KONFRONTACJE HISTORYCZNE� PRACE INSTYTUTU HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK pod redakcj� BOGUS�AWA LE�NODORSKIEGO POLSKA ODRODZONA 1918-1939 pa�stwo � spo�ecze�stwo kultura pod redakcj� JANA TOMICKIEGO WIEDZA POWSZECHNA WARSZAWA 1982 wyd. I PRZEDMOWA Podj�ta przed kilkunastu laty przez profesora Bogus�awa Le�nodorskiego inicjatywa wydawania serii "Konfrontacje Historyczne" zaowocowa�a ju� w postaci kilku tom�w po�wi�conych dziejom pa�stwa polskiego, spo�ecze�stwa i kultury w r�nych epokach historycznych, poczynaj�c od Polski pierwszych Piast�w, a na Polsce XIX wieku ko�cz�c, oraz w postaci tomu ukazuj�cego Europ� i �wiat w epoce napoleo�skiej. Prezentowany tom po�wi�camy Polsce Odrodzonej (1918-1939). Od poprzednich pozycji serii obejmuj�cych wybran� problematyk� naszej historii r�ni si� on wyra�nie swymi skromnymi ramami czasowymi, obejmuj�cymi nie jedno czy te� kilka stuleci, lecz zaledwie dwa dziesi�ciolecia pierwszej po�owy XX wieku. Jest to jednak okres zwarty, zamkni�ty w granicach mi�dzy pierwsz� a drug� wojn� �wiatow� i przede wszystkim niezwykle wa�ny, bowiem w owym czasie zosta�o przes�dzone miejsce Polski w Europie. Oto Polska znalaz�a si� zn�w na mapie politycznej �wiata i zarazem w dwudziestoleciu mi�dzywojennym dokona�y si� w naszym kraju przeobra�enia decyduj�ce o jego p�niejszym rozwoju. Odzyskanie niepodleg�o�ci w listopadzie 1918 roku by�o wi�c prawdziwie historycznym zwy- PRZEDMOWA ci�stwem ca�ego narodu, kt�ry w okresie niewoli nigdy nie pogodzi� si� z faktem utraty W�asnego pa�stwa. Z chwil� narodzin Drugiej Rzeczypospolitej powsta�y przed nim nowe perspektywy rozwoju, a zarazem wy�oni�y si� przed �wczesnym pokoleniem trudne dylematy. O ile od ko�ca XVIII wieku do pocz�tk�w XX wieku naczelnym problemem, wok� kt�rego koncentrowa�y si� wysi�ki patriot�w polskich, by�a sprawa okre�lenia dr�g wiod�cych do niepodleg�o�ci oraz sprawa aktywnego udzia�u spo�ecze�stwa w walce o odbudow� w�asnego pa�stwa na r�nych frontach dzia�a� i za pomoc� r�nych �rodk�w, o tyle z chwil� zrzucenia obcej w�adzy zrodzi� si� problem kszta�tu terytorialnego oraz kszta�tu ustrojowego Drugiej Rzeczypospolitej, a tak�e jej bezpiecze�stwa i trwa�o�ci. Znaczenie powstania w�asnego pa�stwa uwydatni�o si� w wielu dziedzinach. Druga Rzeczpospolita, jak pokaza� p�niejszy bieg wydarze�, stanowi�a wa�ny etap w tysi�cletniej tradycji pa�stwa polskiego, w dziejach kszta�towania si� �wiadomo�ci narodowej, w rozwoju spo�ecze�stwa, jego d�br materialnych i kulturalnych. Najwi�kszym jej dokonaniem by�o scalenie i przekszta�cenie w jeden organizm trzech odmiennych cz�ci kraju, znajduj�cych si� przez 123 lata pod zaborami, a nast�pnie zapewnienie narodowi, do momentu katastrofy wrze�niowej 1939 roku, niezale�no�ci politycznej. Nale�y te� doda�, �e Druga Rzeczpospolita wydatnie przyczyni�a si� do rozszerzenia zakresu wzajemnego przenikania si� �wiadomo�ci narodowej i pa�stwowej, do dalszego rozwoju wi�zi ��cz�cych r�ne klasy i warstwy spo�eczne na bazie og�lnonarodowej kultury. R�wnocze�nie jednak w dwudziestoleciu mi�dzywojennym wyst�pi�y do�� wyra�nie zjawiska negatywne, wynikaj�ce z istoty ustroju kapitalistycznego oraz istniej�cych wtedy uk�ad�w w sferze stosunk�w spo�eczno-politycznych. A wi�c PRZEDMOWA mieli�my do czynienia ze zjawiskiem ograniczania swob�d obywatelskich, nast�pnie za�, w okresie rz�d�w sanacyjnych, przekre�lenia ustanowionego u progu niepodleg�o�ci systemu demokracji parlamentarnej. Niezwykle trudne by�o po�o�enie materialne ludzi pracy w latach kryzysu i recesji, zw�aszcza sytuacja ch�op�w na przeludnionej wsi. Represje stosowane wobec lewicy rewolucyjnej oraz ruch�w narodowowyzwole�czych mniejszo�ci ukrai�skiej i bia�oruskiej �wiadczy�y o braku tolerancji w�adzy pa�stwowej wobec jej przeciwnik�w politycznych. Niemniej jednak regres w dziedzinie ustrojowej, wyra�aj�cy si� w kryzysie demokracji parlamentarnej i w jej likwidacji, nie by� osobliwo�ci� wy��cznie Drugiej Rzeczypospolitej. Podobny kryzys wyst�pi� te� w innych krajach europejskich, a nawet by� w nich g��bszy i doprowadzi� do utworzenia re�im�w faszystowskich. R�wnie� wielki kryzys gospodarczy lat 1930-1935 nie tylko zdezorganizowa� w gruncie rzeczy s�aby jeszcze organizm ekonomiczny m�odego pa�stwa, jakim by�a Druga Rzeczpospolita, ale tak�e gospodark� kraj�w pot�niejszych i znacznie bardziej zasobnych. Polska odrodzona jako pa�stwo kapitalistyczne, stanowi�ce po pierwszej wojnie �wiatowej wa�ne ogniwo w systemie wersalskim, napotka�a ponadto rozliczne trudno�ci wynikaj�ce mi�dzy innymi z jej geopolitycznego po�o�enia. Na skutek wielu czynnik�w, om�wionych dalej w poszczeg�lnych rozprawach zamieszczonych w tej ksi��ce, nale�a�a pod wzgl�dem struktury spo�eczno-gospodarczej do kraj�w stosunkowo zacofanych (w zestawieniu z przoduj�cymi krajami kapitalistycznymi), niewiele licz�cych si� w globalnej polityce �wiatowej. Mimo to jej kierownicy, opieraj�c polityk� zagraniczn� na anachronicznych przes�ankach, przeceniali w�asne mo�liwo�ci m�odego organizmu pa�stwowego i wyznaczali Polsce mocarstwow� rol�. Druga Rzeczpospolita nie umia�a PRZEDMOWA wybra� odpowiednich sojusznik�w. Nie by�a te� partnerem licz�cym si� w polityce globalnej. Niemniej stanowi�a barier� na drodze ekspansywnej polityki Niemiec weimarskich, a nast�pnie hitlerowskich na wschodzie. Zainteresowanie dziejami Polski Odrodzonej (1918-1939) jest w spo�ecze�stwie du�e. �wiadcz� o tym liczne publikacje, �ywe dyskusje i konfrontacje pogl�d�w na r�ne zagadnienia dotycz�ce Drugiej Rzeczypospolitej. Do spraw najbardziej kontrowersyjnych mo�na by zaliczy� takie kwestie, jak problem post�pu i zahamowa� w zakresie integracji gospodarczej, politycznej, prawnej i kulturalno-obyczajowej by�ych zabor�w w ramach jednolitego pa�stwa; jak stosunek poszczeg�lnych nurt�w politycznych do problem�w terytorialnych pa�stwa, do oceny jego miejsca w polityce europejskiej i zagadnienia sojusz�w oraz bezpiecze�stwa, do kwestii u�o�enia stosunk�w z s�siadami; jak postawa spo�ecze�stwa i poszczeg�lnych partii wobec za�o�e� ustrojowo-politycznych pa�stwa w r�nych okresach dziej�w Drugiej Rzeczypospolitej; jak przebieg zmian ekonomiczno-spo�ecznych w dwudziestoleciu mi�dzywojennym lub wyst�puj�cych w tym zakresie tendencji; jak ocena osi�gni�� Drugiej Rzeczypospolitej w rozmaitych dziedzinach (ustawodawstwo socjalne, gospodarka, technika, nauka, o�wiata, kultura i sztuka); jak wreszcie ocena rytmu rozwojowego Polski i jej s�siad�w, a zarazem czynnik�w, kt�re przybli�a�y j� do czo��wki pa�stw europejskich b�d� te� hamowa�y jej post�p. To tylko pewne wybrane zagadnienia stanowi�ce - jak powiedzieli�my - przedmiot licznych dyskusji w�r�d historyk�w i w szerokiej opinii publicznej. W tomie niniejszym pragniemy dokona� pr�by skonfrontowania niekt�rych problem�w zwi�zanych z dziejami Drugiej Rzeczypospolitej, uwzgl�dniaj�c najnowsze studia i dyskusje, oraz ukaza� te kwestie na tle por�wnawczym. Podobnie PRZEDMOWA jak przed autorami poprzednich tom�w, tak samo przed zespo�em autorskim Polski Odrodzonej wy�oni� si� mi�dzy innymi problem, z kim nale�a�oby por�wnywa� Drug� Rzeczpospolit�, a wi�c czy z jej najbli�szymi s�siadami, czy z najbardziej rozwini�tymi krajami Europy Zachodniej, czy wreszcie z krajami, kt�rych losy w najnowszych dziejach potoczy�y si� w podobnym lub przybli�onym kierunku jak losy Polski. Przyj�li�my za podstaw� t� ostatni� mo�liwo��, jako naszym zdaniem najbardziej racjonaln�. Polacy bowiem, podobnie jak inne narody w Europie �rodkowo-wschodniej, odzyskali niepodleg�o�� w okre�lonych warunkach historycznych i Druga Rzeczpospolita jako pa�stwo funkcjonowa�a w ramach okre�lonego systemu politycznego, powsta�ego w wyniku rewolucji i zwyci�stwa Enten-ty w pierwszej wojnie �wiatowej nad pa�stwami centralnymi. R�wnocze�nie stopie� rozwoju eko-nomiczno-spo�ecznego Polski tego okresu i jej po�o�enie geopolityczne sytuowa�o j� w�r�d nowo powsta�ych pa�stw Europy �rodkowo-wschodniej, chocia� istnia�y silne zwi�zki kulturowe i polityczne Drugiej Rzeczypospolitej z Zachodem, zw�aszcza z Francj�, sk�d bezpo�rednio po pierwszej wojnie �wiatowej czerpano wiele wzorc�w, mi�dzy innymi w dziedzinie prawno-ustrojowej, organizacji wojska, instytucji przedstawicielskich i �ycia kulturalnego. Jednak�e wi�cej punkt�w odniesienia mo�na znale�� mi�dzy Polsk� a krajami le��cymi w tym samym regionie naszego kontynentu, tote� one stanowi� g��wn� p�aszczyzn� konfrontacji, nie za� kraje zachodniej Europy. W przedstawianej Czytelnikowi publikacji starali�my si� w pe�ni zachowa� obowi�zuj�cy, jednolity schemat poszczeg�lnych tom�w "cyklu polskiego" serii, z kt�rych ka�dy poddaje refleksji historycznej takie zagadnienia, jak: pa�stwo, spo�ecze�stwo, kultura. Jednak�e konkretniejsze sformu�owanie problematyki w ramach tych dzia- PRZEDMOWA ��w pozostawiono zaproszonym do wsp�pracy Autorom. Redaktor naukowy za� sprawowa� piecz� nad realizacj� og�lnej koncepcji. Tom rozpoczynamy od szkicu po�wi�conego sprawie odbudowy pa�stwa polskiego. Akcent po�o�ony w nim zosta� na rok 1918, stanowi�cy w dziejach walki narodu polskiego o niepodleg�o�� moment prze�omowy, gdy� w�wczas narodzi�a si� Druga Rzeczpospolita, jako suwerenne pa�stwo. Z tematem odbudowy pa�stwa �ci�le wi��� si� om�wione nast�pnie zagadnienia prawno-ustrojowe Drugiej Rzeczypospolitej oraz podj�ta w tomie pr�ba okre�lenia miejsca i pozycji Polski w Europie mi�dzywojennej. R�wnocze�nie po�wi�camy uwag� wojsku, stanowi�cemu jeden z atrybut�w suwerennego pa�stwa. Drugi blok tematyczny dotyczy spraw spo�ecznych (spo�ecze�stwo i klasy), narodowo�ciowych (miejsce i rola mniejszo�ci narodowych w Drugiej Rzeczypospolitej), organizacji �ycia politycznego i wreszcie spraw gospodarczych. Problemy kultury prezentowane s� w rozprawach o literaturze i teatrze, nauce, o�wiacie i wychowaniu oraz sztuce. Nale�y wszelako zaznaczy�, �e Autorzy szkic�w omawiaj� tylko pewne wybrane kwestie w ramach podj�tej problematyki. Niekt�re zagadnienia, wa�ne z punkt...
kandr