SZKOLNICTWO POWSZECHNE W POLSCE W LATACH 1918�1932 II MONOGRAFIE Z DZIEJ�W O�WIATY POD REDAKCJA TOM XII PRACOWNIA DZIEJ�W O�WIATY POLSKIEJ AKADEMII NAUK KLEMENS TRZEBIATOWSKI SZKOLNICTWO POWSZECHNE W POLSCE W LATACH 1918-1932 WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIE] AKADEMII NAUK 1000130065 WROC�AW � WARSZAWA � KRAK�W ZAK�AD NARODOWY IMIENIA OSSOLI�SKICH WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK 1970 KOMITET REDAKCYJNY JAN DOBRZANSKI, J�ZEF MI�SO, IGNACY ZAR�BSKI 5.7413 Ok�adk� projektowa� JACEK SIKORSKI Redaktor Teresa Grodzieka Printed, in Poland Zak�ad Narodowy im. Ossoli�skich � Wydawnictwo. Wroc�aw 1970. Nak�ad 500 + 130 egz. Obj�to��: ark. wyd. 26,70, ark. druk. 23, ark. form. A-1 30,60. Papier druk. sat. kl. V, 70 g, 70X100. Oddano do sk�adania 24 X 1969, podpisano do druku 19 V 1970, druk uko�czono w czerwcu 1970 r. Wroc�awska Drukarnia Dzie�owa, Wroc�aw, ul O�awska 10/11. Zam. nr 3349/A. C-8. Cena z� 60,� WST�P Praca obejmuje jeden z prze�omowych okres�w w kszta�towaniu si� polskiego systemu o�wiatowego. ^VV_zwi�zkujZjCx�zyskaniem. w 1918 r. niepodleg�o�ci spo�ecze�stwo polskie musia�o przej�te od zaborc�w szkolnictwo przebudowa� od podstaw i stworzy� ustr�j o�wiatowy, kt�ry by odpowiada� potrzebom nowego pa�stwa. Tworzenie nowego systemu wychowawczego odbywa�o si� w skomplikowanych warunkach, w ostrej walce ideologicznej i politycznej. ""Przedmiotem szczeg�lnego zainteresowania by�a sprawa szkolnictwa pocz�tkowego, zwanego w omawianym okresie powszechnym. Jego poziom, stopie� upowszechnienia i miejsce w ca�ym systemie o�wiatowo-wychowawczym wi�za�y si� �ci�le z budow� ustroju pa�stwa polskiego, z perspektywami jego rozwoju ekonomicznego i spo�eczno-politycznego. Ka�de te� ugrupowanie polityczne podchodzi�o do sprawy o�wiaty ludowej od innej strony, a przede wszystkim pragn�o szkolnictwo powszechne nodDorzadkowa� swoim celom. WA�NIEJSZE DOSTRZE�ONE B��DY DRUKU Str. Wiersz Jest Powinno by� 279 9 od g. druga ru- bryka ta- beli 295,8 f 195,8 286 6 od g. naoko�o rz�dz�cego naoko�o bloku rz�dz�cego K. Trzeblatowski : Szkolnictwo powszechne... ze szkolnictwem �rednim i wy�szym. Powy�szy stosunek do spraw: o�wiatowych, tkwi�cy bezsprzecznie u podstaw wszystkich program�w prawicowych ugrupowa� politycznych, nie zawsze by� w �cis�y spos�b precyzowany, ani te� przez wszystkich ich cz�onk�w u�wiadamiany, niemniej jednak zawa�y� powa�nie na kierunku rozwoju szkolnictwa w nowym pa�stwie polskim. < W pierwszym okresie niepodleg�o�ci stosunkowo silnie akcentowa�y I poszczeg�lne organizacje oraz partie i stronnictwa polityczne spraw� unarodowienia szkolnictwa, konieczno�� oparcia wychowania i nauczania na polskich dobrach kulturalnych i usuni�cia wszelkich form i tre�ci, zwi�zanych z akcj� wynaradawiaj�c� zaborc�w. W zwi�zku z d�ugoletni� tradycj� walk o szko�� polsk� has�a te wysun�y si� przy budowie nowego ustroju o�wiatowego na czo�owe miejsce i przes�ania�y cz�sto klasowe aspekty systemu wychowawczego. Tworz�c po raz pierwszy od czas�w rozbiorowych w�asne instytucje wychowania narodowego, nauczyciele i dzia�acze spo�eczno-polityczni szukali z jednej strony wzor�w w post�powej spu�ci�nie Polski z czas�w O�wiecenia, szczeg�lnie z dorobku Komisji Edukacji Narodowej, a z drugiej strony starali si� wykorzysta� do�wiadczenia polskich instytucji o�wiatowo--wychowawczych z czas�w zaborczych oraz europejski i ameryka�ski dorobek nauk pedagogicznych. Zar�wno fakt odzyskania niepodleg�o�ci jak i ruchy rewolucyjne w Europie, zw�aszcza w Rosji, wp�yn�y w powa�nym stopniu na uaktywnienie, a jednocze�nie i na radykalizacj� mas spo�ecznych w, Polsce. W czasach zaborczych ��czono cz�sto spraw� walki o wyzwolenie narodowe z has�ami walki z absolutyzmem carskim czy pruskim, z uciskiem w dziedzinie politycznej, ekonomicznej i o�wiatowej. St�d te� has�a demokratyzacji ustroju politycznego i przygotowania do udzia�u w �yciu politycznym mas pracuj�cych przez szeroko rozbudowane i dost�pne dla wszystkich szkolnictwo by�y tak powszechne i oczywiste, �e nawet zachowawcze ugrupowania polityczne nie �mia�y otwarcie tym tendencjom si� przeciwstawi�. Powy�sze czynniki spowodowa�y, �e zar�wno w ostatnich latach pierwszej Wojny �wiatowej, jak i w pocz�tkowym okresie niepodleg�o�ci prawie wszyscy nauczyciele i dzia�acze o�wiatowi, niezale�nie od orientacji politycznych, starali si� wysuwa� jak najbardziej nowoczesne, demokratyczne i na naukowych podstawach oparte koncepcje ustroju szkolnego. Czyni�y to nie tylko takie organizacje, znane z demokratycznych program�w i post�powych tendencji, jak Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskich Szk� Pocz�tkowych i Zwi�zek Polskiego Nauczycielstwa Ludowego, ale tak�e Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, znane sk�din�d jako organizacja o nastawieniu prawicowym i zachowawczym. W miar� jednak pot�gowania si� walk politycznych, a przede wszystkim umacniania si� przy w�adzy klas posiadaj�cych przy jednoczesnym narastaniu trudno�ci ekonomicznych, ujawnia�y si� coraz wyra�niejsze r�nice w pogl�dach na ustr�j szkolny u poszczeg�lnych dzia�aczy nauczycielskich i spo�eczno-politycznych. Wielki entuzjaizm post�powych pedagog�w zosta� przygaszony przez pi�trz�ce si� przeszkody natury gospodarczej, politycznej, organizacyjnej i kadrowej. Pierwsze do�wiadczenia i poszukiwania oraz pr�by realizacji przynios�y jednocze�nie wiele rozczarowa� i niepowodze�. Badanie tych wszystkich zagadnie� i ustalenie hierarchii czynnik�w decyduj�cych o linii rozwojowej szkolnictwa i jego funkcji w ca�okszta�cie �ycia publicznego w pa�stwie polskim nastr�cza�o du�o trudno�ci. Ilo�� wprawdzie materia��w �r�d�owych i opracowa� do omawianego tematu jest stosunkowo obfita, ale jednocze�nie bardzo r�norodna pod wzgl�dem warto�ci naukowej. Trzeba je by�o podda� starannej analizie i selekcji, cz�sto bowiem obiektywn� prawd� przes�ania�y tendencje natury politycznej czy propagandowej. Nie bez znaczenia jest fakt, �e .w obecnych czasach s� jeszcze �ywe tradycje z okresu mi�dzywojennego; starsze pokolenie uczy�o si� w �wczesnych szko�ach, zna je wi�c z w�asnych prze�y� i do�wiadcze�. Mo�na by�o w zwi�zku z tym uzupe�ni� niekt�re luki w materia�ach �r�d�owych czy te� uzyska� na�wietlenie pewnych fakt�w drog� ankietyzacji i wywiadu albo przez wykorzystanie pami�tnik�w i wspomnie� pracownik�w o�wiatowych oraz dzia�aczy spolecznonpolityoznych omawianego okresu. Jednocze�nie trzeba si� by�o liczy� z faktem, �e s�dy te i opinie s� w wi�kszo�ci wypadk�w subiektywne, odzwierciedlaj� ukszta�towane w pewnych �rodowiskach spo�ecznych i ugrupowaniach politycznych pogl�dy i postawy. Istniej�ce wi�c �ywe tradycje przes�aniaj� cz�stokro� w�a�ciwy stan rzeczy, utrudniaj� obiektywn� ocen� fakt�w, sugeruj� przyj�cie utartych ju� s�d�w i pogl�d�w. Trzeba by�o to wszystko poddawa� rewizji i ponownej ocenie, opieraj�c si� na jak najwi�kszej ilo�ci materia��w i �r�de�. W pierwszych latach Polski Ludowej nie ukaza�y si� �adne prace naukowe na temat szkolnictwa w latach mi�dzywojennych1. Nieliczne artyku�y datuj� si� od r. 1950. Pewnego rodzaju wst�pem do bada� szkolnictwa w omawianym okresie jest artyku� Zygmunta Mys�akow-skiego i Ignacego Szaniawskiego w �Nowej Szkole" z 1950 r., pt. Pedagogika i o�wiata w Polsce w latach 1918-1939. Wymienieni autorzy dokonali krytycznego przegl�du g��wnych kierunk�w rozwoju szkolnictwa i teorii pedagogicznych oraz wskazali na klasowe aspekty polityki szkolnej �wczesnych bur�uazyjnych rz�d�w polskich. Praca ta, nie maj�ca wystarczaj�cej podbudowy w postaci odpowiedniej ilo�ci materia��w �r�d�owych, nie mog�a jeszcze da� dbstate- 1 W 1945 r. ukaza� si� tylko w pierwszym numerze �NSzk" z 1945 r. kr�tki artyku� �. K or m a nowe j pt. Szkolnictwo polskie w latach 1918�1939. 8 cznie udokumentowanych i w pe�ni obiektywnych ocen fakt�w i os�b, niemniej jednak ukaza�a drog� do dalszych poszukiwa� i bada� 2. Bardziej wnikliwe i oparte na szerszej bazie �r�d�owej prace na temat szkolnictwa okresu mi�dzywojennego zaczyna�y si� ukazywa� po 1956 r., zw�aszcza w latach sze��dziesi�tych. Pewnego rodizaju wprowadzeniem do bada� nad szkolnictwem pocz�tkowym w wymienionym okresie jest artyku� Mariana Falskiego w �Rozprawach z Dziej�w O�wiaty" z 1958 r., pt. Koncepcja szko�y powszechnej i jej roli w okresie mi�dzywojennym 3. Falski, znany badacz tego problemu w latach 1918�1939, stara si� w wy�ej wymienionej pracy przewarto�ciowa� niekt�re uprzednie swoje stanowiska w sprawach o�wiatowych, a ponadto dokona� przegl�du najwa�niejszych czynnik�w, kt�re- wp�yn�y na kszta�towanie si� koncepcji szko�y powszechnej i jej realizacji w Polsce przedwrze�niowej. W latach 1958�1967 ukaza�o si� ju� szereg obszerniejszych rozpraw. �adna z nich nie zaj�a si� wprawdzie wy��cznie szkolnictwem powszechnym ani te� ca�ym omawianym czasokresem, ale wiele z nich poruszy�o szereg spraw zwi�zanych z niniejsz� prac�. Szczeg�lnie du�o nowego materia�u oraz nowych koncepcji, aczkolwiek przede wszystkim z drugiej po�owy lat mi�dzywojennych, wnios�a praca Bronis�awa �ugowskiego Szkolnictwo w Polsce w latach 1929-1939 w opinii publicznej. Pewn� pr�b� ukazania sytuacji spo�eczno-politycznej, w jakiej w og�le toczy�a si� walka o system szkolny w pierwszych latach niepodleg�o�ci, jest praca Janiny Schoenbrenner Walka o demokratyczn� szko�� polsk� w latach 1918�1922. Problem kszta�towania si� systemu pedagogiczno-dydaktycznego ukazuje w swej rozprawie Koncepcja kszta�cenia og�lnego w programach szko�y polskiej w latach-1919�1922 Maria Lipowska, a. krytyczn� analiz� systemu wychowawczego daje Stanis�aw Jedlewski w pracy Krytyka wychowania narodowego i pa�stwowego. Problem atmosfery pedagogicznej w szkolnictwie powszechnym oraz 'rol� post�powych ugrupowa� politycznych i Zwi�zku Nauczycielstwa Polskiego w walce z tendencjami do klerykalizacji wychowania ukazuj� takie publikacje, jak Stanis�awa Michalskiego O szko�� woln� oraz Feliksa Araszkiewicza Problem laic...
kandr