JERZY MATERNICKI Polska dydaktyka historii 1918 - 1939 MATERIA�Y l KOMENTARZE Redaktor Krystyna G�ra Ok�adk�/obwolut� i stron� tytu�ow� projektowa� Andrzej Pilich Redaktor techniczny Krystyna Mitewska Korektor El�bieta Siesicka _ Wpisano da - . . (Q Copyright by . UZIOt- Wydawnictwa Szkolne i �-edagogiczMe "en'8r*** Warszawa 1978- Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1978 Wydanie pierwsze Nak�ad 3000+257 egzemplarzy Arkuszy: drukarskich 21,25; wydawniczych 31,29 Oddano do sk�adania 7.IIU977 r. Podpisano do druku 22.yl.1978 r. Druk uko�czono w pa�dzierniku 1978 r. Papier offset, kl. V, j* g, 70 x 100 Zam. nr 4008/397 Cena z� 100,� S-PC Sk�ad fotograficzny �Monophoto 400/5* WSiP Zakladi*Tiraficzne w Bydgoszcz/ WST�P Praca niniejsza nawi�zuje do wcze�niej opublikowanej ksi��ki, obejmuj�cej dzieje polskiej refleksji dydaktycznej w zakresie historii w latach 1773�1918'. Podejmuj�c badania nad okresem II Rzeczypospolitej autor nosi� si� pocz�tkowo z zamiarem kontynuowani^ uprzednio wydanej pracy, a wi�c dzie�a zawieraj�cego zar�wno zarys dziej�w dydaktyki historii, jak te� wyb�r celniejszych tekst�w �r�d�owych z tej dziedziny, pochodz�cych z lat 1918�1939. Niestety, planu tego nie uda�o si� w pe�ni zrealizowa�. Stan�y temu na przeszkodzie m.in. trudno�ci zwi�zane z aktualnym stanem bada� nad polsk� dydaktyk� historii okresu mi�dzywojennego. Literatura na ten temat jest niezwykle skromna, obejmuje zaledwie par� prac i to o do�� specyficznym charakterze. Z wydawnictw przedwojennych najwi�ksz� stosunkowo warto�� ma niewielka rozmiarami broszura Jadwigi Lechickiej, zawieraj�ca zwi�z�e om�wienie niekt�rych wa�niejszych publikacji dydaktycznych wydanych w latach 1925�19372. Opracowanie'to posiada jednak wiele luk, tak i� jego warto�� informacyjna jest ograniczona. Nie mog� te� zadowoli� interpretacje i oceny autorki, z regu�y bardzo subiektywne lub te� grzesz�ce og�lnikowo�ci�. Broszura J. Lechickiej nie pozbawiona jest jednak ca�kowicie znaczenia, przynosi bowiem sporo informacji z �pierwszej r�ki", a wi�c �r�d�owych. Podobnymi walorami odznacza si� popularny niegdy� podr�cznik Hanny Pohoskiej3, stanowi�cy dzi� prawdziw� �kopalni� informacji" o polskiej edukacji historycznej i dydaktyce historii lat 1918�1937. Nie s� to wszak�e informacje pe�ne, raczej odpowiednio wyselekcjonowane i podane we w�a�ciwym dla autorki � dzia�aczki o�wiatowej obozu sanacyjnego � o�wietleniu. Z tego te� wzgl�du praca H. Pohoskiej, podobnie zreszt� jak wspomniana wy�ej broszura J. Lechickiej, jest dla nas bardziej �r�d�em ni� opracowaniem. Je�eli chodzi o publikacje powojenne, to tak�e mamy tu jedynie do odnotowania dwie powa�niejsze pozycje: niewielki rozmiarami, sumaryczny artyku� Wandy 1 Por. J. Maternicki: Dydaktyku historii u Polsce 1~^3�1^18. Warszawa 1974. '- Por. J. Lechicka: Polska dydaktyka historii u latach 193f�l93^. ��d� 1937. ' Por. H. Pohoska: Dydaktyku historii (wydanie II-gie, uzupe�nione i rozszerzone, dostosowane do nowych program�w). Warszawa 1937. Zwolskiej o metodach nauczania historii w polskim szkolnictwie �rednim okresu mi�dzywojennego4 oraz zwi�z�y, miejscami jednak chyba nazbyt pobie�ny, szkic Anny Kulczykowskiej po�wi�cony Natalii G�siorowskiej i jej dzia�alno�ci na polu dydaktyki historii5. Prace te posiadaj� pewne walory materia�owe i informacyjne, �adna z nich jednak nie wyczerpuje tematu. Monografia A. Kulczykowskiej po�wi�cona programom nauczania historii w latach 1918�19326 w niewielkim tylko stopniu uwzgl�dnia �wczesn� my�l historyczno-dydaktyczn�, koncentruje si� � zgodnie z tytu�em pracy � na samych programach. Aktualny stan bada� nad dydaktyk� historii lat 1918�1939 jest niezadowalaj�cy. Wymaga to podj�cia bada� �r�d�owych na obszarze bardzo rozleg�ym, obejmuj�cym zar�wno teori� jak i praktyk� nauczania tego przedmiotu. W celu wyja�nienia niekt�rych wa�nych zagadnie� po��dane by�oby te� zbadanie dorobku dydaktyki historii innych kraj�w europejskich (przede wszystkim Niemiec, Francji, Anglii, Austrii) i prze�ledzenie dr�g jej oddzia�ywania na dydaktyk� polsk�. Osobna sprawa, to konieczno�� gruntownego zbadania wp�ywu historiografii polskiej, a tak�e nowych pr�d�w w filozofii, metodologii historii i naukach pedagogicznych na polsk� my�l historyczno-dydaktyczn�. Ka�dy z tych problem�w m�g�by by� przedmiotem osobnej monografii. Najwi�kszym jednak zaskoczeniem dla autora by�o stwierdzenie olbrzymiego bogactwa polskiej literatury historyczno-dydaktycznej, rozproszonej po blisko stu czasopismach pedagogicznych i wydawnictwach szkolnych. Ilo�� pozycji bibliograficznych z tego zakresu, wydanych w latach 1918�1939, przekracza 1500; jest ich kilkakrotnie wi�cej ni� w ca�ym okresie poprzednim obejmuj�cym lata 1773�1918. Liczba druk�w zwartych, ksi��ek i broszur, po�wi�conych dydaktyce historii wzros�a w okresie II Rzeczypospolitej w por�wnaniu do lat 1773�1918 blisko dziesi�ciokrotnie. Dok�adne zbadanie tego dorobku wymaga� b�dzie czasu, wielu lat pracy i to nie jednego, a wielu historyk�w. 4 Por. W. Zwolska: Metody nauczania historii w gimnazjach i liceach polskich w latach 1918�1939. �Przegl�d Historyczno-O�wiatowy". R. X, 1968, nr 4, s. 535�544. 5 Por. A. Kulczykowska: Niekt�re aspekty tw�rczo�ci i dziala/no�ci dydaktycznej Natalii G�siorowskiej-Grabowskiej w okresie dwudziestolecia mi�dzywojennego. �Rocznik Naukowo-Dydak-tyczny" WSP w Krakowie. Prace Historyczne. T. VII, Krak�w 1974, s. 251�271. 6 Por. A. Kulczykowska: Programy nauczania historii w Polsce 1918�1932, Warszawa 1972. Opr�cz wymienionych wy�ej rozpraw nale�a�oby tu jeszcze wspomnie� o nast�puj�cych opracowaniach: H. Pohoska: Nauczanie i popularyzacja historii w ostatnim pi��dziesi�cioleciu 1887�1937. �Wiadomo�ci Historyczno-Dydaktyczne", 1937, z. 2, s. 60�75; B. Dunikowski (i zesp�l redakcyjny Sekcji Historii W�DKO � Warszawa miasto); Programy historii w Polsce bur�uazyjnej i Polsce Ludowej. �Wiadomo�ci Historyczne", 1952, nr 4, s. 222�232; J. Garbacik; Aktualno�� dorobku �Wiadomo�ci Historyczno--Dydaktycznych", organu Polskiego Towarzystwa Historycznego dla spraw nauczania historii (1933� �1939J. �Wiadomo�ci Historyczne", 1958, nr l, s. l�4; J: Lechicka: Adam Szel�g�w'ski jako dydaktyk historii. �Wiadomo�ci Historyczne", 1962, nr 5, s. 282�286; W. Czerniewski: Rozw�j dydaktyki polskiej w latach 1918�1954. Warszawa 1963, s. 71�75 (nauczanie historii); U. �wietochowska: Najnowsza historia Polski w programach szk�l �rednich og�lnoksztalc�cych w latach 1918� 1939. �Gda�skie Zeszyty Humanistyczne". R. 10, 1967. Historia, z. 6, s. 83�97; J. Schoenbrenner: Z zagadnie� nauczania historii w Polsce w latach 1919�1931. �Wiadomo�ci Historyczne", 1968, nr 5�6, s. 233�243; J. Schoenbrenner: Nauczycielskie prace Natalii G�siorowskiej-Grabowskiej. �Rocznik ��dzki". T. XIII, 1969, s. 12-1�132. Nast�pna przyczyna dla kt�rej wypad�o odst�pi� od podj�tego na pocz�tku zamiaru, wi��e si� z sytuacj� osobist� autora. Mam tu na my�li w��czenie si� do prac badawczych prowadzonych w ramach problemu w�z�owego �Modernizacja systemu o�wiaty w rozwini�tym spo�ecze�stwie socjalistycznym". Koncentracja wysi�ku na sprawach aktualnych, na problemach zwi�zanych z nale�ytym przygotowaniem reformy nauczania historii w przysz�ej szkole dziesi�cioletniej, musia�a si�� rzeczy doprowadzi� do znacznego ograniczenia plan�w badawczych zwi�zanych z dziejami nauczania historii i dydaktyki tego przedmiotu. Ksi��ka niniejsza zawiera najciekawsze i z&jjdKmj^aiba^zie^jfesi^�n^My^ne wypowiedzi obrazuj�ce" polski dorobek lat 1918 � 1939 w zakresie refleksji historyczno-dydaktycznej, uzupe�nione obszernymTnieraz^obja�nieniami i komentarzami. Wszelki dob�r materia��w jest, jak wiadomo, sprawa dyskusyjna i zale�y od przyj�cia takich lub innych kryteri�w. Zamierzeniem autora by�o, aby cho� w cz�ci, tak jak jest to tylko mo�liwe, ukaza� bogactwo zainteresowa�, wielo�� �szk�", tendencji i kierunk�w charakterystycznych dla polskiej my�li dydaktycznej okresu II Rzeczypospolitej. Starano si� o to, aby w wyborze reprezentowani byli wszyscy wybitniejsi dydaktycy historii tego okresu. dydaktyk� historii w szkol ach_�rgdniLh. Podyktowane to zosta�o zar�wno aktualnym stanem bada� jak i zainteresowaniami naukowymi autora. Dydaktyka historii w szko�ach powszechnych to problem odr�bny, wymagaj�cy jeszcze dok�adniejszego zbadania. Zadanie to mog� dobrze wype�ni� jedynie specjali�ci od nauczania historii w klasach m�odszych (w szkole podstawowej). Autor nie czu� si� w tej dziedzinie dostatecznie kompetentny. Dokonuj�c wyboru pierwsze�stwo dawano tym publikacjom, po�wi�conym nauczaniu historii w szkole �redniej, kt�re uzna� by�o mo�na za najbardziej warto�ciowe Niekt�re z nich zachowa�y � w cz�ci lub nawet ca�kowicie � swoja aktualno�� do dzi�. Dotyczy to prac Ewy Maleczy�skiej, Adama Klodzi�skiego. Natalii G�siorowskiej, Wandy Moszcze�skiej i Wis�awy Knapowskiej. Lata 1918� -19 3S^lO-okrL&4ynamicznega~rozwQJu^Lhkjej_d[^daktyki historii. Wi�za�o si� to g��wnie z odbudow� i przebudow� szkolnictwa polskiego7. Mo�na by�o ju� teraz my�le� o urz�dzeniu edukacji historycznej w spos�b zgodny z potrzebami i aspiracjami spo�ecze�stwa polskiego. Pierwsze kroki w tym kierunku podj�to jeszcze w czasie I wojny �wiatowej8, dopiero jednak z chwil� odzyskania niepodleg�o�ci pojawi�y si� warunki do urzeczywistnienia tego planu. II Rzeczpospolita powsta�a jednak jako pa�stwo bur�uazyjno-demokratyczne, co si�a rzeczy okre�li�o charakter i zasi�g dokonanej w niej reformy szkolnej edukacji historycznej. Pierwsze lata wype�ni�y prace nad nowymi programami historii, do kt�rych wci�gni�to stosunkowo szeroka grup� historyk�w i nauczycieli historii'. Programy Por. K.. Trzebiatowski: Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 19-16�1932. II/ot/im � Warszawa � Krak�w 1970: F. W. Araszkiewicz: Szko�a �rednia, og�lnokszta�c�ca w Polsce w latach 1918�1932. Wroc�aw�Warszawa�Krak�w�Gda�sk 1972...
kandr