Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku w źródłach antycznych_Kolendo,J.pdf

Jerzy Kolendo

ZIEMIE U POŁUDNIOWO-WSCHODNICH WYBRZEŻY

BAŁTYKU W ŹRÓDŁACH ANTYCZNYCH.

Problematyka związana z interpretacją tekstów antycznych dotyczą-

cych południowych wybrzeży Bałtyku była już wielokrotnie prezentowa-

na. Zestawiano je i analizowano zarówno w starszej literaturze 1 , jak też

w nowszych pracach 2 . Teksty te stanowiły punkt wyjścia lub też zasadni-

czy argument służący do uzasadnienia różnych, często zupełnie przeciw-

stawnych koncepcji. Wykorzystywano je również w szerokim zakresie

w pracach poświęconych archeologii ziem położonych nad Bałtykiem 3 .

Czy potrzebna jest więc jeszcze jedna prezentacja tych źródeł? 4 Na to py-

1 Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft , XVIII (1942), kol. 1689–1854 –

Ostsee [Kunkel], zwłaszcza kol. 1689–1705 (Kunde der Alten); K. Tymieniecki, Ziemie pol-

skie w starożytności. Ludy i kultury najdawniejsze , Poznań 1951; H. Łowmiański, Po-

czątki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e. , t. I–II, Warszawa 1963; F. Bujak,

Wenedowie na wschodnich wybrzeżach Bałtyku , Toruń1948. Por też zapomniany arty-

kuł: K. Zakrzewski, Związki cesarstwa rzymskiego z Bałtykiem , Jantar 2, 1938, s. 201–

208.

2 W. Nowakowski, Od Galindai do Galindite. Z badań nad pradziejami bałtyjskiego lu-

du z Pojezierza Mazurskiego , Barbaricum 4, Warszawa 1995, s. 73–89; idem, Korzenie

Prusów. Stan i możliwości badań nad dziejami plemion bałtyjskich w starożytności

i początkach średniowiecza , Pruthenia 1, 2006, s.11–40; J. Powierski, Najdawniejsze na-

zwy etniczne z terenu Prus i niektórych obszarów sąsiednich , Komunikaty Mazursko-

Warmińskie, 1965, s. 161–183; J. Powierski, Prussica. Artykuły wybrane z lat 1965–1995 ,

t. 1, Malbork 2004, s. 9–35.

3 Por. J. Okulicz, Pradzieje ziem pruskich od późnego paleolitu do VII w.n.e., Wrocław-

Warszawa-Kraków-Gdańsk, 1973, s. 341–351.

4 Artykuł niniejszy traktuję jako rodzaj przewodnika po wcześniejszych moich pracach po-

święconych tej problematyce. Stąd też wynika skrótowość przedstawienia niektórych za-

gadnień, jak też nieuniknione pewne powtórzenia. Por. J. Kolendo , Źródła pisane

[w:] Prahistoria ziem polskich , t. V, Późny okres lateński i okres rzymski , red.

J. Wielowiejski, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1981, s.9–17; idem, Świat antyczny

i Barbarzyńcy. Teksty, zabytki, refleksja nad przeszłością , t. I, Warszawa 1998 (zbiór ar-

tykułów); Publiusz Korneliusz Tacyt, Germania , przekład T. Płóciennik, wstęp i komentarz

J. Kolendo, Poznań 2008. Por też J. Kolendo, Mapa etniczna środkowoeuropejskiego Bar-

baricum. Swebia i Lugiowie w „Germanii” Tacyta , [w:] Archeologia o początkach Sło-

wian, Materiały z konferencji , red.: P. Kaczanowski i M. Parczewski, Kraków, 19–21 listo-

pada 2001, Kraków 2005, s. 103–118; idem, Plemiona Pomorza w starożytności , [w:] Goci

Pruthenia, t. IV, Olsztyn 2009, s. 11–41

Jerzy Kolendo

tanie można odpowiedzieć twierdząco. Warto bowiem spojrzeć na sam

proces zdobywania wiadomości o południowych wybrzeżach Bałtyku

i pokusić się o próbę pokazania mechanizmów, które prowadziły do po-

zyskiwania informacji o tych tak odległych od granic rzymskich terenach,

a następnie do ich zapisywania w różnego rodzaju pracach autorów an-

tycznych.

Z tekstów w których znajdowały się informacje o krajach leżących

poza granicami Imperium Romanum tylko znikoma część dotarła do

naszych czasów. Trzeba uświadomić sobie, że Rzymianie więcej wiedzieli

o terenach leżących poza granicami imperium Romanum niż to co

znajduje się w zachowanych do naszych czasów tekstach 5 . Musimy zda-

wać sobie sprawę z faktu, iż bogatej literatury antycznej w której znajdo-

wało się również wiele informacji o odległych krajach, zachowały się tyl-

ko szczątki. Z pracy geografa greckiego Filemona O Oceanie , która po-

wstała między 5 a 77 r. n.e. znamy tylko cztery fragmenty 6 . Nie mamy

ogromnego dzieła Pliniusza Starszego Bella Germaniae libri XX , które

było podstawowym źródłem Germanii Tacyta wykorzystywanym za-

równo w ogólnym opisie Germanów, jak też przy opisie ludów zamiesz-

kujących zachodnią część Germanii aż po Łabę 7 . Zaginęła doskonale

udokumentowana Historia gocka Kasjodora, którą znamy tylko ze

streszczenia Jordanesa 8 . Nie mamy więc dwóch podstawowych tekstów,

które mówiły o zarówno o kontaktach Rzymian z Barbarzyńcami, tak też

dawały szczegółowy opis geograficzny i etnograficzny zarówno ziem le-

żących poza granicami Cesarstwa rzymskiego, jak też mieszkających tam

ludów. Prac poświęconych w całości lub po części światu barbarzyń-

skiemu było znacznie więcej. Próbowałem ostatnio zrekonstruować ano-

nimową Descriptio Suebiae , powstałą w latach 90-tych I w., która była

jedynym chyba źródłem Tacyta (i to źródłem dobrym), przy opisie ziem

między środkowym Dunajem a Bałtykiem 9 .

i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym”,

Koszalin 28–29 października 2005 , red.: W. Nowakowski, J. Borkowski, A. Cieśliński,

A. Kasprzak, Koszalińskie Zeszyty Muzealne, Seria A: Studia Archaeologica Pomeranica, t. II,

Koszalin 2006, s. 17–33; idem. Goci na Pomorzu w świetle źródeł pisanych , [w:] Nowe

materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej , red. M. Fudziń-

ski, H. Paner, Gdańsk 2007, s. 77–95.

5 B. Bravo, E. Wipszycka-Bravo, Losy literatury antycznej [w:] Słownik pisarzy antycznych ,

ed. A. Świderkówna, Warszawa 1982, s.13–27.

6 E. Norden, Philemon der Geograph , [w:]: Festschrift zu P. F. Lehman-Haupts sechzigsten

Geburtstage. Janus, 1921, s. 182–187; E. Norden, Kleine Schriften, Berlin 1966, s. 191–196.

7 J. Kolendo, Wstęp [w:] Tacyt, Germania , s. 24–44.

8 Ibidem, s. 39–42.

9 Ibidem, s. 39–42.

Ziemie u południowo-wschodnich wybrzeży Bałtyku…

Znajomość ziem Barbaricum nie była tylko wypadkową odległości

od granic Imperium. Wybrzeża Bałtyku leżące wg Pliniusza Starszego

( Naturalis Historia , XXXVII 45) w odległości 600 mil, czyli prawie 900

kilometrów od Carnuntum w Pannonii, było stosunkowo dobrze znane.

Tereny południowo-wschodniego wybrzeża Bałtyku położone daleko od

granic Imperium rzymskiego, oddzielone od niego różnymi plemionami,

budziły ogromne zainteresowanie Rzymian ze względu na występujący tu

bursztyn, tak wysoko ceniony w świecie śródziemnomorskim 10 . Trzeba

też pamiętać, że obszary leżące u południowo-wschodnimi wybrzeżami

Bałtyku były dostępne nie tylko z południa, z terenów nad środkowym

Dunajem lub też od strony stepów nadczarnomorskich. Ogromną rolę

w nawiązywaniu kontaktów między południowo-wschodnimi wybrzeżami

Bałtyku a państwem rzymskim odegrała droga morska idąca od ujście

Renu i wybrzeży północnej Galii poprzez cieśniny duńskie w kierunku

bursztynodajnych wybrzeży leżących między Wisłą i Niemnem.

Kontakty z południem wzdłuż tzw. głównego szlaku bursztynowego,

najbardziej chyba intensywne, są też najlepiej znane 11 . Łącznikiem między

Bałtykiem a z terenami nad Morzem Czarnym wiążą się przede wszyst-

kim z migracjami Gotów i Gepidów. Najsłabiej znamy, mimo cennych

prac Ulli Lund-Hansen 12 , Wojciecha Nowakowskiego 13 i Anny Bitner-

Wróblewskiej 14 kontakty z Zachodem, wzdłuż wybrzeży. Tereny nad Bał-

tykiem znajdowały się więc na skrzyżowaniu trzech szlaków wiodących

od granic Imperium Romanum .

10 J. Kolendo, L'ambra e i rapporti tra Cisalpina e regioni centroeuropee , [w:] Archeologia.

Strumenti. Testi , ed. G. Rosada, Padova 1993, s. 11–93; idem, Napływ bursztynu

z Północy na tereny Imperium Rzymskiego w I–VI w. n.e. , [w:] Świat antyczny , t. I,

s. 131–140; idem, Miejsca występowania bursztynu według Pliniusza Starszego ,

[w:] Świat antyczny , t. I, s. 141–165; idem, Wyprawa po bursztyn bałtycki za Nerona ,

[w:] Świat antyczny , t. I, s. 167–190; idem, Les connaissances des Anciens sur les lieux

de provenance de l'ambre jaune , Archeologia, 34, 1983 (1985), s. 1–15; idem, L’ambra del

Nord nell’Impero romano , [w:] Suppling Rome and the Empire. The Proceedings of an

International Seminar held at Siena-Certosa di Pontigiano on May 2–4, 2004. On

Rome, the Provinces, Production and Distribution , ed. E. Papi, Journal of Roman Arc-

haeology. Supplementary Series, Porthsmouth, Rhode Island 2007, s. 97–107; idem, Tacyt

o bursztynie w kraju Estiów Rzeczywistość i ideologia [w:] Bałtowie i ich sąsiedzi. Księ-

ga pamiątkowa ku czci Mariana Kaczyńskiego (w druku)

11 J. Wielowiejski, Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa rzymskiego , Wrocław

1980.

12 U. Lund-Hansen, Römischer Import im Norden. Warenaustausch zwischen dem Römi-

schen Reich und dem freien Germanien , København 1987.

13 W. Nowakowski, Das Samland in der römischen Kaiserzeit und seine Verbindungen

mit dem römischen Reich und der barbarischen Welt , Marburg-Warszawa 1996.

14 A. Bitner-Wróblewska, From Samland to Rogaland. East-West connections in the Bal-

tic basin during the Early Migration Period , Warszawa 2001.

Jerzy Kolendo

Intensywność tych kontaktów zmieniała się w czasie. Proces ten

można obserwować badając chronologię i kierunki napływu importów

rzymskich. Dla terenów leżących nad wybrzeżem Bałtyku mamy jeszcze

dodatkowy wskaźnik w postaci intensywności napływu bursztynu na te-

ren cesarstwa rzymskiego. Badacze zajmujący się tym zagadnieniem reje-

strowali jedynie informacje mówiące o użytkowaniu tej cennej tej cennej

żywicy w basenie Morza Śródziemnego. Rzadko stawiano pytanie mówią-

ce o intensywności tego napływu. Można stwierdzić, że staje się bardziej

intensywny od drugiej połowy I w., aby osiągnąć swe apogeum w II

i w początkach III w. Załamanie nastąpiło w okresie wielkich najazdów

Barbarzyńców w trzeciej ćwierci III w., aby znów odzyskać przynajmniej

pewne znaczenie na początku IV w.

Istniał jeszcze jeden czynnik, który powodował zainteresowanie

Rzymian południowymi wybrzeżami Bałtyku. W koncepcjach geograficz-

nych Starożytności Ziemia była okrągłą tarczą oblaną ze wszystkich stron

wodami Oceanu, a w jej środku znajdowało się Morze Śródziemne i jego

przedłużenie, Morze Czarne. Opisy geograficzne świata bardzo często

miały charakter periplusowy, to jest prezentowały najpierw wybrzeża, a

następnie krainy leżące w głębi lądu. Stąd też zainteresowanie północ-

nymi wybrzeżami Europy, które pokrywały się z wybrzeżami Morza Pół-

nocnego oraz południowymi wybrzeżami Bałtyku (Skandynawia była

uważana powszechnie za wyspę). Powstawały też specjalne prace mó-

wiące o Oceanie Północnym. Jedną z nich było wspomniane już dzieło

Filemona z I w. n.e. czy też Marcjanusa z Heraklei Pontyjskiej (III–VI w.),

autora kompilacyjnego dzieła Opłynięcie morza zewnętrznego

wschodniego i zachodniego oraz jego największych wysp 15 , który

streszczał właściwie tekst Ptolemeusza wykorzystując jednak niezacho-

wane oryginalne mapy geografa aleksandryjskiego 16 . Istniało więc pewne

zainteresowanie północnymi krańcami Europy oblanymi, według koncep-

cji Starożytnych wodami Oceanu Północnego.

Na najdalszych, północnych krańcach świata umieszczano różne lu-

dy bajeczne. Pliniusz Starszy ( Naturalis Historia IV 95) przejął od ja-

kichś greckich autorów informacje mówiące, że „wyspy Oeonae, których

mieszkańcy żywią się jajami ptasimi i owsem 17 ; wyspy na których

rodzą się ludzie z końskimi nogami, zwani Hippopodami, albo też

wyspy Fanezjów, których mieszkańcy okrywają swe nagie skądinąd

15 J. Kolendo, Rzymianie na południowo-wschodnim wybrzeżu Bałtyku , [w:] Świat an-

tyczny , t. I, s. 120.

16 A. Diller, The Tradition of the Minors Greek Geographers , New York 1952, s. 147–164.

17 Owies w starożytności był traktowany jako chwast. Informacja ta miała podkreślić prymi-

tywizm mieszkańców wyspy Oeonae.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: