SSAKI

Ogólna charakterystyka ssaków

POKRYCIE CIAŁA

a. gruba skóra:

·         chroniąca przed utratą ciepła – włosy

·         regulacja strat wody

·         chroni przed urazami mechanicznymi i skokami temperatur

·         zawiera liczne receptory

·         tworzy barierę dla drobnoustrojów

·         chroni głębiej położone komórki przed promieniowaniem UV – melanina

b. skóra składa się z:

·         naskórek – zbudowany z płaskiego nabłonka wielowarstwowego, którego zewnętrzne warstwy mogą się złuszczać i spełniać funkcję ochronną; szczególnie gruby u ssaków bezwłosych

·         skóra właściwa – leżącą pod naskórkiem składa się głównie z elementów łącznotkankowych; jest dobrze unerwiona i unaczyniona; zawiera gruczoły

·         tkanka podskórna – często zawiera dużo tłuszczu (warstwa izolacyjna, zapasowa; u ssaków wodnych zmniejsza ciężar właściwy)

c. włosy – twory naskórkowe zbudowane z silnie zrogowaciałych komórek;

·         u gatunków morskich (walenie) jak i niektórych ssaków afrykańskich (słonie, nosorożce) owłosienie zanika

·         włos zbudowany jest z korzenia zanurzonego w pochwie włosowej i łodygi

·         u podstawy korzenia wykształca się specjalne zgrubienie – opuszka włosa, obejmująca łącznotkankową brodawkę odpowiedzialną za odżywianie opuszki

·         włosy mogą ulegać specjalnym przekształceniom (kolce jeżozwierza i rogi nosorożca)

·         w okolicy nosowej u wszystkich ssaków występują włosy czuciowe

·         do rogowych wytworów naskórka zaliczamy rzadko występujące u ssaków łuski rogowe (ogon szczura); pazury, kopyta i paznokcie

d. rogi – puste, nierozgałęzione „puszki” rogowe, osadzone na wyrostkach kości czołowych

e. poroża – twory kostne, zwykle rozgałęzione i okresowo zrzucane

f. gruczoły potowe – wydzielają pot – wodny roztwór soli mineralnych i śladowych ilości mocznika i amoniaku (u waleni, słoni nie występują; u psowatych jest ich niewiele – zianie); niektóre gruczoły potowe ulegają modyfikacją:

·         gruczoły zapachowe wydzielające feromony

·         gruczoły mleczne uchodzące do brodawek (wyjątek stekowce, u których brodawek brak)

g. gruczoły łojowe – uchodzą do mieszków włosów, a ich wydzielina zabezpiecza włosy przed zamoknięciem

SZKIELET

- dorosłe ssaki posiadają prawie całkowicie skostniały szkielet

1. szkielet osiowy

a. czaszka budową podobna a do czaszki gadów (z charakterystyczną redukcją liczby elementów)

·         wszystkie kości czaszki połączone mocno szwami (wyjątek kość żuchwowa i kostki słuchowe)

·         duża mózgoczaszka – silny rozwój mózgowia

·         na kości potylicznej znajdują się dwa kłykcie potyliczne

·         w jamie ucha środkowego, w kości skroniowej znajdują się trzy kostki słuchowe

·         mocna żuchwa zbudowana z kości żuchwowej, tworzy w tylnej części staw żuchwowo – skroniowy, szczęka górna składa się z kości szczękowej i przedszczękowej; w żuchwie i szczęce górnej składają się zębodoły; na szczękach i w dole skroniowym znajdują się zaczepy silnych mięśni żujących

·         wtórne podniebienie kostne – oddziela jamę gębową od nosowej i umożliwia oddychanie podczas żucia pokarmu

·         nozdrza zewnętrzne przesunięte są do przodu a wewnętrzne do tyły (dobry węch)

b. kręgosłup i klatka piersiowa

·         odcinek piersiowy – kręgi odcinka piersiowego zestawione stawowo z żebrami

·         odcinek lędźwiowy – kręgi przypominają kręgi piersiowe, ale pozbawione są żeber

·         odcinek krzyżowy – kręgi zrastają się w kość krzyżową (podpora dla kończyn tylnych)

·         odcinek ogonowy – tworzy go zmienna liczba kręgów; u niektórych gatunków ulega redukcji

·         ograniczenie ruchomości kręgosłupa – wykształcenie kręgów płaskich

·         rozwinięcie pomiędzy trzonami chrzęstnych dysków międzykręgowych

·         zanik struny grzbietowej już podczas embriogenezy

·         jedyną pozostałością po występowaniu struny grzbietowej są tzw. jądra galaretowate

2. szkielet obręczy i kończyn

a. obręcz barkowa i kończyny przednie

·         redukcja liczby elementów; brak kości kruczych

·         w podstawowym ustawieniu kończyn przednich (pozycja nawrotna) kości przedramienia ulegają skrzyżowaniu, a grzbiet dłoni ustawiony jest do przodu

·         u prymitywnych ssaków istniała możliwość odwracania przedramienia do pozycji odwrotnej (kości przedramienia nie są skrzyżowane, a kość promieniowa i kciuk zajmują położenie wewnętrzne – dłoń nadal skierowana do przodu) – cecha zachowana u torbaczy, owadożernych i naczelnych

b. obręcz miednicowa i kończyny tylne

·         miednica zbudowana z trzech dużych kości

·         mocna kość udowa z główką wchodzącą w panewkę stawu biodrowego

·         kość piszczelowa silniej rozwinięta od strzałkowej (u kopytnych zrośnięte)

c. modyfikacje końcowych odcinków kończyn

·         kończyny stopochodne – cała stopa przylega do podłoża (niedźwiedziowate, człowiek)

·         kończyny półstopochodne – uniesienie śródstopia – łasicowate

·         kończyny palcochodne – u zwierząt szybko biegających

·         kończyny skrajnie palcochodne – (kopytochodne) stopa opiera się o podłoże tylko na końcach części palców

UKŁAD ODDECHOWY

·         ssaki są zwierzętami wyłącznie płucodysznymi

·         endotermia ssaków wymaga wysokiego poziomu metabolizmu – duże zapotrzebowanie na tlen

·         zwiększenie powierzchni wymiany gazowej

·         usprawnienie mechaniki wentylacji płuc

·         każde płuco ssaka zbudowane jest z płatów – prawe z trzech, a lewe z dwóch

·         bardzo rozgałęzione drzewo skrzelowe – oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe, te zaś na segmentowe, w końcu na oskrzela pęcherzykowate, które w końcowych odcinkach mają tzw. pęcherzyki płucne

·         nabłonek płaski pęcherzyków ma dużą powierzchnię

·         szeroka jama nosowa umożliwia wstępne nagrzanie i nawilgocenie powietrza

·         nozdrza wewnętrzne przesunięte daleko w tył w okolicę gardła

·         krtań górna – zbudowana z chrząstek; w jej wnętrzu znajdują się struny głosowe – fałdy błony śluzowej

·         tchawica rozgałęziająca się na oskrzela główne

·         rytmiczne ruchy klatki piersiowej powoduje naprzemienny skurcz (odsunięcie mostka i zwiększenie objętości płuc) i rozkurcz mięśni oddechowych, dodatkowo wspomagany przeponą

UKŁAD KRĄŻENIA

·         dwuobiegowy z czterojamistym sercem

·         dwa przedsionki i dwie komory – całkowite oddzielenie krwi utlenionej od odtlenionej

·         całkowita redukcja zatoki żylnej (pozostaje tzw. Węzeł zatokowo – przedsionkowy – rozrusznik serca)

·         w prawym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka trójdzielna

·         w lewym otworze przedsionkowo komorowym znajduje się zastawka dwudzielna

·         serce ssaka jest relatywnie dwa razy mniejsze od serca ptaka

·         na prawym przedsionku ssaków nie występuje nawet szczątkowa zatoka żylna

·         do prawego przedsionka uchodzą dwie żyły główne (u ptaków trzy)

·         do lewego przedsionka uchodzą dwie do czterech – a nawet więcej – żył płucnych (u ptaków dwie, ale przed wejściem do przedsionka zlewają się w jedną)

·         ssaki zachowały tylko lewy luk aorty

·         bezjądrzaste erytrocyty o okrągłym kształcie (wyjątek: lamy, daniele i wielbłądy – owalne)

      UKŁAD WYDALNICZY I ROZRODCZY

·         nerki typu ostatecznego (zanercza) o bardzo wysokim stopniu rozwoju

·         mocz z nerek odprowadzany jest moczowodem wtórnym do pęcherza moczowego i dalej do cewki moczowej

·         u samic uchodzi do tzw. zatoki moczopłciowej

·         u samców końcowy odcinek służy również do wyprowadzania nasienia

·         przyczyną rozchodzenia się dróg moczowych, pokarmowych i rodnych jest żyworodność

·         dymorfizm płciowy (samiec większy od samicy – wyjątki: walenie, hipopotamy, tapiry)

·         komórki jajowe ssaków są małe i zawierają mało materiału żółtkowego (wyjątek: stekowce)

·         większość ssaków wykazuje tylko okresową aktywność rozrodczą

·         okres rozrodczy ssaków nazywamy rują

·         u ssaków zamieszkujących strefę umiarkowaną występuje charakterystyczna sezonowość aktywności płciowej (cykl regulowany hormonalnie za pomocą szyszynki związany z długością dnia)

·         u ssaków zamieszkujących strefę równikową takich okresów może być więcej (wielorujowce)

      UKŁAD POKARMOWY

·         szeroka baza pokarmowa

·         bardzo sprawny aparat obróbki pokarmu

·         w życiu płodowym do organizmu przenikają wolne aminokwasy

·         w mleku matki występuje białko – kazeina (enzym reina wytrąca białko z roztworu)

·         heterodontyczne uzębienie i język

·         umięśnione wargi

·         z jamy gębowej pokarm trafia przez przełyk do żołądka, a stamtąd do dwunastnicy (wydzieliny trzustki i wątroby), jelito cienkie (ostateczne trawienie), jelito grube (resorpcja wody i formowanie mas kałowych)

·         wyróżniamy ssaki mięsożerne, roślinożerne i wszystkożerne

·         jedynym monofagiem wśród ssaków jest panda

      UKŁAD NERWOWY I NARZĄDY ZMYSŁÓW

·         kresomózgowie – największa część mózgu, zbudowana z dwóch półkul połączonych tzw. wielkim spoidłem; silnie pofałdowaną powierzchnię półkul zajmuje głównie sześciowarstwowa kora nowa; wyróżniamy płaty kresomózgowia: czołowy (myślenie), ciemieniowy (czucie kontaktowe), potyliczny (wzrok), skroniowy (słuch i pamięć)

·         międzymózgowie małe i niewidoczne od góry – szyszynka ukryta jest między półkulami kresomózgowia

·         śródmózgowie – najmniejsza część mózgu u ssaków

·         móżdżek – duży, silnie pobrużdżony (druga co do wielkości część mózgu); podzielony na dwie półkule połączone tzw. robakiem; pokryty dobrze wykształconą, trójwarstwową korą móżdżku

·         rdzeń przedłużony normalnie rozwinięty z charakterystycznym dla owodniowców wygięciem

·         z mózgu ssaków wychodzi 12 par nerwów czaszkowych

·         narząd węchu – większość makrosomatyczne; mikrosomatyczne – płetwonogie, walenie fiszbinowe; anosomatyczne – walenie zębowe

·         narząd wzroku – dobrze rozwinięty (u gatunków podziemnych mogą zredukowane całkowicie; najlepiej rozwinięty u naczelnych); oczy przesunięte na przód głowy – lepsza ocena przestrzenna odbieranych obrazów; u większości ssaków osłonięte trzema powiekami (górna, dolna i przezroczysta migotka); dwuwypukła soczewka (u gatunków wodnych kulista); akomodacja przez zmianę kształtu soczewki; ssaki nocne posiadają dodatkową warstwę odbijającą światło na naczyniówce

·         narząd równowagi – słuchowy – dobrze rozwinięty; występuje małżowina, kostki słuchowe i skręcony ślimak

·         narząd smaku – dobrze rozwinięty – kubki smakowe zebrane w brodawkach smakowych na języku i błonie śluzowej jamy gębowej.

...