I. EKONOMIA SEKTORA PUBLICZNEGO - WPROWADZENIE
Podstawowe zagadnienia rozstrzygane przez ekonomię sektora publicznego
1. Rola państwa w gospodarce
2. Sposoby wpływania państwa na gospodarkę
3. Rodzaje działalności gospodarki realizowane przez sektor publiczny
4. Cele polityki gospodarczej i sposoby ich realizacji
5. Sposoby tworzenia przez państwo programów w takich dziedzinach jak służba zdrowia, obrona narodowa, edukacja, ubezpieczenia społeczne i pomoc społeczna
6. Sposoby konstruowania systemów podatkowych, aby mogły przyczyniać się do wzrostu efektywności ekonomicznej, a jednocześnie spełniały podstawowe normy sprawiedliwości społecznej
Istotne problemy demokratycznych społeczeństw:
· kształtowanie właściwych proporcji między sektorem publicznym i prywatnym,
· zapewnienie komplementarności obu sektorów,
· metody zwiększania skuteczności państwa.
Według J. E. Stiglitza kwestie, jakimi zajmuje się ekonomia sektora publicznego należą do najbardziej interesujących w całej ekonomii.
II. SEKTOR PUBLICZNY W GOSPODARCE
Większość współczesnych gospodarek to gospodarki mieszane.
W wielu dziedzinach dominują przedsiębiorstwa prywatne, ale niektóre rodzaje działalności gospodarczej są prowadzone bezpośrednio przez państwo.
Kluczem do trwałego rozwoju gospodarki jest rynek i prywatne przedsiębiorstwa. Państwo powinno odgrywać ważną, ale uzupełniającą rolę w życiu gospodarczym.
2. Zawodność rynku jako uzasadnienie interwencji państwa
Zdaniem Stiglitza, ważnym motywem interwencji państw w gospodarce jest rzeczywista bądź domniemana zawodność rynku.
Wielki Kryzys (1929-1933) - przekonanie, że mechanizm rynkowy wyraźnie zawiódł.
John Maynard Keynes przekonywał, że państwo powinno podejmować działania, których celem byłaby stabilizacja gospodarki i uniknięcie recesji.
Nowy Ład w USA – nowe ustawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, ubezpieczeń na wypadek bezrobocia oraz ubezpieczeń dla posiadaczy wkładów bankowych.
Programy pomocy społecznej w ramach „wojny przeciwko biedzie” z lat 60. XX wieku.
Zawodność rynku spowodowała podjęcie przez państwo dużych programów publicznych.
Natomiast niewielka skuteczność wielu z nich skłoniła ekonomistów do zastanowienia się ad przyczynami zawodności państwa.
3. Zawodność państwa
Istnieją 4 główne przyczyny systematycznej zawodności państwa dążącego do osiągnięcia postawionych sobie celów:
· ograniczony zasób posiadanych przez państwo informacji,
· ograniczona kontrola państwa nad działaniem prywatnych rynków,
· ograniczona kontrola nad biurokracją,
· ograniczenia o charakterze politycznym.
4. Równowaga między sektorem publicznym a prywatnym
Zarówno państwo, jak i rynek nie działają doskonale.
Mechanizm rynkowy nie radzi sobie z wieloma problemami (bezrobocie, ubóstwo).
Uznanie, że państwo ma swoje ograniczenia implikuje, że powinno ono interweniować tylko tam, gdzie zawodność rynku jest największa, oraz tam, gdzie wiadomo, że interwencja może przynieść poprawę sytuacji.
Państwo powinno podejmować działania zmierzające do zapewniania pełnego zatrudnienia i likwidować najgorsze przejawy biedy. Jednak główną rolę w gospodarce powinny odgrywać przedsiębiorstwa prywatne.
Obecnie próbuje się określić, w jaki sposób państwo i rynek powinny ze sobą współdziałać tak, aby wzajemnie się wzmacniały. Można to osiągnąć, np. wtedy, gdy działania państwa będą się opierały na mechanizmie rynkowym.
5. Myślenie w kategoriach ekonomii sektora publicznego
Ekonomia traktuje o problemie rzadkości. Pokazuje, w jaki sposób społeczeństwo dokonuje wyboru w warunkach ograniczonych zasobów. Stara się znaleźć odpowiedź na 4 podstawowe pytania:
· co produkować?
· jak produkować?
· dla kogo produkować?
· w jaki sposób podejmuje się te decyzje?
Co produkować?
Ile zasobów przeznaczyć na wytwarzanie dóbr publicznych, takich jak autostrady czy obrona narodowa, a ile na produkcję dóbr prywatnych, takich jak samochody, komputery czy masło?
W celu zilustrowania tego wyboru ekonomiści posługują się krzywą możliwości produkcyjnych, która pokazuje różne efektywne kombinacje produkcji dwóch dóbr przy danych zasobach i danej technologii.
Krzywa możliwości produkcyjnych
Jak produkować?
Ekonomia stara się rozstrzygnąć, czy produkcją powinien zajmować się sektor publiczny czy prywatny, w jakiej proporcji powinny być wykorzystywane nakłady pracy i kapitału albo jakie stosować metody wytwarzania.
Dla kogo produkować?
Jest to problem podziału. Decyzje państwa dotyczące opodatkowania czy wydatków na pomoc społeczną wpływają na wysokość dochodów, jakimi rozporządzają gospodarstwa domowe. Państwo musi również zdecydować, jakie dobra publiczne produkować. W zależności od tego, jakie dobra publiczne będą wytwarzane, korzyści przypadną różnym grupom społecznym.
W jaki sposób dokonać wyboru?
W sektorze publicznym decyzje podejmowane są zbiorowo. Zbiorowe wybory to takie, które dokonuje całe społeczeństwo. W przypadku dóbr publicznych decyzje musi podejmować całe społeczeństwo.
III. EFEKTYWNOŚĆ RYNKU
W większości współczesnych krajów uprzemysłowionych za produkcję i podział dóbr odpowiada sektor prywatny. Zdaniem wielu ekonomistów, taka forma organizacji procesu gospodarowania zapewnia efektywną alokację zasobów.
1. Efektywność w rozumieniu Pareta
Efektywność w rozumieniu Pareta lub optymalnymi w sensie Paretowskim nazywane są takie rodzaje alokacji zasobów w przypadku których niczyjej sytuacji nie da się polepszyć bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji kogoś innego.
Mówiąc o efektywności ekonomiści zwykle mają na myśli właśnie efektywność w ujęciu Pareta.
Korzyść w rozumieniu Pareta to taka zmiana, która poprawi sytuację niektórych osób nie pogarszając jednocześnie sytuacji nikogo innego.
Ekonomiści nieustannie poszukują zmian, którym towarzyszyłaby korzyść w rozumieniu Pareta. Pogląd, że każda z takich zmian powinna zostać wprowadzona w życie, jest nazywany zasadą Pareta.
2. Podstawy twierdzenia ekonomii dobrobytu
Związek wolnokonkurencyjnych rynków z efektywnością Paretowską opisują dwa ustalenia ekonomii dobrobytu. Są one nazywane podstawowymi twierdzeniami ekonomii dobrobytu.
Pierwsze twierdzenie mówi, że jeśli gospodarka jest konkurencyjna, to jest efektywna w rozumieniu Pareta.
Drugie dotyczy podziału dochodów. Mówi ono, że jedyne, co państwo powinno zrobić, to zmienić początkową strukturę podziału majątku. Zmieniając wyjściowy podział majątku, można osiągnąć dowolną efektywną w rozumieniu Pareta alokację zasobów.
3. Efektywność pojedynczego rynku
Wykorzystując tradycyjne krzywe popytu i podaży, wiemy, że konkurencja rynkowa zapewnia efektywność ekonomiczną.
Nabywcy zrównują krańcową korzyść z konsumpcji dodatkowej jednostki dobra z krańcowym kosztem jej nabycia. Ten koszt krańcowy stanowi cenę, którą muszą zapłacić.
Z kolei przedsiębiorstwa zrównują krańcową korzyść z wyprodukowanej kolejnej jednostki dobra, którą jest cena, z krańcowym kosztem wyprodukowania dodatkowej jednostki.
Równowaga rynkowa ustala się w punkcie E, w którym popyt rynkowy zrównuje się z podażą rynkową. W punkcie tym krańcowa korzyść i krańcowy koszt zrównują się z krańcowym kosztem, co jest warunkiem efektywności ekonomicznej.
Efektywność pojedynczego rynku
4. Analiza efektywności ekonomicznej
Ekonomiści wyróżniają 3 aspekty efektywności. Są to 3 warunki konieczne efektywności w rozumieniu Pareta.
a) gospodarka powinna osiągnąć efektywność wymiany. Oznacza to, że dobra powinny trafić do tych jednostek, które cenią je najwyżej,
b) powinna zostać zapewniona efektywność produkcji. Przy danym wyposażeniu gospodarki w zasoby, produkcji jednego dobra nie można zwiększyć bez jednoczesnego zmniejszenia produkcji innego dobra,
c) gospodarka powinna osiągnąć efektywną strukturę produkcji, tzn. taką, przy której wytwarzanie dobra odpowiadają potrzebom jednostek.
5. Krzywa osiągalnej użyteczności
Aby wyjaśnić istotę każdego z trzech warunków efektywności w ujęciu Pareta, wprowadzamy krzywą osiągalnej użyteczności.
Osiągane przez jednostkę korzyści z konsumpcji nazywamy użytecznością konsumowanych kombinacji dóbr.
Krzywa osiągalnej użyteczności wyznacza maksymalny poziom użyteczności, jaki może zostać osiągnięty przez dwóch konsumentów.
Krzywa osiągalnej użyteczności
Powyższy rysunek pokazuje granicę możliwych poziomów użyteczności dla Robinsona i Piętaszka.
Z definicji efektywności Paretowskiej wynika, że nie można zwiększyć użyteczności dla Piętaszka, nie zmniejszając jednocześnie użyteczności dla Robinsona.
Pierwsze podstawowe twierdzenie ekonomii dobrobytu głosi, że gospodarka wolnokonkurencyjna znajduje się zawsze na granicy osiągalnej użyteczności, natomiast drugie mówi, że dzięki odpowiedniej zmianie struktury dochodów można osiągnąć dowolny punkt na granicy osiągalnej użyteczności.
6. Efektywność wymiany
Efektywność wymiany dotyczy podziału dóbr. Oznacza, że dobra zostały rozdzielone w taki sposób, że nie jest możliwa poprawa czyjejś sytuacji bez jednoczesnego pogorszenia sytuacji kogoś innego.
Ilość jednego towaru, którą konsument jest gotowy oddać w zamian za jednostkę innego towaru jest nazywana krańcową stopą substytucji.
Efektywność wymiany wymaga, aby wszyscy jej uczestnicy mieli taką samą krańcową stopę substytucji. Gospodarki, w których istnieje konkurencja spełniają ten warunek efektywności wymiany.
Świadczy o tym sposób podejmowania decyzji przez konsumentów. Konsument wybiera taki punkt na linii ograniczenia budżetowego, który mu najbardziej odpowiada. Jest to punkt, w którym krzywa obojętności I0 jest styczna do linii ograniczenia budżetowego, czyli punkt E (punkt równowagi konsumenckiej).
Problem wyboru przez konsumenta
W punkcie E nachylenia krzywej obojętności jest równe nachyleniu linii ograniczenia budżetowego. Nachylenie krzywej obojętności stanowi krańcową stopę substytucji, a nachylenie linii ograniczenia budżetowego wyraża stosunek cen. Konsument wybiera taką kombinację jabłek i pomarańczy, w przypadku której krańcowa stopa substytucji jest równa stosunkowi cen.
Tym samym konkurencja rynkowa zapewnia efektywność wymiany.
7. Efektywność produkcji
Wzdłuż granicy możliwości produkcyjnych gospodarka nie jest w stanie wytworzyć więcej jednego dobra, nie zmniejszając produkcji drugiego dobra.
Oznacza to, że punkty położone poniżej granicy możliwości produkcyjnych są osiągalne, lecz nieefektywne. Punkty leżące na tej granicy są osiągalne i efektywne.
Efektywność produkcji i granica możliwości produkcyjnych
Aby ustalić, czy gospodarka osiąga efektywność produkcji, analizowane są linia jednakowego kosztu i izokwanty.
Przedsiębiorstwo maksymalizuje wielkość produkcji w punkcie, w którym izokwanta jest styczna do linii jednakowego kosztu. W tym punkcie styczności nachylenie tych dwóch linii jest jednakowe. Krańcowa stopa substytucji technicznej jest równa stosunkowi cen obu czynników wytwórczych.
W gospodarce wolnokonkurencyjnej wszystkie firmy mają do czynienia z takimi samymi cenami.
Wszystkie firmy mają więc taką samą krańcową stopę substytucji technicznej, co stanowi warunek efektywności produkcji.
Izokwanty i linia jednakowego kosztu
8. Efektywność struktury produkcji
Aby ustalić, czy gospodarka osiąga efektywność struktury produkcji, należy rozważyć możliwości produkcyjne oraz preferencje konsumentów.
W tym celu analizuje się jednocześnie krzywą możliwości produkcyjnych oraz krzywe obojętności dla konsumentów jabłek i pomarańczy.
Użyteczność zostaje zmaksymalizowana w punkcie styczności krzywej obojętności z krzywą możliwości produkcyjnych.
Efektywność struktury produkcji
W punkcie styczności E nachylenie krzywej obojętności i krzywej możliwości produkcyjnych jest takie samo, co oznacza, że krańcowa stopa substytucji jest równa krańcowej stopie transformacji.
Krańcowa stopa substytucji, jak i krańcowa stopa transformacji, zrównują się ze stosunkiem cen. Oznacza to, że krańcowa stopa transformacji równa się krańcowej stopie substytucji dla konsumentów.
A zatem w warunkach konkurencji doskonałej zostają spełnione wszystkie 3 warunki konieczne osiągnięcia efektywności w ujęciu Pareta.
IV. ZAWODNOŚĆ RYNKU
Rynek odgrywa bardzo ważną rolę w gospodarce. W idealnej sytuacji zapewnia on, że gospodarka jest efektywna w rozumieniu Pareta.
Mimo to ludzie często nie są zadowoleni z działania mechanizmu rynkowego.
1. Prawa własności i dotrzymywanie umów
Aby rynek działał, musi istnieć państwo, które określa prawa własności i wymusza dotrzymywanie umów.
Działania państwa, których celem jest ochrona obywateli i własności, zapewnie dotrzymywania umów i jasne zdefiniowanie praw własności, można uznać za tworzenie podstaw, na których wspierają się gospodarki rynkowe.
Państwo jest więc warunkiem koniecznym istnienia rynku.
2. Rodzaje zawodności rynku
Istnieje 6 przyczyn, które mogą sprawić, że rynek nie jest efektywny w rozumieniu Pareta. Nazywa się je rodzajami zawodności rynku i uznaje za uzasadnienie działań państwa.
a) niedoskonałość (zawodność konkurencji)
Aby mechanizm rynkowy zapewnił osiągnięcie efektywności Paretowskiej na rynku musi istnieć konkurencja doskonała. Oznacza to, że musi być wystarczająco wielu producentów, z których żaden nie ma wpływu na cenę.
Jednak w pewnych gałęziach działa stosunkowo mało przedsiębiorstw, które mają duży udział w rynku (monopol, oligopol, konkurencja monopolistyczna).
W każdej z tych sytuacji konkurencja odbiega od ideału konkurencji doskonałej.
Niedoskonałość konkurencyjna wywołuje ekonomiczną nieefektywność.
Gdy istnieje konkurencja, przedsiębiorstwa decydują się na taką wielkość produkcji, która zapewnia osiągnięcie efektywności w se...
umkc