S. Kozakiewicz- Początek działalności Komasków, Tesseńczyków i Gryzończyków w Polsce. Okres Renesansu TEKST.pdf

STEFAN KOZAKIEWICZ

POCZ ġ TEK DZIAŁALNO ĺ CI KOMASKÓW, TESSY İ CZYKÓW I

GRYZO İ CZYKÓW W POLSCE — OKRES RENESANSU (1520—1580)

Włoski badacz historii i historii kultury G. Mer-

zerio w swym fundamentalnym dziele o Komaskach

wydanym w n. 1893, tak charakteryzuje pograniczny

rejon włosko-szwejcarski, od wieków b ħ d Ģ cy ojczyzn Ģ

licznych artystów, których ekspansja ogarn ħ ła niema l

Ļ wiat cały:

„Terytorium artystyczne Como, wskutek okolicz-

no Ļ ci jawnie wynikaj Ģ cych z faktów, ró Ň ni si ħ w nie-

których punktach od terytorium ko Ļ cielnego ii admini-

stracyjnego. Ono bowiem, ukształtowane samo z sie-

bie, składa si ħ w szczególno Ļ ci z rejonów trzech jezior,

z 'którymi ł Ģ cz Ģ si ħ pokryte zieleni Ģ rozszerzaj Ģ ce si ħ

równiny; kr ħ te doliny biegn Ģ ce w serce gór; i góry

nierównej wysoko Ļ ci wznosz Ģ ce sa ħ wysoko, z rozsia-

nymi tu i ówdzie na stokach wioskami o Ň ywotnej lud-

no Ļ ci; krótko mówi Ģ c, terytorium to obejmuje prawie

cał Ģ prowincj ħ Como; kilka skrawków prowincji me-

dila ı skieji; oba brzegi Addy, powy Ň ej i poni Ň ej starego

Lario; skrawek prowincji Nowaa-y, który do r. 1735

nale Ň ał do ksfiejstwa mediola ı skiego; wreszcie doln Ģ

Valltellin ħ i kanton teesy ı ski a Ň po Monte Ceneri

stanowi Ģ cy kontynuacj ħ ziemi kome ı skiej, (teren, któ-

rego airty Ļ ci prawie zawsze kształcili si ħ wspólnie i

prawie zawsze prowadzili wspólne Ň ycie z artystami

rejonu Comno 1 .

Do tak opisanego przez starego badacza „terytorium

artystycznego" mo Ň na doda ę jeszcze pomdini ħ t Ģ przez

niego V«Be Mesolcina, przylegaj Ģ c Ģ od wschodu do

Tessynu, lecz edmfintstnacyjinie nale ŇĢ c Ģ do kantonu

Gryzonii (Graubunden). I uzupełni ę go, dla uzyskania

peinii 'obrazu, oałe ŇĢ c Ģ równie Ň do kantonu gryzo ı skiego

dolin Ģ Bnigaidynu Górnego i Dolnego (M. 1). Doda ę

trzeba, Ň e do prowincji Como w jeg gractiicaiah z ko ı ca

w. XIX nale Ň ała równie Ň obecna prowincja Yarese.

Trzy wsfpiomniane przez Merzaria (jeziora to Lago

Maggiore (rzymskie Verbamu5 Lacuis, st Ģ d druga nazwa

włoska: Verbano), Lago di Lugano (Ceresius Lacus, st Ģ d

Ceresio) i Lago di Como (Larius Dacus, st Ģ d Lario).

Inne jeziora alpejskie północnowtoskie, Lago d'Isea i

Lago di Garda, le ŇĢ wiec poza naszym Ļ cisłym

obszarem artystycznym. Nie tylko zreszt Ģ z tego wzgl ħ du

nie stanowi on geograficzne odr ħ bnej ca-ło Ļ cii, b ħ d Ģ c

jedynie

wycinkiem

alpejskiego,

włosko--szwajcarskiego

rejonu jezior.

Nie był on i obecnie tak Ň e nie jest jednolity pod

wzgl ħ dem administracyjnym. W pocz. w. XVI zwi Ģ zek

szwajcarski przył Ģ czył do siebie południow Ģ cz ħĻę obecnego

kantonu tessy ı skiego z Lugano, Mendrisio i Lo-carno

(północna nale Ň ała do ı ju Ň od w. XV), a zwi Ģ zek

gryzo ı ski do nale ŇĢ cej do niego Engadyny —

Valbelliln ħ i rejon Chiavenny. Do ksi ħ stwa. mediola ı skiego

nale Ň ały od tego czasu tylko obecne prowincje Como i

Viarese. Dopiero w r. 1797 Valltelina powróciła do

Lombardi, tworz Ģ c z czasem, obecn Ģ prowincj ħ Sondrio.

W r. 1803 zwi Ģ zek gryzo ı ski przył Ģ czył si ħ do repuliki

szwajcarskiej jako osobny kanton; inny kanton tworzył

rejon Tessynu.

Rejon taki, jak go okre Ļ lił Merzario, z przynale Ň n Ģ

mu Valle Mesolcina, zamieszkały był i jest całkowicie

przez ludno Ļę wiosk Ģ . Lecz dolinie Engadynu zamiesz-

kuje ludno Ļę pochodzenia reto-romia ı skiego. Tak wi ħ c i pod

wzgl ħ dem narodowo Ļ ciowym wydzielony przez nas

obszar nie stanowi jednolitej cało Ļ ci. Pod wzgl ħ dem

przynale Ň no Ļ ci narodorwo Ļ ciowej Włochów tessy ı skich i

gryzo ı skich, jak równie Ň i reto-roma ı skiej ludno Ļ ci

Engadytny w Gryzonii, nie ma powodu zreszt Ģ uwa Ň a ę

za Szwajcarów; niesłuszne jest wi ħ c wyodr ħ bnianie

pod tym wzgl ħ dem np. Tessy ı czyków od Włochów.

Obszar, o którym mowai, jaiko obszar odr ħ bny, sta-

nowi Ģ cy cało Ļę jednolit Ģ , ka Ň e nam traktowa ę geografia

artystyczna. Geografia artystyczna o swoistej za-

1 O. Me rz ario, / Maestri Comacini. Storia artistica di

milte duecento annt (600—1800), I—II, Milano 1B93, t. 1,8.23.

ty Ļ ci z całego tego kraju pochodz Ģ cy wywodzili si ħ

nie tyle z tych miast i miasteczek, co z małych wiosek

i osad, rozsianych nad brzegami jezior i w dolinach,

dziel Ģ cych masywy górskie, zbiegaj Ģ cych si ħ ku jezio-

rom. Typowe to dla całego obszaru jezior alpejskich

wioski i osady, na niewielkiej tylko przestrzeni bez-

po Ļ rednio nad jeziorem (ii. 2) lub na stokach górskich

malowniczo grupuj Ģ ce murowaine domy, cz ħ sto jedno-

Iub dwupi ħ trowe, z wystrzelał} Ģ c Ģ ponad grup ħ domów

wie ŇĢ parafialnego ko Ļ ciółka.

Przyczyny, dla których omawiamy rejon stał si ħ re-

zerwuarem dostarczaj Ģ cym artystów dla Włoch i in-

nych krajów, nde zostały jeszcze dostatecznie zbadane.

Fakt, Ň e to okolicie ubogie, prawie bez ziemi ornej, ska-

zuj Ģ ce wi ħ kszo Ļę ludno Ļ ci m ħ skiej ma emigracj ħ , tłu-

maczy nam tylko przyczyny tej emigracji, ale nie tłu-

maczy nam, czemu .przybrała ona charakter emigracji

artystycznej. By ę mo Ň e poło Ň enie centralne rejonu, no

pograniczu Włoch i Szwajcara, w s Ģ siedztwie Francji;

sadzie wyboru: nie ze wzgl ħ du na odr ħ bno Ļę sztuki

obszaru — który i z tego punktu widzenia stanowi

cz ħĻę wi ħ kszego rejc-niu — ale ze wzgl ħ du na fa-kt na-

gminnego dla tego terenu i trwaj Ģ cego przez wieki

zjawiska masowego kształcenia si ħ wi ħ kszo Ļ ci miesz-

ka ı ców na artystów i rzemie Ļ lników artystycznych i

nieprzerwanie trwaj Ģ cej ich emigracji do innych

prowincji Włoch i do innych krajów. W tym rejonie

nieraz mała wiosk ħ przez setki lat wydawała całe na-

st ħ puj Ģ ce po sobie generacje artystyczne, podczas gdy

inne prowincje Włoch czy Szwajcarii, a. nawet pozostałe

rejony Lombardii nie odznaczały si ħ ju Ň tymi wła Ļ -

ciwo Ļ ciami. Dlatego te Ň problem artystów pochodz Ģ -

cych z tego terenu stanowi zagadnienie odr ħ bne w hi-

storii sztuka nie tylko Italii, ale i innych krajów .

Mamy na. tym terenie i wi ħ ksze miasta, jak Como.

Sondrio, Lugamo, Locarno. Mamy mniejsze miasta i

miasteczka, jatk Mendrisio w rejoniie jeziorna Lugano,

jak Menaggio i Bellagio nad jeziorem Como. Lecz ar-

2 Poza cytowan Ģ w przypisie 1 ksi ĢŇ k Ģ Merzarla. nast ħ -

pu j Ģ ce pr a ce t r akt u j Ģ t en pr o ble m o gó lnie lu b bad a j Ģ RO z

punktu widzenia pochodzenia artystów z terenu pogranicznego

wlo sko-szwajcar skiego: O. Blanchi, Gti artisti ttd-nesi.

Lusaiio 1900; A. Bono ls, Razsadnik iskusstwa (Pe-piniere

d'art. Lut/ano et sea enrirons), „Staryje Gody. 1903, B . 175—202; to

samo po włosku w tłum. L. Slmona pt. A. Be-n o t s, Lligano e

dintorni, un semenzaio di artisti. Gti arti s t i t i c i n e s i i n R u s s i a ,

G e n t l l i n o 1 9 1 3 ; P . D e r n a s c o n i , L e maestranze ticinesi nella

storia deWarte, Lugano 1926; L. 3 1-mona, Artisti delia Svtaze.ra

itałiana... Parte I-A, Gli artistt del borgo di Agno. Zurlgo 1931;

M. G u 1 d 1. Dizionario degli . artinti ticinesi. Roma 1932; L.

S l m o n a . Artisti ed antiche f amiplie d elta Cołlina 4' Oro.

Luga no 1 935 ; U. Do iut l, Brcve storia di artistt ticinesi,

Bellinzona 1936; P. C h l e s a , L'attivita artistica drlle

popnlaziont ticinesi e U suo valore storico, Zurtgo l». d.; L.

B r e n t a n i , Antichi maestri d'arte e di sciiola delie terre

ticinesi. I—IV. Ł. S lmo na, Lugano e dintonit un semenzaio

d'artisti. ..Bolletlno stortro delia Svizzera Itallana". 1944. nr 4, 1

1945. nr 1 oraz odb.; R. V 1-s h l, „Palladlo" IV, 19. s. 115—

117. Problemem działalno Ļ ci Komasków 1 Tessy ı czyków 1 Jego

opracowaniem od strony naukowej zajmuje si ħ obecnie To-

warzystwo Archeologiczne w Como (Socleta Archeologica Co-

mens ħ ) z Inicjatywy swego prezesa, prof. dra Aristlde Cal-

derinl. i profesora Uniwersytetu w Pawii, dra Edoardo Ars-

lana. W r. 1956 Towarzystwo zorganizowało pierwsz Ģ konfe-

rencje po Ļ wi ħ con Ģ temu zagadnieniu w Varennle nad Je-

ziorem Como. W dniach 3—9 czerwca 1957 r. odbyta si ħ w Va-

rennie druga konferencja naukowa po Ļ wiecona działalno Ļ ci

Komasków i Tessy ı czyków we Włoszech I w Innych krajach

europejskich od ok. r. 1400 do ok. r. 1520; dla niektórych

krajów europejskich ostatnia data została przekroczona, si ħ -

gaj Ģ c do ko ı ca w. XVI. Na konferencji w r. 1957 zostały wy-

głoszone nast ħ puj Ģ ce referaty: dr L. M a 11 e L'arte dei laghi in

Piemonte net secolo XV; dr E. Gavazza Ricerche sull'attiivita

dei GaggU\j architetti a Genora; dr R. Bren-z o ni 1

M aestri Panthei lapictdi e architetti verone.ii. oriundt

del Ceresio; prof. o. G. Z o r z i Architetti e scul-tori. dei

laghi di Lugano e Como in Vicenza nel secolo XV; pro f. G.

M a r i a c h er Nuori contributi suWattirita di acultori

lombardi — caronesi e comaschi — del primo '500 a

Vcn ezia e n el te rrit orio pr os simo; dr C. S o meda De

Marca Architetti e lapicidi lombardi in Friuli nel se-

mlo X V; pr o f. N. Ra s mo A le ssi o L ongf ti e A ntonio M e-

daglia neWarte rinascimcntale trentina; dr L. B e r t a l l n l

Arte e arttsti del Lario e del Ceresio e loro attivit& nel ter-

ritorio di Pisa, Lucca e Massa; prof. o. M o r l s a n l Con-

siderazioni su T omaso e Gtovan Francesco Malvlto; pro f.

8. B o t t a r i Scultori di origtne lombardu in Stcilia — Anto-

netto Fleri; prof. M. M e l l Ł'apporto degli architetti co-

maschi nella sriluppo deWarchitettura del 400 in Palermo; p r of. M.

E. G om ez M o r e n o Los e s c u lt o re s de Co mo , Lu gano y su

region en E spana; dr M. Ro Ģ uea Deiiz archi-tectes

lombard* dans le Haut Dauphini vers 1500: dr E. O u l-d a n

Die ernten italicnisclien Bauhandwerker i« Deiitschland zu

Beginn der Neuzcit; dr R. Wagner R i e g e r Die Aus-

strahlungen der Komoakenkunst nach Ungarn, Bóhmen und

iiste rr eich in X V u nd X VI , Ja hrh unde rt; p r o f. dr W. Ł a-

z a r I o w L e o p e r ħ d i P i ħ t r o A n t o n i o S o l a r t i n R u s s i a

e i rap por ti art isti ci itato- ru ssi n el ta rdo Cuatt roc ento;

8. K o z a k 1 e w 1 c z L'attivitd degli architetti e lapicidi

comaschi e lugancsi in Polonia negli anni 1520—1580. Reasu-

muj Ģ cy referat wygłosił prof. dr E. A r s 1 a n Consideraziont

suWarte dei laghi. Wszystkie te referaty, stanowi Ģ ce pierwszy

tak obszerny 1 udokumentowany materiał do działalno Ļ ci

Komosków i Tossyóczyków w Europie w w. XV—XVI. zo-

stały opublikowane ostatnio w wydawnictwie „Arte e artisti

del laghl lombardi'. SocleU Archeologica Comenae, Como 1959.

Wspomniany referat polski, uzupełniony wprowadzaj Ģ cym

wst ħ pem, jest powtórzony w niniejszym artykule.

O konferencji w Varennie, por. tak Ň e E. G u 1 d a n, Werke und

Wandcrwege der Maestri Comacini 1400 — 1520, ,.Das MUn-ster",

X. 1957, Heft 9,-10, s. 371—374. oraz tego Ň Ausstrahlun-gen der

Comasken-Kunst in Europa, „tlsterrelchische Zelt-schrlft fUr

Kunst und Denkmalpflege". XII. 1958. Heft 1/2. s. 9^—13; L.

Slmona. Not ħ sut secondo cotwegno di atoria deWarte a

Varenna. „II Cantonetto", Lugano, V, 1957, nr 2. sierpie ı , s.

36—39.

Niektóre ze wspomnianych referatów dotyczyły zagadnie-

nia działalno Ļ ci Komasków l Tessy ı czyków w krajach euro-

pejskich poza Włochami. W tym zakresie por. tak Ň e, je Ļ li

chodzi o Niemcy. A. M. Z e n d r a l l l , GraubiiTider Bau-meister und

Stukkatoreti in deutschen Landen zur Barock- u n d R o k o k o z e t t .

Z u r t c h 1 9 3 0 ; o C z e c h y , K . C h y t i l . M a e s t r i tuganesi in Boemia nel

secolo XVI, L'I talia e Varte straniera, Roma 1922; je Ļ li chodzi o

Rosj ħ . cyt. wy Ň ej prace A. BenoLs. Prace polskie na ten

temat b ħ d Ģ podane dalej.

Niemiec i krajów naddunajskich, odegrało tu sw Ģ rol ħ

w chwili, gdy na przełamie I i II tysi Ģ clecia rozpoczy-

nała si ħ poza Alpami o Ň ywiona działalno Ļę artystycz-

na. Ale wiemy, Ň e tradycje artystycznego kształcenia

były tu jeszcze starsze, si ħ gaj Ģ ce jpołowy I tysi Ģ clecia

n.e. W ka Ň dym razie w pó Ņ nym Ļ redniowieczu emigra-

cja artystów z tych okolic obj ħ ta kilka krajów euro-

pejskich poza Itali Ģ , a w okresie od w. XVI do poł.

w. XIX prze Ň ywa rozkwit swego oddziaływania na cał Ģ

Europ ħ . W w. XIX, z chwil Ģ coraz liczniejszego na-

rastania kadr fachowych artystów narodowych w

wielu krajach europejskich, arty Ļ ci z rejonu jezior pół-

nocnowłoskich przechodz Ģ do Azji — Indiii, Chin,

Japonii; rozszerzaj Ģ działalno Ļę w Ameryce, gdzie po-

jawili si ħ 'ju Ň w w. XVI; si ħ gaj Ģ do Afryki i Australii.

Ci Ģ gle wa Ň n Ģ rol ħ odgrywaj Ģ w samych Włoszech. Ich

ekspansja jako zjawisko masowe zamiera dopiero na

pocz. w. XX.

W ci Ģ gu swej wielowiekowej działalno Ļ ci arty Ļ ci,

o których mowa, specjalizowali si ħ .przede wszystkim

w architekturze i rze Ņ bie; ale byli w Ļ ród nich i ma

larze. Nazwa ę ich. wszystkich artystami byłoby zresz

t Ģ du ŇĢ przesad Ģ . Wielu z nioh bowiem to pro Ļ ci rze

mie Ļ lnicy, majstrowie murarscy, kamieniarze, zwykli

murarze.

Masowe kształcenie si ħ , ludno Ļ ci meskiej na artystów

i rzemie Ļ lników artystycznych i ich emigracja nie z

równym nasileniem wyst ħ puje na omawianym obsza

rze: niektóre okolice odgrywały w tym zakresie rol ħ

wa Ň niejsz Ģ , inne mniej wa Ň n Ģ .

Najwa Ň niejszym o Ļ rodkiem dla całego obszaru był

rejon jeziora Lugano, w wi ħ kszej cz ħĻ ci nale ŇĢ cy ad-

ministracyjnie do Szwajcarii, w mniejseej do Włoch.

Tu niemal ka Ň da wioska wydala w ci Ģ gu wieków setki

emtystów i rzemie Ļ lników artystycznych. Trudno

wymienia ę wszystkie nazwiska rodzin artystycznych i

poszczególnych, twórców; ograniczymy si ħ do postaci

najsłynniejszych lub bardziej z Polsk Ģ zwi Ģ zanych, aby

przykładami, czerpanymi głównie z w. XVI—XIX,

udokumentowa ę niezwykło Ļę i zasi ħ g zjawiska, o którym

tu mowa. Samo Lugano było m, in, ojczyzn Ģ Giovaniego

Trevano. Kilka miejscowo Ļ ci poło Ň onych na pd. od

Lugano po obu stronach jeziora mo Ň e poszczyci ę si ħ

najsłynniejszymi nazwiskami). S Ģ to: Caro-ne ojczyzna

Antonia d Pietra Lombardich; Melide, sk Ģ d, pochodził

Domenico Fontanna; Bissome, miejsce rodzinne Carla i

Stefana Maderna, Francesca Borromi-niego, rodzin

architektów Gagginich i Tencala; Marog-gia, gdzie urodził

si ħ Baldassarre Longhema i sk Ģ d pochodziła rodzina

rze Ņ biarzy Rodarich; Campione, ojczyzna sławnych Maestri

Campionesi, najwybitniejszych architektów i rze Ņ biarzy

lombardzkiego Trecenta. Na pd.-zach. od Lugano w

rejonie wzgórz zwanym Collina d"Oro poło Ň one s Ģ

miejscowo Ļ ci Pambia, Bigogno i Mon-tagnola, ojczyzna

rodziny architektonicznej Poncini działaj Ģ cej w XVII—

XVIII w. w Polsce i na W ħ grzech

oraz wybitnego przedstawiciela klasycyzmu w Rosji,

Domenica Giliardi. W promieniu kilku km otaczaj Ģ Lu-

gano od zach., pn. i wsch. inne miejscowo Ļ ci znane jako

gniazda artystyczne: Agno {ojczyzna rodzin architektów

Boffa i Rusca), Curio, Muzano, Astano (sk Ģ d pochodz Ģ

architekci rosyjskiego baroku Tresini), Aranno,

Massagno, Manna, Lamone, Arosio, Bedano, Tesserete

(ojczyzna wybitnego architekta kLasycyzmu włoskiego

Luigi Canonica), Pregassona i Gandiria. Równie Ň i s Ģ -

siedatwo północno-wschodniego ramienia jeziora Lu-

gano, poło Ň onego ju Ň na terytorium Włoch, g ħ sto obsiane

jest gniazdami innych rodzin artystycznych. Na

brzegu północnym i w przytykaj Ģ cej do niego dolinie

Valsolda le ŇĢ : Albogasio (sk Ģ d pochodzi rodzina dzia-

łaj Ģ cych w Polsce Affajtów), Castello Valsolda (miej-ce

urodzenia Domenica Merlini), San Mermete, Puria

(ojczyzna Pellegrina Tibaildi), Dratno, Cressogno i Cima.

Z Valsoldy pochodziła te Ň gał ĢŅ działaj Ģ cych w Polsce

Fontanów, Ceronich i Papracców. Na południowym brzegu

ramienia jeziora po stronie włoskiej le ŇĢ : Oste-no (sk Ģ d

pochodził Andrea Bregno), Claino, a w dolinie Val

Intelvi Verna, Scaria (gniazdo rodziny Carlo-nich), Lai'na

i Pellio. Wreszcie, by zamkn Ģę obraz rejonu jeziora

Lugano, trzeba doł Ģ czy ę okolice le ŇĢ ce na południe od

niego. Zwart Ģ grup ħ gniazd artystycznych mamy tu z

jednej strony w obr ħ bie najbardziej po-łudniowej cz ħĻ ci

kantonu tessy ı skiego wokół Mendri-sio (sk Ģ d (pochodził

rosyjski malarz klasycysta Bruni); s Ģ to miejscowo Ļ ci:

Melano, Muggio, Castel S. Pietro, Morbio, Valcallo,

Chiasso (ojczyzna Baltazara Fonta-ny), Coldrerio

(miejsce pochodzenia Pier Francesca Moda), Stabio,

Ligornetto, Brusino Arsizio. Kilka miejscowo Ļ ci le Ň y na

południe od jeziora Lugano na obszarze włoskiej

prowincji Varese: Clivio, Viggiu, Porto-Ceresio, Cuasso,

Bnusimpiano.

W porównaniu z rejonem Lugano rejon jeziora Como ma

mniejsze znaczenie. Trzeba jednak stwierdzi ę , Ň e

niektóre wspomniane miejscowo Ļ ci w okolicy Mendri-

sio le ŇĢ bli Ň ej jeziora Como ni Ň jeziora Lugano. Główne

gniazda artystyczne rejonu Como s Ģ poło Ň one nad

samym jeziorem. Z samego Como pochodzili np. pierwsi

architekci jezuiccy w Polsce, Brizio. i Bernardom.

innymi wa Ň nymi miejscowo Ļ ciami s Ģ tu: Moltrasio,

Brienno, Ossuccio, Menaggio, Gravedona, Bellano, Bel-

lagio, Lecco, Lezzeno i Torno.

Rejon Lago Maggiore grupuje gniazda artystyczne

głównie w swej północnej cz ħĻ ci; wymieniane s Ģ :

przedmie Ļ cie Locamo Muralto, Ascona i Luino (ojczyz-

na Bernardina Luini).

W dolinie Valtelliny głównymi miejscowo Ļ ciami,

sk Ģ d wywodz Ģ si ħ rodziny artystyczne, były: Morbeg-

no, Caspano, Fusine, Soodrio i Ponte in Valtellina. W

Velle Mesolcina, zamieszkałej przez Włochów cz ħĻ ci

szwajcarskiego kantonu gryzo ı skiego, podobnie wy-

mieni ę mo Ň na: San Vittore, Roveredo, Soazza i Mesoc-

co.

głównie małe osady i wioski, a nie miasta; dotyczy to

zwłaszcza Valle Leventina i okolic Bergamo.

Niektóre problemy zwi Ģ zane z działalno Ļ ci Ģ arty-

stów i rzemie Ļ lndików artystycznych pochodz Ģ cych z

pogranicza włosko-szwajcarskiego b ħ d Ģ omówione w

przekroju faktów polskich, w zako ı czeniu niniejszego

artykułu. Tu uwypuklimy tylko najogólniejsze spo Ļ ród

nich. W swych ojczystych okolicach ci arty Ļ ci i rze-

mie Ļ lnicy mieli bardzo nikłe mo Ň liwo Ļ ci kształcenia si ħ ,

pracy i zatrudnienia: kraj był ubogi, o stosunkowo

skromnych tradycjach artystycznych, o niezbyt o Ň y-

wionym ruchu budowlanym. St Ģ d wczesna emigracja

z miasteczek i wiosek rodzinnych jest tu zjawiskiem

nagminnym. Wiele przykładów — z których zacyto-

wałem W innym artykule dwa z Polski w. XVIII: Pawła

Fontany i Dominika Merliniego 3 — wskazuje na to, Ň e

wi ħ kszo Ļę m ħŇ czyzn szła na w ħ drówk ħ w poszukiwaniu

pracy ju Ň nawet przed pi ħ tnastym rokiem Ň ycia.

Kształcili, si ħ oni przewa Ň nie praktycznie, głównie w

wa Ň niejszych centrach artystycznych, jakie napotykali

na swej drodze. A wi ħ c przede wszystkim w centralnej

Lombardii: przez Mediolan wiodła droga prawie ich

wszystkich Zarówno tych, którzy jak Carlo Ma-derna,

Domenico Fontana i Francesco Borrominii, szli dalej na

południe, do Rzymu i innych prowincji włoskach, jak i

tych, którzy kierowali si ħ na zachód ku Piemontowi i

czasem jeszcze dalej, do Francja i Hiszpanii, jak wreszcie

i tych, którzy szli na wschód i których wschodnia

Lombardia i prowincja wenecka b Ģ d Ņ wsysała, jak

Baldassara Longhene, b Ģ d Ņ te Ň była dla nich punktem

etapowym, w drodze na Bałkany, do krajów

naddunajskich, Niemiec, Skandynawii, Czech, Polski i

Rosji. Ze swych w ħ drówek b Ģ d Ņ wracali na staro Ļę do

rodzinnych okolic, b Ģ d Ņ pozostawali na stałe tam, gdzie

ostatecznie dotarli. Wi ħ zy ze sw Ģ ojczyzn Ģ starali si ħ

zawsze podtrzymywa ę .

Wszystkich tych artystów charakteryzował przeci ħ tny

ni Ň szy poziom twórczo Ļ ci, ni Ň artystów z innych

prowincji Włoch. Wynikało to z faktu, ze p ħ d do sztu-

ki i zwi Ģ zanych z ni Ģ rzemiosł miał tu charakter zja-

wiska masowego. Bod Ņ cem był zwyczaj, miejscowa

tradycja, a nie zdolno Ļ ci i powołanie do zawodu.

W Ļ ród artystów pochodz Ģ cych z omawianego obszaru

byli i twórcy genialni, było wiele nieprzeci ħ tnych jed-

nostek, ale zarazem wi ħ cej niz gdziekolwiek indziej

było artystów Ļ rednich i. o niewie1kich zdolno Ļ ciach, a

jeszcze wi ħ cej prostych rzemie Ļ lników. To, co było

dziełem tych ostatnich, obna Ň ało oczywi Ļ cie przeci ħ tny

poziom twórczo Ļ ci ich wszystkich.

Z tych to wzgl ħ dów, a i dlatego, Ň e mieli wykształ-

cenie nabyte głównie przez praktyk ħ , nie obci ĢŇ one

szkoln Ģ rutyn Ģ , arty Ļ ci i rzemie Ļ lnicy, o (których, tu

mowa, bardziej ni Ň inni byli podatna na wpływy Ļ ro-

3 S. Kozakiewicz, Valsolda i architekci z niej po-

chodz Ģ cy to Polsce, „Biu let yn Histor ii S ztuki", DC, 1947,

s. 320.

11. 3. Wrocław, katedra, portal do zakrystii.

II. 4. Nieistniej Ģ cy portal domu „Pod Złot Ģ Koron Ģ " we Wrocławiu. Sztych.

Od wszystkich wymienionych dotychczas terenów

wyodr ħ bniła si ħ narodowo Ļ ciowo diodina Engadynu,

cz ħĻę kantonu Gryzonia zamieszkała przez ludno Ļę re-to-

roma ı sk Ģ . Gniazdami artystycznymi s Ģ tu np. Chia-munt,

Plur, Fetan i Sent (sk Ģ d pochodził Wawrzyniec Senes). .

Typowym dla całego obszaru zjawiskiem jest fakt

wyst ħ powania rodzin o tym samym nazwisku w ró Ň -

nych jego punktach, w wyniku powstawania rozgał ħ -

zie ı ; np rodzina Quadro wyst ħ puje w Valtellirne i koło

Lugano, Fontanów — w Valsoldzie a na pd. od Lu-gano.

W rejonach przygranicznych Obszaru artystycznego

Ļ ci Ļ lejszego na pograniczu Włoch i Szwajcari, który

okre Ļ lili Ļ my -wy Ň ej, wyst ħ puje równie Ň wi ħ ksze ni Ň w

innych okolicach Wioch nasilenie miejscowo Ļ ci, z któ-

rych wywodz Ģ si ħ rodziny artystyczne, z t Ģ sam Ģ cha-

ralkterystyczn Ģ dla głównego obszaru cech Ģ , i Ň s Ģ to

dowiska, w którym przebywała dłu Ň ej, bardziej w nie

wrastali i łatwiej ulegali oddziaływaniu swych zlece-

niodawców.

I wreszcie sprawa wła Ļ ciwej dla nich nazwy. Wskazane

wy Ň ej ró Ň nice aidministracyjno-pa ı stwowe i czys-to

administracyjnego podziału Włoch i Szwajcarii, a po

cz ħĻ ci i ró Ň nice narodowo Ļ ciowe sprawiły, Ň e brak jest,

przy całej jednolito Ļ ci zjawiska, odpowiedniego terminu na

jednoznaczne okre Ļ lenie wszystkich artystów i

rzemie Ļ lników artystycznych pochodz Ģ cych z

omawianego obszaru. U Ň ycie terminu „Komaskowie" na

ich oznaczenie mo Ň e by ę wła Ļ ciwe w odniesieniu do

okresu do pocz. w. XVI, gdy Tessyn i Gryzonia nie

nale Ň ały do Szwajcarii, a Como było głównym miastem

rejonu. Pó Ņ niej — a wi ħ c wła Ļ nie w okresie, gdy arty Ļ ci i

rzemie Ļ lnicy z tego obszaru rozpoczynaj Ģ i

rozwijaj Ģ sw Ģ działalno Ļę w Polsce — sprawa odpo-

wiedniej nazwy dla nich komplikuje si ħ .

Zwi Ģ zki polityczne, administracyjne, ko Ļ cielne i

kulturalno-artystyczne obszairu, który przeszedł do

Szwajcarii, z Como i jego (prowincj Ģ osłabiaj Ģ si ħ lub

zanikaj Ģ . Główne skupisko gniazd artystycznych znaj-

duje si ħ teraz nile wokół Como, ale wokół Lugano;

wi ħ ksza cz ħĻę tych gniazd mie Ļ ci si ħ od pocz. w. XVI

(a wi ħ c w okresie najwi ħ kszej ekspansji artystów z

tych terenów na Europ ħ ) na terytorium szwajcarskiego

kantonu Tessynu, a nie prowincji Como. Como nie jest

dla tych obszarów promieniuj Ģ cym. centrum -arty-

stycznym, co najwy Ň ej punktem etapowym na ich dro-

dze do Mediolanu. Tak wi ħ c nie mo Ň na nazw Ģ Koma-

sków obejmowa ę od pocz. w. XVI aintystów i rzemiesl-

ników sawajcarskiego Tessynu, wła Ļ ciwsze jest pozo-

stanie przy nazwie Tessy ı czyków. Nazw Ģ Gryzo ı czy-

ków nale Ň ałoby okre Ļ la ę mieszka ı ców Gryzoni! w jej

dawnych granicach, a wi ħ c zarówno obecnego kantonu

Gryzonii z wiosk Ģ Valle Mesolcina i reto-roma ı sk Ģ

dolin Ģ Engadynu, jak i włoskiej Vattelliny. Trudno

zrobi ę inaczej, cho ę Vaille Mesolcina ci ĢŇ yła kultural-

nie do Tessynu, a Vattellina do Como. Talk wi ħ c nazwa

Komasków pozostałaby dla mieszka ı ców obecnych

prowincji Como i Varese.

Takie wyró Ň nianie grup Tessy ı czyków, Gryzo ı -

czyków i Komasków istniało ju Ň zreszt Ģ w polskiej li-

teraturze oaulkowej. W tyoh rozwazaniach chodzi raczej

o przeciwstawienie si ħ nadawaniu zbyt wielkiej

zawarto Ļ ci poj ħ ciowej terminowi „Komasków". Zasada

wyboru terminów musiała si ħ w tym wypadku do-

stosowa ę do specyficznego charakteru całego zjawiska:

wa Ň ne tu jest przede wszystkim pochodzenie z danego

obszaru geograficznego, nie wykształcenie w zakresie

sztuki i oblicze artystyczne; te ostatnie czynniki nie

wywodziły si ħ z ojczyzny Tessy ı czyków, Komas-ków i

Gryzo ı czyków, ale 'kształtowały si ħ w miar ħ ich

studiów, praktyki i działalno Ļ ci w innych prowincjach

Włoch i poza Itali Ģ .

W nauce włoskiej była przez długi czas popularna

nazwa „maeatri comacini"; u Ň yt jej w tytule swej

ksi ĢŇ ki Merzario. Ale obecnie coraz cz ħĻ ciej, z podob-

nych wzgl ħ dów jak przytoczone wy Ň ej, rezygnuje si ħ

we Włoszech z jej stosowanial Poza terminami „Lu-

ganesi" (co odpowiada Tessy ı czykom), „Comaschi" i

„Grigioni", u Ň ywa si ħ czasem okre Ļ le ı „artisti dei laghi"

(arty Ļ ci z rejonu jezior, sc. północno-włoskich) lub

„artisti dal Lario e Ceresio" (arty Ļ ci z rejonu jezior

Lario i Ceresio). Terminy takie z oczywistych wzgl ħ -

dów nie mogłyby znale Ņę zastosowania w j ħ zyku pol-

skim.

bardziej jednostronnie przenosi si ħ w kierunku archi-

tektury i budownictwa; rze Ņ biarzy jest mało, malarze

nale ŇĢ do rzadko Ļ ci.

Jak wiado mo, o działalno Ļ ci artystów włoskich

w Polsce przed r. 1500 wie si ħ bardzo mało, cho ę cza-

sem obserwowano podobie ı stwa mi ħ dzy dziełami pol-

skimi i włoskimi sztuki roma ı skiej i gotyckiej. W ja-

kim stopniu nale Ň y je zawdzi ħ cza ę obecno Ļ ci w Polsce

pojedynczych artystów lub grup artystów włoskich

— trudno stwierdzi ę .

Sytuacja; zmienia si ħ zasadniczo, jak wiadomo, od

okresu renesansu. Obecno Ļę w Polsce artystów z re-

j o nu j e z ic r lo mb a rd z k ic h s t w ie rd z amy u na s o d

ok. r. 1520. W tym czasie istnieje ju Ň w katedrze wa-

welskiej renesansowe obramienie nagrobka Olbrach-

ta, trwa w pełni budowa nowego Zamku Wawelskiego

i rozpoczyna si ħ wznoszenie Kaplicy Zygmuntow-skiej,

dwóch czołowych zabytków sztoki odrodzenia w

Polsce. Nie arty Ļ ci z (pogranicza włosko-szwajcarskiego

wznosz Ģ wi ħ c pierwsze w Polsce budowle renesansowe

i wykonuj Ģ pierwsze dekoracje omamen-talne w

nowym stylu. Uprzedziły ich warsztaty flo-renckie

Franciszka Włocha i Bartłomieja Berreciego, trwale

osiadłe w ówczesnej stolicy Polski.

Fakt ten miał zasadnicze znaczenie dla cało Ļ ci

obrazu dzialalno Ļ ci artystów włoskach w Polsce w

okresie renesansu. Powstało bowiem w pocz. wie-ku

XVI w stolicy Polski centrum działalno Ļ ci Flo-

rentczyków, licznych i wysoko kwalifikowanych, pro-

mieniuj Ģ ce po roku 1520 poprzez wyjazdy samych

artystów i wpływ ich po Ļ redni na rejon Krakowa,

Kielecczyzny i cz ħĻ ciowo Mazowsza, si ħ gaj Ģ ce swym

oddziaływaniem bezpo Ļ rednio do Wilna. W samym

Krakowie przez cały wiek XVI wzbogaca si ħ ono na-

zwiskami nowych artystów z Florencji, jak np . Santi

Gucciego, a jego tradycje podtrzymuj Ģ arty Ļ ci polscy,

uczniowie Florentczyków.

Istnienie w centrum ówczesnej Polski, w oparciu

o jej stolic ħ , rejonu architektonicznej i rze Ņ biarskiej

działalno Ļ ci Florentczyków i innych artystów od nich

zale Ň nych, miało wielki wpływ na drogi infiltracji

Tessy ı czyków i Komesków do Polski. Podczas gdy

w Austrii, w Czechach i w Niemczech Tessy ı czycy

i Komaskowie, którzy przynie Ļ li tam renesans, swo

bodnie w ħ drowali od jednego miasta do drugiego,

wsz ħ dzie roznosz Ģ c sw Ģ sztuk ħ , w Polsce rejon cen

tralny był w praktyce długi czas dla nich zamkni ħ ty.

Musieli szuka ę dróg -infiltracji do Polski ma uboczu od

Działalno Ļę Tessy ı czyków i Komasków w Polsce

mo Ň e by ę rozpatrywana tylko na ogólniejszym tle

działa1no Ļ ci artystów włoskich w naszym kraju 4 . Artykuł

niniejszy b ħ dzie si ħ starał to tło ogólniejsze akcentowa ę i

w jego obr ħ bie uwypukla ę charakter wła Ļ ciwy

twórczo Ļ ci artystów z rejonu Lugano i Como, na

jeszcze szerszym tle rozwojowym całej sztuki polskiej.

Tessy ı czycy i Komaskowie byli przede wszystkim

architektami i rze Ņ biarzami, rzadziej malarzami. W

ich działalno Ļ ci w Polsce akcent jeszcze

II. S. Brzeg, zamek, brama wjazdowa. (Fot. PIS)

jej centrum, jakby oskrzydlaj Ģ c je i d ĢŇĢ c do zam-

kni ħ cia ze wszystikich stron. Ten proces „oskrzydlenie",

trwaj Ģ cy od ok. r. 1520 do 1580, jest charakterystyczny dla

pocz Ģ tkowej działalno Ļ ci Tessy ı czyków i Komasków w

Polsce.

Pierwsz Ģ dzielnic Ģ , w której pojawili si ħ architekci i

budowniczowie tessy ı scy, był ĺ l Ģ sk. Ostatnie badania

polskie odkrywaj Ģ coraz wi ħ cej nowych aspektów ic h

zjawienia si ħ w zwi Ģ zku z kształtowanie m si ħ sztuki

renesansowej

wrocławskie, jak np. portal zakrystii katedry z roku

1518 (1. 3), portal domu „Pod Złot Ģ Koron Ģ z r. 1528

(il. 4), s Ģ niew Ģ tpliwie zwi Ģ zane z ich pojawieniem

si ħ . Tak Ň e i wtrzesnorenesonsowy typ attyiki Ļ l Ģ skiej

o szczycikach półkolistych lub w kształcie jaskółcze-

go ogona, rozwijaj Ģ cy si ħ na ĺ l Ģ sku po r. 1520, jak

to słusznie sugeruje M. Zlat, winien by ę powi Ģ zany

z wtargni ħ ciem na ĺ l Ģ sk Tessy ı czyków 5 . Jednak do r.

1540 nie posiadamy jeszcze wsparcia tych wysoce

prawdopodobnych 'hipotez ze strony Ņ ródeł archiwal-

1898. Prace polskie, maj Ģ ce charakter materiałowy t nie trak-

tuj Ģ ce o działalno Ļ ci Komasków 1 Tessy ı czyków Jako o zagad-

nieniu ogólniejszym, b ħ d Ģ zacytowane poni Ň ej w niektórych

przypisach, zwłaszcza w cz ħĻ ci słownikowe] niniejszego ar-

tykułu.

W dalszej cz ħĻ ci artykułu pominie si ħ dokumentowanie

przypisami stwierdze ı 1 faktów dotycz Ģ cych Ň yda i dzieł

wspominanych artystów, poniewa Ň odpowiednie przypis y

znajduj Ģ si ħ w cz ħĻ ci słownikowej artykułu.

4 O działalno Ļ ci Komasków i Tessy ı czyków w Polsce Jako

o osobnym zagadnieniu pisali: T. Ma ı kowski, Pochodzenie

osiadłych we Lwowie budowniczych włoskich, Ksi ħ ga

pami Ģ tkowa ku czci Leona Pini ı skieyo, t. II, Lwów 1936,

B. 133— 146; Z. Rewaski, Konieczno Ļę poznania dawnej sztuki

Szwajcarii, „Biuletyn H. S - ", X, 1948. s. 40—55; S. K o-

z a k i e w l c z w artykule cyt. w przypisie 3. Znaczenie tego

problemu doceniali ju Ň przedtem niektórzy badacze, np. W.

L o z l ı s k l , Sztuka lwowska io XVI i XVII wieku, Lwów

na ĺ l Ģ sku.

Wrocławiu

pierwsze

nazwiska

artystów

włoskich

(prawdopodobnie

tessy ı skich) mamy od ok. r. 1518. Niektóre portale

3 M. Z l a t , Attyka renesansowa

na Ļ l Ģ sku, "Biuletyn H. 8.", XVII, 1955,

s. 4ft—77.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: