Luiza Ogorzały
Archeologia IV rok
Antoni Kąsinowski – Podstawowe zasady murarstwa gotyckiego na Pomorzu Zachodnim, „Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej:, t. 43, „Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu”, t. 10, 1970, s. 47 – 131.
Powstanie i rozwój architektury Pomorza Zachodniego są ściśle związane z jego dziejami politycznymi i gospodarczymi (chrystianizacja i kolonizacja dają początek architekturze murowanej; późny początek spowodował, że najsatrsze obiekty, prezbiterium katedry w Kamieniu i klasztor w Kołbaczu, wzniesiono już z cegły). Dopiero od 2 poł. XIII wieku powstają kolejne obiekty, m.in. kościoły granitowe. Kościoły we wsiach to jednoprzestrzenne założenia z często wyodrębioną częścią przebiterialna. Założenia miejskie natomiast są bardziej rozwinięte (trójnawowe z transeptem i krzyż grecki). Odcięcie przez agresję brandenburska Pomorza od Polski powosuje powstanie w początkach XIV wieku szeregu zamków, m.in. w Swobnicy, Pęzinie, Golczewie. Schemat zamku to prostokąt zbliżony do kwadratu z narożną wieżą, dołem kwadratową, wyzej przechodzącą w walec, oraz skrzydłem mieszkalnym zajmującym całą północną szerokość założenia. Rozkwit miast w końcu XIII wieku – rozwój budownictwa w miastach. W starych umocnieniach drewniano-ziemnych wznosi się murowane bramy (Wałowa i Pyrzycka w Stargardzie, Bańska i Szczecińska w Pyrzycach, Wolińska w Kamieniu), następnie ciągi murów obronnych z szeregiem gęsto rozstawionych baszt. Drugi ważny element miast to ratusz, niestety z XIV-wiecznych ocalały tylko fragmenty.
Kościoły miejskie z XIV wieku to trzynawowe hale z ydłużonym, poligonalnie zamkniętym prezbiterium (św. Maurycego w Pyrzycach, św. Jana i NMP w Stargardzie). Miały silnie wyprowadzone skarpy, w narożach przekątniowe, często łączone z klatką schodową. Masywna wieża usytuowana od zachodudekorowana była tynkowanymi wnękami.
Przełom XIV/XV wieku – rozbudowa wielu kościołów w części prezbiterialnej przez dodanie ambitu (Stargard, Pyrzyce, św. Jakuba w Szczecinie) ß wpływy szkoły Henryka z Braniewa. Cechy: wciągnięte do wewnątrz skarpy, zaznaczone na zewnątrz bogato opracowanymi lizenami. Zmiana systemu halowego na bazylikowy (Mariacki w Stargardzie); wprowadzenie kaplicy pomiędzy skarpy w części nawowej (św. Jana w Szczecinie).
Założenia klasztorne odpowiadały regule obowiązującej poszczególne zakony.
Z szeregowego budownictwa mieszlkalnego przetrwały znikome resztki.
Na Pomorzu w wiekach średnich rozwijała się przedw wszystkim architektura ceglana – rozkwit w 1 poł. XV wieku. Z cegły wykonywano nie tylko mury konstrukcyjne i sklepienia, ale też całkowity wystrój dekoracyjny. Obiekty nie były tynkowane; tynk sporadyczny we wnękach czy pasach dekoracyjnych, względnie jako podkład pod malarstwo.
Cegła – wyrób, wymiary, rodzaje.
Surowcem do wyrobu jest glina. Wydobyta jesienią leżakuje przez okres zimowo-wiosenny. Następnie po dodaniu domieszek uzyskuje się masę do formowania. Do kształtowania stosowano formę drewnianą pojedynczą lub rzadziej podwójną. Glina schła w formie, później poza formą, a następnie wypalano ją.
Osobne zagadnienie to wymiar cegły. Podstawowa jednostka miary w średniowieczu to łokieć dzielący się na dwie stopy (łokieć = 59,35 cm). Wymiary budynków podawano w łokciach lub stopach.
Stosunek wymiarów cegły z wiązaniem muru na przykładzie ratusza w Szczecinie: jeden segment wiązania jednowozówkowego (polskiego), równy 2 szerokościom + długość + 3 spoiny, wynosił 1 łokieć, czyli 2 stopy.
Wyróżnia się 9 podstawowych rodzajów cegieł stosowanych na Pomorzu Zachodnim, zależnych od elementu budynku, w którym mają być użyte:
1) cegła zwykła – prostopadłościenna; 285 x 135 x 85 mm – do wznoszenia murów i prostych elementów architektury (węgary, przesklepienia otworów itp.)
2) cegła sklepieniowa – prostopadłościenna; 230 x 135 x 85 mm – do sklepień kolebkowych, wysklepek w sklepieniach krzyżowo-żebrowych oraz stosowana jako „dziewiątka” przy wiązaniu narożników
3) cegła fazowana z jednym narożnikiem ściętym pod kątem 45° do płaszczyzny bocznej – do narożników narażonych na uszkodzenia mechaniczne i rola oprawy plastycznej
4) cegła posadzkowa – 230 x 230 x 50 mm – do posadzek; często powierzchnia zdobiona przed wypałem przy użyciu sztancy
5) cegła kształtowa żebrowa – do zeber w sklepieniach krzyżowo-zebrowych, służek, pionowych pasów elewacyjnych
6) cegła kształtowa ścieżnicowa – do ościeży portali, okien, wnęk dekoracyjnych, filarów
7) cegła cokołowa – do wykonywania poziomych pasów dekoracyjno-architektonicznych: cokoły, gzymsy, bazy
8) cegła specjalna do mocowania szkła okiennego, trapezowa i klinowa do wznoszenia wieloboków, łukowa do dekoracji, łuków, fryzów
9) cegła artystyczna – wsporniki, zworniki, elementy fryzów, pinakli, rozet, wimpergów.
Używano zaprawy wapiennej. Skład, proporcje i domieszki różne w poszczególnych obiektach. W partiach fundamentowych – zaprawa gliniano-wapienna z przewagą gliny. W murach naziemnych przeważnie czysta zaprawa wapienna, w murach wewnętrznych – często dodawano popiół. W sporadycznych wypadkach domieszki sieczki lub sproszkowanej cegły.
3 zasadnicze wiązania: jednowozówkowe, dwuwozówkowe i wielowozówkowe:
1) jednowozówkowe – polskie lub gotyckie – układanie w licu na przemian główki i wozówki; w zależności od przesunięcia względem siebie poszczególnych warstw otrzymujemy układy: kowadełkowy, łańcuszkowy lub skośny; taki układ dekoracyjny potęgowało stosowanie głowek z zendrówki
2) dwuwozówkowe – wendyjskie – w licu na przemian główka, dwie wozówki, główka itd.; układy: kowadełkowy i krzyżykowy
3) wielowozówkowe – 3 – 4 wozówki w licu oddzielone od następnego zestawu główką.
Prócz powyższych istaniły też układy charakterystyczne, stosowane celem osiągnięcia dekoracyjności lica (dekoracja rombowa, krzyzowa, siatkowa, warstwowa itp.). Jednak to układy mało popularne na Pomorzu Zachdnim (Ratusz Szczeciński).
Stosowano też układ rolkowy – warstwa cegły ułożona pionowo główką (warstwy wyrównawcze, cokołowe, odsadzkowe i gzymsowe).
W wiązaniu stosowano zasadę niepokrywania się spoin pionowych w sąsiednich warstwach. Cegły mijały się zwykle o ćwierć długości.
Posadawiane były przeważnie na calcu, brano pod uwagę nośność i wytrzymałość gruntu. W zależności od rodzaju gruntu i konfiguracji terenu stosowano różne sposoby posadowienia: ciagłe, punktowe, ruszty drewniane, palowanie, wzglednie pale połączone rusztem. Konstrukcje drewniane wykonywano przeważnie w gruntach słabych, podmokłych, ale jednocześnie tam, gdzie poziom wody pozwalał na całkowite zanurzenie konstrukcji.
Fundamenty z kamieni polnych, tzw. granitowych otoczaków polodowcowych, w wykopach wąskoprzestrzennych (odpowiadajacych grubości muru). Gdy obiekt miał być podpiwniczony, w wykopie kopano na całą szerokość obiektu zagłębienie na posadowienie murów. Często wtedy lico od strony piwnic wykonywano z cegły (zamek szczeciński).
Etapy wznoszenia: na dnie wykopu warstwa kamienia bez zaprawy, następne warstwy zalewano zaprawą wapienną bądź wapienna-glinianą aż do poziomu terenu, po czym wykonywano jeszcze jedną lub dwie warstwy muru kamiennego. Następnie wyrównywano poziomą powierzchnię warstwą zaprawy (tzw. glajcha) i rozpoczynano wznoszenie murów z cegły. Mury takie mają charakterystyczny trapezowaty przekrój – węższy u dołu, najszerszy na poziomie terenu.
W okresie gotyku wszystkie obciążenia (ciężar własny ściany, ciężar stropów, dachu, ścian działowych i obciążenie użytkowe) rozkładano równomiernie. Ścian działowych w dzisiejszym pojęciu nie stosowano. Każdą ścianę posadowiono na gruncie i przenosiła ona nie tylko obciążenie własne, ale i towarzyszące.
Wyróżnia się 3 rodzaje ścian w budynkach jednotraktowych:
1) konstrukcyjne zewnętrzne, podłużne – przenoszą ciężar własny, ciężar więźby dachowej oraz ciężar własny i użytkowy stropów i sklepień
2) konstrukcyjne zewnętrzne szczytowe – ciężar własny, szczytów oraz częściowe obciążenia ze stropów (za pomocą podciągów-sosrębów) i w poszczególnych przypadkach obciążenia ze sklepień
3) konstrukcyjne wewnętrzne, równoległe do ścian szczytowych – przenoszą podobne obciążenia jak ściany pkt 2.
Wszelkie otwory okienne, drzwiowe, instalacyjne i wnęki wykonywano jednocześnie ze wznoszeniem murów, starannie je opracowując.
1) drzwiowe :
a) portale
b) zwykłe otwory komunikacyjno-funkcjonalne
c) bramy
2) okienne :
a) szczelinowe
b) zwykłe
c) monumentalne
3) wnęki – wiele zastosowań: zmniejszała kubaturę muru, oszczedność materiału, element dekoracyjny płaszczyzny ściany.
Wszystkie otwory w murze są przesklepione. Przesklepienia płaskie tylko przy otworach szczelinowych. Pozostałe otwory przesklepiano odcinkowo, półkoliście lub ostrołukowo. Regułą nieprzycinanie cełgy i wykonywanie oporu z cegły wozówki prostopadle do kierunku sił przenoszonych przez sklepienie.
3 rodzaje według sposobu osadzenia belek stropowych w murze:
1) w gniazdach bez odsadzki – osadzane jednocześnie ze wznoszeniem murów (najczęściej w wieżach – zamki, mury obronne, kościoły) i basztach
2) w gniazdach na odsadzce z murłatą – możliwość osadzenia belek po wykonaniu murów
3) spoczywają na odsadzce z murłatą – stropy układa się po wzniesieniu murów w dowolnym rozstawie belek.
Odsadzkę wykonywano bardzo starannie – miała wiązanie rolkowe lub na płask. Na niej murłata wysokości jednej cegły, na niej belki. Rozstaw różny.
Zasadniczo dwa rodzaje sklepień na Pomorzu Zachodnim: kolebkowe i krzyżowo-żebrowe z późniejszą odmianą sklepienia gwiaździstego.
Kolebkowe wykonywano przeważnie w kondygnacji piwnic, w pomieszczeniach gospodarczych, komunikacyjnych i o podrzędniejszym znaczeniu.
Sklepienie krzyżowo-żebrowe pozwalało przeskepiać pomieszczenia o znacznej wysokości, bo nie wymagało pełnego szalowania. Umożliwiało też zastąpienie muru grubego cieńszym ze skarpami.
Występują też sklepienia krzyżowo-gurtowe – zamiast żebra związanego z wysklepką jest gurt – żebro nie związane. Gurt stanowił konstrukcję siatkową, na której leżało przesklepienie.
Na płaskich drewnianych stropach podogi z desek. Znane są posadzki: z płytek ceramicznych na zaprawie wapiennej (ratusz szczeciński) 1 poł. XV wieku; druga z zaprawy wapiennej wylanej na warstewkę gruzu ceglanego ze skrzydła zachodniego klasztoru w Kołbaczu – 1 poł XIV wieku (ß typ lastrico).
Klatki schodowe umieszczano z reguły w grubości muru, wykonując je jednocześnie ze ścianami. Klatki jednobiegowe proste, okrągłe lub zabiegowe bez spoczników. Wyjątkiem schody do piwnic wykonywane prostopadle do lica muru. Schody okrągłe sytuowano w narożu dwóch ścian w architekturze świeckiej, natomiast w kościołach - na zewnątrz budynku w narożu ściany i skarpy.
Piwnice dostępne przeważnie z zewnątrz obiektu. Pierwsze piętrołączone murowaną klatką schodową lub zewnętrzymi schodami (drewnianymi), wyższe kondygnacje w wypadku występowania sklepień iały murowane klatki, a przy stropach drewnianych schody z takiego samego materiału.
Klatki murowane nie były szerokie, schody 2 –3 stopy szerokości, przy okrągłyc – 6 stóp. Stopnie z cegły, czasem drewniana okładzina, zamurowywana w trakcie wznoszenia ścian. Stopnie mało wygodne. Przesklepienie w formie uskokowych, odcinkowych przesklepień, równoległych do stopni z cegły fazowanej lub profilowanej. Oświetlenie przez okienka szczelinowe.
1
tellmemore