dłużnika lub zwrot właściwej osobie rzeczy lub korzyści bezpodstawnie zabranych – tzw. sankcja restytucyjna), albo też unicestwienie stanu faktycznego powstałego w wyniku naruszenia prawa (np. rozbiórkę budowli zbudowanej z naruszeniem prawa).
a) sankcje nieważności lub bezskuteczności czynności prawnych - powodują one, iż pewne zachowanie (np. złożenie oświadczenia woli) jeżeli zostało dokonane w sposób sprzeczny z prawem nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych, czyli uznawane jest za niebyłe, takie które nie zaistniało. W tym sensie sankcja nieważności jest prawem doskonałym (lex perfecta). Bezskuteczność może następować wobec wszystkich osób (tzw. nieważność bezwzględna), albo tylko wobec konkretnych osób np. stron umowy i w węższym zakresie (bezskuteczność).
W poszczególnych dziedzinach prawa każdy rodzaj sankcji przyjmuje różne szczegółowe postacie, np. katalog kar wymieniony w art. 32 kodeksu karnego. Są też takie rozwiązania, które ze względu na swoiste cechy nie „pasują” do trzech powyższych generalnych typów sankcji (np. niektóre postacie obowiązków odszkodowawczych).
V. RODZAJE NORM I PRZEPISÓW PRAWNYCH.
Dla potrzeb praktyki wyodrębnia się rozmaite szczegółowe rodzaje norm oraz przepisów prawnych. Największe znaczenie mają następujące typologie:
1. Normy bezwzględnie wiążące (ius cogens) oraz normy względnie wiążące (ius dispositivum). Pierwsze wskazują w dyspozycji wzór zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego, takie zachowanie odmienne będzie stanowiło naruszenie normy; drugie wskazują wzór zachowania, ale zapewniają możliwość zachowania odmiennego, jeżeli będzie przewidywała to umowa między stronami. Takie odmienne uregulowanie jest również zgodne z prawem.
2. Normy ogólne (lex generalis) oraz normy szczególne (lex specialis) - wyodrębnione ze względu na treść norm. Pierwsze stanowią regułę zachowania, drugie przewidują wyjątek od reguły. Podział ten ma szczególne znaczenie ze względu na zasadę (regułą kolizyjną), iż norma szczególna uchyla normę ogólną, to jest tam gdzie mamy do czynienia z wyjątkiem nie stosujemy reguły ogólnej. Porównywanie norm szczególnych i ogólnych powinno być dokonywane jedynie wówczas, gdy mamy normy hierarchicznie równe.
3. Preambuła aktu normatywnego – zwykle nie mający charakteru norm prawnych (to znaczy nie wyznaczający obowiązków ani uprawnień) uroczysty wstęp do aktu normatywnego, np. ustawy, wskazujący cele i wartości, jakie ustawodawca zamierzał osiągnąć ustanawiając dany akt prawny. Deklaracje zawarte w preambule mogą mieć jednak istotne znaczenie dla dokonywania wykładni innych przepisów ustawy, zwłaszcza wykładni funkcjonalnej. W aktach wykonawczych preambuła, z reguły zawarta w paragrafie 1, wskazuje przepis ustawowy stanowiący podstawę kompetencyjną dla wydania danego aktu wykonawczego.
4. Przepisy odsyłające są wyodrębniane ze względu na szczególną funkcję, jaka pełnią w aktach normatywnych. Wyodrębnia się przepisy odsyłające:
a) systemowo - nie wskazują bezpośrednio wzoru zachowania, lecz odsyłają do innych przepisów, gdzie taki wzór zachowania można odnaleźć.
b)...
ryba23