J. Tajchman, DREWNIANE DRZWI ZABYTKOWE NA TERENIE POLSKI.doc

ochrona zabytków

4-1991

JAN TAJCHMAN

DREWNIANE DRZWI ZABYTKOWE NA TERENIE POLSKI (Systematyka i problematyka konserwatorska)

Wśród wielu detali architektonicznych, które wykształciły się w ciągu wieków na terenia Potski. stolarka drzwiowa ma najwięcej różnorodnych rozwiązań. Różnorodność ta dotyczy elementów podstawowych (tabl. I), podziału według liczby skrzydeł (tabl. II), a także ich konstrukcyjnych rozwiązań {tabl. III). Jednak prawdziwe bogactwo form wytaza się dopiero W opracowaniach plastycznych, w ich różnych systemach i przekształceniach stylistycznych (tabl. IV). Wiele z nich można porównać do rozwiązań meblarskich (drzwi szaf). Analizując dawne drzwi zewnętrzne stwierdzamy, że mają one odmiennie rozwiązaną stronę tylną i frontową. Podo­bnie działo się i w najdawniejszych drzwiach wewnętrz­nych, w których dopiero w konstrukcji płycinowej obie strony zaczęły stopniowo upodabniać się do siebie. Stąd w analizie i ocenie musimy traktować równorzędnie stronę tylną (rewers) i przednią (awers). Rewers zazwyczaj wyjaśnia nam budowę konstrukcyjną. Awers natomiast określa rodzaj dekoracji, jaki został „nałożony" na tę konstrukcję. Według tej zasady w niniej­szym opracowaniu zostanie zaprezentowana systematyka drzwi, a więc ich rozwiązań konstrukcyjnych oraz syste­mów dekoracyjnych. Zasada ta odbiega od charakterysty­ki stolarki drzwiowej przedstawianej dotychczas w różne­go typu inwentarzach, opisach, publikacjach, a nawet podręcznikach. Najczęściej rodzaj drzwi określany jest tam tylko według cech zewnętrznych, co prowadzi do błędów i nieporozumień.

W ciągu wieków dopracowano się kilku podstawowych rozwiązań konstrukcyjnych i szeregu ich odmian. Mają one na celu połączenie elementów drewnianych w jedną całość dla uzyskania „tafli" skrzydła drzwiowego zabez­pieczonego jednocześnie, tak przed paczeniem się, jak i przed zwiśnięciem pod wpływem własnego ciężaru, umożliwiając   jednocześnie   naturalną   pracę   drewna. W dawnych stolarkach drzwiowych możemy wyróżnić trzy podstawowe typy konstrukcyjne (tabl. III): I. Drzwi biegunowe U. Drzwi deskowe III. Drzwi ramowo-płycinowe

Drzwi biegunowe

W drzwiach tych głównym elementem jest tzw. biegun umieszczony z boku (najczęściej grubszy) posiadający prze­dłużenia w dół i w górę w formie czopów, na których jak na zawiasach obracają się cale skrzydła drzwiowe. Z biegunem połączone są deski za pomocą listew i zastrzałów. Drzwi biegunowe znane były juz w starożytności. Znale­ziono je także w Biskupinie. U nas w Polsce stosowano je przede wszystkim w budownictwie ludowym aż do po­czątków XIX w., a w budynkach gospodarczych nawet do początku naszego stulecia.

Drzwi deskowe

W drzwiach deskowych skrzydło drzwiowe uzyskiwano przez zestawienie obok siebie pionowych desek. Sposób

269

połączenia tych desek decydował o odmianie konstruk­cyjnej tego typu drzwi. Możemy wyróżnić tutaj kilka rozwiązań:

a)  Najbardziej   prymitywnym   rozwiązaniem   konstruk­
cyjnym było połączenie desek ze sobą przez nabicie
różnego typu dekoracji pełniących jednocześnie w tym
wypadku rolę konstrukcyjną. Zdarzały się tutaj sporadycz­
nie także drzwi wykonane z jednej szerokiej deski.

b)  Drzwi deskowo- listwo we. powstały przez po...