ANDRZEJ PACZKOWSKI PRASA.POLSKA 1918-1939 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT BADAŃ LITERACKICH PRACOWNIA HISTORII CZASOPIMIENNICTWA POLSKIEGO XIX i XX w. HISTORIA PRASY POLSKIEJ pod redakcjš JERZEGO ŁOJKA ANDRZEJ PACZKOWSKI PRASA POLSKA .w latach 1918-1939 WARSZAWA 198O PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE ILUSTRACJE zamieszczone w tej pracy sš reprodukcjami ze zbiorów: Biblioteki Narodowej w Warszawie, Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego i Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie Bibliografię opracował Andrzej Notkowski Indeksy opracowała Irena Tatarczuk-GKniańska Obwolutę projektował Andrzej Szonert uitłffm iismen hisibitczihi u Warszowťkieao Redaktor Jadwiga Muszyńska Redaktor techniczny Krystyna Chęcińska Korektorki Alicja Laskowska i Elżbieta Rusinkiewicz Wpisano do Inwentarza ISBN 83-01-01727-9 Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1980 SPIS TRECI Jte Redakcji................... 7 Warunki rozwoju............'...... 9- Prawo prasowe................. 10 Warunki społeczno-kulturowe............. 17 Warunki ekonomiczne............... 20- "*ť.. Warunki techniczne................ 24 Prasa polityczna i ogólnoinformacyjna............ 25 Lata rzšdów parlamentarnych (1918 - 1926)......... 30 Prasa prawicowa................ 33 Prasa centrowa................ 50> Prasa demokratyczna i liberalna............ 83 Prasa lewicowa................ 71 Lata tworzenia rzšdów autorytarnych (1926 - 1930)....... S& Prasa prorzšdowa................ 91 Prasa opozycyjna................ 112 Prawica.................. 112" Centrum.................. 120 Lewica.................. 128 Prasa komunistyczna............... 133 Lata kryzysów (1931 - 1939).............. 139- Prasa prorzšdowa................ 14& Prasa opozycyjna................. 177 Prawica.................. 177 Centrum.................. 189- Lewica.................. 205 Prasa komunistyczna i jednolitofrontowa........ 214 Prasa informacyjna w czasie kampanii wrzeniowej....... 230 Czasopimiennictwo.............s 238 Czasopisma masowe"............... 240 Czasopisma społeczno-kulturalne i literackie......... 258 Czasopisma popularne"............... 276 Czasopisma specjalne :.............. 292 Prasa Kocioła katolickiego............. 292 Prasa zwišzków zawodowych.......'.',... 296 Prasa dziecięca i młodzieżowa . ,........'. . 299 Czasopisma fachowe i naukowe............ 302 Dodatki w prasie ogólnoinformacyjnej.......... 307 Agencje prasowe.................. 311 6 Spis treci Radio.................... . 323 Dziennikarze................... 328 JPrasa mniejszoci narodowych.............. 343 Niemcy................... 346 2ydzi................... . . 349 Ukraińcy................... 355 Białorusini .................. 360 Rosjanie................... 361 Litwini................... 361 l>rasa polska za granicš................ 363 Państwa ocienne................ 366 Pozostałe kraje Europy............... 381 Ameryka Północna i Południowa............387 Azja.................... 400 ^Charakterystyka statystyczna.............. 404, Ś Rozwój ilociowy................. 404 I Trwałoć.................... 409 Nakłady................... 412 Geografia wydawnicza............... 422 i Typologia.................... 444 i Ekonomika" przedsiębiorstw prasowych.......... 450 i Kolportaż i rozpowszechnianie............. 456 Ogólne wskaniki czytelnictwa............ 458 Bibliografia................... 462 Indeks nazwisk.................. 498 Indeks tytułów czasopism............... 517 OD REDAKCJI Przygotowanie tomu Historii prasy polskiej obejmujšcego okres niepodległoci 1918 - 1939 przysporzyło autorowi i redakcji wyjštkowo wiele trudnoci, nie tylko z powodu ogromnej iloci materiału faktograficznego i tempa przemian politycznych, gospodarczych i społecznych na ziemiach polskich w okresie II Rzeczypospolitej. Po dzi dzień brak jeszcze kompletnej bibliografii tytułów prasowych wydawanych w Polsce w latach 1918 -1939. Wstępne oceny wahajš się wokół liczby 20 000 tytułów. W cišgu dwudziestolecia ukazało się więc mniej więcej cztery razy tyle gazet i czasopism (zresztš w znacznej częci efemerycznych), ile w cišgu ponad 250 lat wczeniejszej historii prasy polskiej, od roku 1661 poczynajšc. Ogrom ilociowy i zróżnicowanie materiału badawczego postawiły przed autorem w przeciwieństwie do obu tomów poprzednich Prasa polska w latach 1918 -1939 jest dziełem jednego tylko specjalisty, Andrzeja Paczkowskiego zadanie bardzo złożone, tym trudniejsze, że stan badań naukowych nad najważniejszymi choćby problemami historii prasy w Polsce w latach 1918 - 1939 jest dotychczas bardzo jeszcze nikły. Andrzej Paczkowski mógł korzystać tylko w nieznacznym zakresie z opracowań monograficznych i ródeł publikowanych. Oparł się głównie na wynikach badań własnych, po częci również nie ogłoszonych dotšd badań kolegów i współpracowników, przechodzšc od studiów ródłowych bezporednio do etapu opisu całociowego i syntezy. Nie upierajšc się bynajmniej przy ocenach lub uogólnieniach autora, które w miarę postępu badań mogš ulec w przyszłoci pewnym modyfikacjom, trzeba jednak zwrócić uwagę na wyjštkowe bogactwo faktografii zagadnienia i ogrom przedstawionego w tym tomie materiału cile opisowego, historycznie najcenniejszego. W historii prasy polskiej okresu 1918 - 1939 sporo miejsca powięcono prasie mniejszoci narodowych, zamieszkujšcych ziemie Rzeczypospolitej Polskiej. Wynika to z faktu, że mimo wszystkich różnic kulturalnych i wiatopoglšdowych dzielšcych narodowoci zamieszkujšce ziemie ówczesnej Rzeczypospolitej, życie społeczne Polski było jednak cile zintegrowane, a działalnoć prasowa mniejszoci narodowych cile zwišzana z aktywnociš prasy polskiej. Ograniczajšc w sposób usprawiedliwiony dla wydawnictwa dotyczšcego prasy polskiej iloć miejsca Od Redakcji powięconego w tym tomie prasie mniejszoci, postarano się jednak zauważyć w tym zakresie istotne i charakterystyczne zjawiska społeczne i kulturalne. W pierwotnych zamierzeniach redakcji tom niniejszy miał być chronologicznie szerzej ujęty, obejmujšc także dzieje prasy polskiej w kraju pod okupacjš, do schyłku 1944 r., w tym również prasę Powstania Warszawskiego. Istotne względy wydawnicze skłoniły nas do wyodrębnienia częci powięconej okresowi 1939 - 1945 w tom osobny, który ukaże się nieco póniej. Prasa polska w latach 1918 -1939 obejmuje okres od momentu odzyskania niepodległoci w listopadzie 1918 do końca kampanii wrzeniowej 1939 roku. Mimo ewolucji systemu politycznego państwa i pewnych zmian w prawie prasowym, okrelajšcym warunki działania prasy, jest to okres wyodrębniony, jednolity i zamknięty. Tom niniejszy ma na celu wypełnienie dotkliwej luki w stanie badań nad historiš politycznš i społecznš Polski w okresie dwudziestolecia. Jerzy Łojek WARUNKI ROZWOJU Oc 'dzyskanie po przeszło wiek trwajšcej niewoli niepodległego bytu państwowego stanowiło fakt o decydujšcym znaczeniu dla dalszego istnienia i rozwoju prasy polskiej. Nie tylko oswobodziła się ona spod nacisku antypolskich praktyk mocarstw zaborczych, sporód których wiele miało na celu wynarodowienie Polaków, lecz także, dzięki powstaniu jednolitego obszaru państwowego, polskie wydawnictwa prasowe z poszczególnych dzielnic rozbiorowych stanowić zaczęły własny układ odniesienia i mogły wyzwolić się z partykularza, na który nieuchronnie spychało je traktowanie ziem polskich jako przygranicznych prowincji mocarstw rozbiorowych. Takie ogólne stwierdzenie, aczkolwiek generalnie słuszne, wymaga i ucilenia, i rozwinięcia, zarówno jeżeli chodzi o ocenę sytuacji w punkcie wyjcia, tzn. w okresie tworzenia się Polski Niepodległej, jak i dalszego rozwoju tych czynników, które rzutowały na formy i treci, w jakich przejawiała się działalnoć prasowa. Czynniki te nazwijmy je warunkami rozwoju prasy, nie przesšdzajšc* czy oddziaływały pozytywnie czy negatywnie na ów rozwój można ujšć i opisać w kilku zasadniczych grupach problemów, powišzanych jednak ze sobš i cile oddziałujšcych wzajemnie na siebie; a więc odrębne ich przedstawienie spowodowane jest tylko dšżeniem do uzyskania jasnoci wykładu, nie wynika za z rzeczywistej separacji. Możemy wyróżnić czynniki (warunki) majšce charakter ogólny: polityczne, społeczno-kulturowe i gospodarcze, oraz charakter szczegółowy: ustawodawstwo prasowe i warunki technologiczne zwišzane z powstawaniem i rozpowszechnianiem prasy (łšcznoć, komunikacja, baza poligraficzna, przemysł papierniczy). Rzecz oczywista, iż przedstawienie tych czynników zarówno z uwagi na stan badań, jak i charakter niniejszego opracowania może być tylko pobieżne, a w niektórych przypadkach przyjdzie ograniczyć się jedynie do zasygnalizowania pewnych zjawisk. Ponieważ ogólnopolityczny kontekst wydarzeń znany jest z opracowań powięconych dziejom wewnętrznym II Rzeczypospolitejr rezygnujemy tu z przedstawienia warunków politycznych, ograniczajšc się do omówienia niektórych tylko faktów w poszczególnych fragmentach powięconych prasie informacyjnej i ogólnopolitycznej. 10 Warunki rozwoju Wskazane jest wszakże, już w tym miejscu, nadmienić, że państwo polskie ukształtowane jako republika burżuazyjna, przybierajšc formy zewnętrzne demokracji przedstawicielskiej i pluralizmu ideologicznego, z racji splotu różnorodnych czynników zarówno zewnętrznej, jak i wewnętrznej natury nig...
kandr