Kryzys w teorii sztuki wojennej - Przemysław Paździorek.pdf - Bezpieczeństwo narodowe - fellman

3. Kryzys w teorii sztuki wojennej

W potocznym rozumieniu kryzys oznacza na ogół sytuację, która bądź to

istnieje w danym momencie, bądź też może wystąpić. Kryzysem jest w tym ujęciu

zarówno wojna, jak i sytuacja stresowa wynikająca z problemów codziennego ży-

cia. Wielowymiarowość znaczenia tego pojęcia nie ułatwia analiz. W pojawiają-

cych się ostatnio publikacjach poświęconych reagowaniu kryzysowemu, czy też

sytuacjom kryzysowym, trudno znaleźć zdefiniowane pojęcie kryzysu. Można za-

obserwować, że używanie tego terminu to przejaw zapotrzebowania i mody na

nieprecyzyjne przedstawianie różnych sytuacji, pojawiających się w obszarze bez-

pieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego państwa.

Obserwacje społeczeństw prowadzą do wniosku, że mamy do czynienia

z różnymi rodzajami kryzysów oraz ich skutków. Kryzysy różnią się okresem poja-

wiania, trwania – mogą być nagłe i narastające stopniowo, mieć przebieg krótki

i burzliwy, bądź pełzający i trudny do wygaszenia w krótkim czasie. Mogą obej-

mować swym zasięgiem wiele krajów, pojedyncze państwa, organizacje gospo-

darcze, grupy społeczne lub jednostki. Zawsze niosą za sobą ryzyko, które od-

czuwane jest jako potencjalne zagrożenie, o stopniu zależnym od stawki, tj. co

można zyskać lub stracić, oraz stopniu niepewności, jaki towarzyszy tej swoistej

grze. W zależności od tego, jakie sfery życia ogarnia kryzys i jakie są możliwości

jego zwalczania, może być bardziej lub mniej dotkliwy, tj. w mniejszym lub więk-

szym stopniu odczuwany przez jednostki, grupy, społeczeństwa, jako coś złego 1 .

Próby uściślenia pojęcia kryzysu związane są z dyscyplinami naukowymi

zajmującymi się kryzysem. Są odzwierciedleniem przyjmowanych przez te nauki

ograniczonych aspektów poznawczych i funkcjonują raczej jako zbiory opisów i

wyjaśnień dotyczących zjawisk, które uznane zostały przez badających jako zjawi-

ska kryzysowe, przy czym w dalszym ciągu przyporządkowanie danego zjawiska

do kategorii kryzysu, dyktowane jest bardziej wolą i intuicją badającego, aniżeli

wcześniej poczynionymi stosownymi ustaleniami teoretycznymi 2 . Można zadać

wręcz pytanie, czy jest coś takiego, jak teoria kryzysu lub nawet teorie kryzysu 3 .

1 B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie - Koncepcje, badania, propozycje , Warszawa 1995, s.11.

2 Ibidem, s.18.

3 J.A. Robinson, Crises: An Appraisal of Concepts and Theories [w:] International Crisis Insight, The

Free Press, New York 1972 dostępne 09.08.2009 http://jcr.sagepub . com/cgi/content/abstract /26/3 /423.

W rozdziale nie będę się starał przedstawić uniwersalnej teorii definicji kry-

zysu czy kryzysu zbrojnego. Określone luki w istniejącej teorii problemu oraz wy-

raźna niemożność prostego adaptowania istniejących koncepcji dla potrzeb anali-

zy problemu określonego tematem badań, z konieczności prowadzą do przedsta-

wienia wielu różnych wniosków.

3.1 Pojęcie i ogólny zarys teorii kryzysu

W literaturze przedmiotu spotykamy kryzysy organizacji postrzeganych jako

podmioty gospodarcze, kryzysy polityczne systemu władzy sprawowanej w pań-

stwie, kryzysy różnorakich przedsięwzięć prowadzonych na wszystkich płaszczy-

znach społecznej i państwowej działalności (np.: ekonomicznej, naukowej, organi-

zacyjnej, socjalnej, oświatowej) czy wreszcie kryzysy w stosunkach między pań-

stwami lub blokami państw. Stosunki międzynarodowe są tą właśnie dziedziną, w

której najwyraźniej chyba widać dowolność, z jaką konflikty społeczne i napięcia o

różnej dynamice i różnej skali określane są mianem kryzysu 4 .

Należy jednak podkreślić, że chociaż zestawienie pojęcia kryzysu społecz-

nego z pojęciem konfliktu społecznego ma swoje (ograniczone) uzasadnienie, to

trzeba pamiętać, że kryzys (w takim ujęciu) może być postrzegany jako specyficz-

na faza konfliktu – jeden z etapów jego rozwoju, do którego może, ale wcale nie

musi dojść 5 . A. Kasprzewski na podstawie analizy literatury problemu przedstawia

związki jakie zachodzą między kryzysem a konfliktem w sposób następujący:

- kryzys w dowolnej dziedzinie (dziedzinach) działalności społecznej może

być pierwotną przyczyną i wstępem do rozwoju konfliktu w stosunkach społecz-

nych (jednym z pierwszych etapów konfliktu społecznego, który to konflikt w swej

fazie może przybrać postać konfliktu zbrojnego);

- kryzys może być rozwiązany lub ustać samoistnie, zanim stanie się jed-

nym z etapów lub początkiem konfliktu społecznego 6 .

4 C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Kryzys. Państwo w okresie kryzysu. Wojskowe aspekty

sytuacji kryzysowej , Warszawa 1996, s.26.

5 B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie … , op. cit. s.22 .

6 C. Rutkowski, A. Kasprzewski, op. cit., s.27.

Zdaniem autora – kryzys to zjawisko, które może, lecz nie musi powstawać

w prostej linii, wyznaczającej continuum pomiędzy pokojowym rozwojem społecz-

nym, a patologią tego rozwoju, czyli wojną. Umieszczenie kryzysu tylko na tym

continuum jest prawdopodobnie zaszłością spowodowaną zbyt jednostronnym

rozpatrywaniem zjawisk towarzyszących rozwojowi społecznemu wyłącznie na

gruncie konfliktowej koncepcji społeczeństwa (K. Marks, R. Dahrendorf, L.A. Co-

ser). W swej jednostronności różne rozwinięcia tej koncepcji nie uwzględniają wy-

starczająco roli państwa, narodu, grup społecznych, ideologiczno-kulturowych w

kształtowaniu struktury społecznej, choć ich bezsprzeczną zaletą jest pokazanie

tej struktury, jako płynnego układu zmieniających się dynamicznie elementów i

relacji pomiędzy nimi.

Według przykładów historycznych kryzys jest zjawiskiem związanym przede

wszystkim z funkcjonowaniem i rozpadem (lub radykalną zmianą) organizmów

narodowych i tworzonych przez nie struktur (państw), a więc podstawowej sfery

ludzkich działań zorganizowanych.

Słowo kryzys jest pochodzenia greckiego i w swym medycznym znaczeniu

używane było początkowo do oznaczenia przełomu (przesilenia) choroby 7 . Zgod-

nie z cytowaną definicją kryzys, to: nagłe, gwałtowne przesilenie się choroby

z charakterystycznym, szybkim spadkiem gorączki i ustąpieniem innych objawów

chorobowych 8 . Rdzeń słowa kryzys pochodzi w języku greckim prawdopodobnie

od dwóch podobnych słów: krisis – rozróżnienie lub decyzja oraz krinein – badać

oraz decydować 9 . Kryzys to moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący

zwrot, okres załamania gospodarczego. Późnołaciński criterium – miernik 10 .

W rozpatrywanych definicjach kryzys identyfikowany jest jako zjawisko dość

nieoczekiwane, silne, zmieniające dotychczasowy stan rzeczy i zjawisk w kierunku

nieoczekiwanym i niepożądanym. W pierwotnym zatem i zdecydowanie najbar-

dziej rozpowszechnionym znaczeniu, kryzys jest – momentem (przesileniem, prze-

łomem, punktem zwrotnym) najbardziej zagrażającym człowiekowi w dotyczącej

go sytuacji i jest to sytuacja najmniej korzystna spośród zaistniałych dotychczas 11 .

7 Wielka Encyklopedia Powszechna PWN , Warszawa 1968, t.VI, s.237.

8 Ibidem, s. 526.

9 M. Dobry, Socjologia kryzysów politycznych , Warszawa 1957, s.268.

10 S. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych , Warszawa 1975, s. 539.

11 C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych , Warszawa 1996, s.42.

Jeśli chodzi o pojęcie kryzysu bezpośrednio związanego z konkretną sferą

ludzkiej działalności (w tym kryzysu ekonomicznego) interpretuje się je, nie jako

moment, punkt zwrotny, a pewien przedział czasowy o dość płynnych i nieostrych

granicach, mogących charakteryzować się różnym natężeniem oddziaływania

czynników kryzysu i różnymi ich efektami. Kryzys to sformułowany stan napięć i

konfliktów społecznych, który dezorganizuje rozwój (społeczny) i zmusza do ujmo-

wania tego rozwoju w kategoriach skokowych i radykalnych zmian jakościowych 12 .

Porównanie istniejących haseł encyklopedycznych i słownikowych prowadzi

do generalnych wniosków 13 :

- kryzys zawsze oznacza przełom między dwiema jakościowo różnymi fa-

zami jakiegoś procesu;

- kryzys może być mniej lub bardziej dotkliwy, mieć różny zakres, czas

trwania, ale zawsze kończy dotychczasowy sposób działania czy rozwoju sytuacji;

- kryzys jednocześnie rozpoczyna nowy etap działania czy rozwoju sytuacji;

- kryzys nie jest zjawiskiem jednoznacznie negatywnym, może on być

szansą rozwoju danego systemu, gdyż nasilając zagrożenia i uciążliwości zmusza

ludzi do wprowadzania zmian 14 .

C. Rutkowski oraz A. Kasprzewski zwracają uwagę na fakt, że ewolucja

w postrzeganiu istoty kryzysu ma niebagatelne znaczenie. Jeśli kryzys jest nagłym

i nieoczekiwanym zwrotem w historii jakiegoś zjawiska czy zdarzenia, to można co

najwyżej kusić się o określenie prawdopodobieństwa jego występowania (i stwier-

dzić, że prawdopodobieństwo takie istnieje). Jeśli natomiast jest procesem (np.

jedną z faz cyklu koniunkturalnego), albo też skutkiem (stanem) procesu, który ma

swe źródła i niezaprzeczalne przyczyny tkwiące choćby w sprzecznościach wy-

stępujących w stosunkach produkcji określonej formacji społeczno-politycznej, to

może być: prognozowany, rozpoznawany, identyfikowany, analizowany i oceniany,

a wedle uzyskanych ocen i prognoz mogą być podejmowane odpowiednie przed-

sięwzięcia zaradcze 15 . Istotę różnicy obu ujęć autorzy wskazują w:

12 Encyklopedia Powszechna PWN , Warszawa 1984, t.II, s.630.

13 C. Rutkowski, A. Kasprzewski, Siły zbrojne w sytuacjach kryzysowych …, op. cit., s.47.

14 B. Wawrzyniak, Zarządzanie w kryzysie , op. cit., s.11.

15 Ibidem, s.48.

- ujęciu pierwszym kryzysem nie można sterować; nie można mu zaradzić

ani przeciwdziałać; nie można regulować ani organizacji ani jej relacji z otocze-

niem; można go oczekiwać i przetrwać lub nie;

- ujęciu drugim kryzys, jak każdy inny proces zachodzący w organizacji i jej

otoczeniu, może podlegać świadomemu i celowemu przeciwdziałaniu (co potwier-

dza burzliwy rozwój tzw. zarządzania kryzysami).

Autorzy domniemają, że czynniki powodujące powstanie sytuacji kryzyso-

wej należą do kategorii zjawisk mierzalnych, dających się odpowiednio rozpoznać,

zmierzyć i opisać. W teorii kryzysu (w ujęciu ogólnym) rozważanym układem (sys-

temem) jest organizm, instytucja, organizacja, a w tym społeczeństwo (system

polityczny, społeczny, ekonomiczny itp.). W sensie przedmiotowym, kryzys jest

zerwaniem istniejącego układu (systemu), polegającym na zmianie struktury lub

funkcji albo obu elementów łącznie. Zjawisko zerwania układu (systemu) jest roz-

ległe w czasie i realizowane w określonych warunkach funkcjonowania układu

(systemu) od stabilności – przez niestabilność – do stabilności o jakościowo in-

nych własnościach, czyli sytuację kryzysową 16 .

Przez termin sytuacja kryzysowa rozumie się zespół okoliczności zewnętrz-

nych i wewnętrznych wpływających na dany układ (system) w ten sposób, iż za-

czyna się i jest w nim kontynuowany proces zmiany. Rezultatem tej zmiany może

być jakościowo nowy układ (system) lub nowa struktura i funkcja w układzie (sys-

temie) istniejącym. W tak pojmowanej sytuacji kryzysowej kryzys – zerwanie jest

jedną z jej faz 17 .

Kryzys jest stanem – stanem rzeczy. W dialektyce heglowskiej kryzys jako

negacja negacji stanowi fazę rozwoju, kulminację zamiany jakości. Kryzys (wg

M. Dobry’ego) należy postrzegać jako przekształcenie stanu rzeczy 18 . W ujęciu

ogólnym – definiuje się jako fazę funkcjonowania danego podmiotu (układu, orga-

nizmu, systemu), którego atrybutową cechą jest niestabilność funkcjonowania.

Istotą kryzysu jest brak stabilności podmiotu, która powoduje zmianę jego funkcji

(a nawet całkowite jej ustanie) 19 .

16 R. Wróblewski, Zarys teorii kryzysu , Warszawa 1996, s.9.

17 Ibidem, s.10.

18 M. Dobry, Socjologia kryzysów …, op. cit., s.404.

19 R. Wróblewski, Państwo w kryzysie , Warszawa 2001, s.11-19.

Kryzys w teorii sztuki wojennej - Przemysław Paździorek.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: