PL Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V, PN 14 3 1996.pdf

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V ,

[w:] „Przegląd Numizmatyczny”, nr 14 3/1996.

Właściwe kierowanie państwem i zabezpieczenie jego

spokojnego bytu spoczywało w ręku urzędników

administracji centralnej. Należeli do nich: marszałek w.

koronny, marszałek nadworny, kanclerz, podkanclerz i

podskarbi koronny. Od II połowy XVI w. dołączono do tej

grupy hetmana wielkiego i polnego, jednak nie

wprowadzono ich do senatu. W sumie było siedmiu

"ministrów" co odpowiada dzisiejszemu pojęciu rady

ministrów. Od 1569 r. liczba ta uległa podwojeniu w

związku z powołaniem identycznych stanowisk na Litwie.

Urząd podskarbiowski miał kluczowe znaczenie dla

funkcjonowania państwa, stąd w literaturze staropolskiej

pisano o nim najczęściej, często atakując jego działalność.

Kanclerz w. Litewski Albrecht IV Stanisław Radziwiłł

prowadził dziennik pisany z dnia na dzień - "Pamiętnik o

dziejach w Polsce", tym cenniejszy, że książę przebywał

stale przy królu lub w Senacie. Opisuje on ostatnią wolę

króla Zygmunta II z 27 kwietnia 1632, na trzy dni przed

śmiercią. Czytamy tam - "Oto przybywa wczesnym

rankiem, we wtorek 27 kwietnia, posłaniec od

Piotrowskiego, pokojowego panny Urszuli, z

wiadomością, że król umiera (czcigodna Urszulka -

Austryjaczka Majeryn, była najbliższą damą dworu

zmarłej królowej, opiekowała się życiem domowym króla

i bardzo była przez niego i wszystkich szanowana) /.../

Wtedy dopiero ogłosiła panna Urszula wolę króla, że

urząd podskarbiego koronnego powierza król Janowi

Daniłowiczowi, dotychczasowemu podskarbiemu

nadwornemu koronnemu. Jakub Zadzik, biskup

chełmiński, mąż wyróżniający się znakomitą wiedzą,

wymową i znajomością spraw państwowych, który

przybył zapominając o żalu po niedawnej stracie

rodzonego brata, zapytał króla, czy powierza urząd

podskarbiego koronnego podskarbiemu nadwornemu;

niech da znak ręką. Zaraz podniósł król rękę i chciał

powiedzieć po polsku "tak", lecz tylko szept usłyszano.

Znowu panna Urszula oznajmiła że, urząd podskarbiego

nadwornego powierzył król Jerzemu Ossolińskiemu,

podstolnemu koronnemu. Król zapytany przez kanclerza,

czy się zgadza, dał znak ręką i głośno, choć nie dość

wyraźnie, powiedział po polsku "daję". Pytał jeszcze

kanclerz, czy mają obaj teraz przy łóżku przysiąc; skinął

wówczas obiema rękami. Składają więc przysięgę przy

łożu króla, który wydał się pilnie uważać. Ceremonia ta

wywołała w nas wszystkich łzy szczerego żalu, gdy

patrzyliśmy na tak pobożnego i łaskawego pana w tak

żałosnym jego stanie.

Społeczeństwo szlacheckie z dużą uwagą śledziło

gospodarowanie finansami przez podskarbiego,

podejrzewając go często nie bez racji o nadużycia, a

płacenie podatków zawsze przebiegało z oporami.

Stanowisko to wymagało człowieka wyjątkowo

uczciwego, ponieważ praktycznie nie istniała kontrola

operacji pieniężnych, a pokusa malwersacji nasuwała się

nieustannie i nie powodowała żadnych konsekwencji. W

roku 1693 podskarbi Marek Matczyński bez problemów

uzyskał absolutorium na sejmie, a następnie przyznał się

do sprzeniewierzenia ogromnej wówczas sumy 200

tysięcy złotych. Pieniądze te lojalnie zwrócił i

zrezygnował ze stanowiska. Ten prawy szlachcic wykazał

jak łatwo można grabić państwowe pieniądze.

Podskarbiowie za sprawowanie urzędu nie pobierali

pensji, a wg. Konstytucji z 1616 roku musieli jeszcze za

własne pieniądze utrzymać swych pisarzy. Byli to na ogół

bogaci ludzie posiadający znaczne dochody ze swych

dóbr, jednak brak uposażenia powodował często znaczne

nadużycia. Panowało powszechne przekonanie, że urząd

nie powinien przynosić straty, w myśl zasady "Qui altare

servit, ex altare vivit" ("kto ołtarzowi służy, z ołtarza

żyje"). Uważano że "podskarbi był panem dochodów

wszystkich publicznych, nikomu więcej jak tylko jemu

samemu znajomych, a zatem w takiej tylko kwocie, jaka

mu się podobała, na sejmie Rzeczypospolitej do rachunku

podanych". Bolesław Leszczyński, w celu uzyskania

absolutorium na sejmie w 1658 roku, przekupił wszystkich

posłów. Gdy uzyskał sprzeciw jednego zapytał - "a który

to tam taki syn, com mu nie dał". O podskabich mówiono

"wilki chowane" i generalnie opinia o nich była

negatywna, ale funkcje związane z finansami publicznymi

były zawsze, są i będą wyjątkowo niewdzięczne i

drażliwe.

Teodor Tyszkiewicz h. Leliwa

Starosta grodzieński słucki (woj. nowogrodzkie). Od

1576 podskarbi nadworny, a w latach 1586-90 wielki

litewski oraz pisarz. W roku 1590 został wojewodą

nowogrodzkim. W 1577 odbył poselstwo do Moskwy, a

następnie uczestniczył w wyprawach wojennych Stefana

Batorego. Zmarł w 1618 roku. Jego herb występuje na

monetach litewskich wybitych w latach 1585-90.

Bojarska rodzina rusko-litewska, której protoplastą był

syn namiestnika kijowskiego Kalenika - Tymoteusz

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V

(Tyszko) przyjęła w czasie unii w Horodle h. Leliwa.

Wojewoda podlaski i smoleński Wasyl założył w 1567

roku ordynację w Toholsku. Z rodziny tej znani są syn

Teodora, Janusz wojewoda mścisławski, trocki i wileński

oraz Jerzy biskup żmudzki, wileński, asystent tronu

papieskiego. Ród ten dał wielu dostojników dochodząc do

wyjątkowego znaczenia na Litwie, a gałąź z przydomkiem

Skumin wygasłą w 1808 roku.

Syn Mikołaja "Rudego" pierwszego księcia na Birżach

i Dubienkach oraz Katarzyny Iwińskiej z Tomic h. Łodzia.

Od 1566 roku podczaszy, od 1572 hetman polny

(nadworny) litewski, od 1579 kasztelan trocki i

podkanclerzy litewski, a od 1584 wojewoda wileński. W

1589 król Zygmunt III mianuje go hetmanem w lit. W

związku z szybkością przedsięwzięć wojskowych zyskał

sobie zaszczytne przezwisko "Piorun". W czasie wojny z

Rosjanami dociera nad Wołgę, w 1601 wkracza do Estonii

gromiąc wojska szwedzkie. Będąc protestantem zwołuje

do Wilna kongres luteranów i kalwinów w celu ich

pogodzenia. Po trzecim ożenku z Katarzyną Tęczyńską,

pochodzącą z wielkiego rodu koronnego ma syna

Krzysztofa II (1585) późniejszego kolejnego z tej rodziny

hetmana w. litewskiego.

38.1586. Odm. I MEM, Śr. 24 mm, mennica Wilno, rrr.

Aw. W polu późnorenesansowej, ozdobnej,

czterodzielnej tarczy herbowej hh.: Leliwa, Korczak,

Świerczek odm. i Korsak odm .. Świerczek odm.: w polu

litera N z przekrzyżowanym lewym wierzchołkiem.

Korsak odm.: dwie kotwice, jedna do góry, druga w dół, w

środku złączone ogniwem. Nad tarczą ukoronowany hełm

rycerski, a po jego bokach i bokach górnej części tarczy

ozdobne wokuty. Klejnot w postaci trzech pawich piór. Po

bokach litery: u góry T-S, pośrodku T-M, a na dole D-L.

Dookoła obwódka perłowa. Na otoku wieniec laurowy, a

przy obrzeżu obwódka z nieco większych perełek.

Litewska, książęca rodzina jest jedną z

najwspanialszych rodzin arystokracji europejskiej.

Założycielem jej był Mikołaj I, którego podpis wraz z

ojcem Wojszundem figuruje na dokumencie unii Litwy z

Polską zawartej w Wilnie w 1401 roku - "Weyszund cum

filio Radivillio". Był on wojewodą wileńskim i przybrał

sobie herb Sulimę, ale syn jego Mikołaj II zmienił go na

Trąby. Istniały dwie główne linie książęce, Mikołaj Czarny

był księciem na Nieświeżu, Ołyce i Klecku, a Mikołaj

Rudy na Birżach i Dubienkach. Tytuły te były

zatwierdzone przez Sejm Rzeczypospolitej. Linia

Radziwiłów na Birżach i Dubinkach wymiera w roku 1669

wraz ze śmiercią protestanta Ks. Bogusława. Rodzina

Radziwiłłów posiadała gigantyczne posiadłości, znacznie

przekraczające wielkością wiele państw europejskich. W

XVIII w. posiadała 23 zamki obronne, 426 miast (w tym

Kowno), 2032 majątki ziemskie i 10053 wsie. W sumie

zawiadowali czwartą częścią ludności Rzeczpospolitej.

Rodzina spokrewniona z kilkoma domami panującymi

Europy wydała wielu hetmanów, kanclerzy, marszałków,

wojewodów, kardynałów, biskupów itd., którzy odegrali

bardzo istotną rolę w historii państwa polsko - litewskiego

i trwa do dziś.

Z rodu tego Michał był administratorem mennicy

wileńskiej w latach 1580-89, ale nie ma jego znaków na

monetach.

Rw. W polu otoczonym wieńcem laurowym na górze i

dole perełka napis od góry: trójliść

/DOMINE/QVID•EST•HO/MO•QOD•ME/MOR•ES•

EIVS•/A:DO.1586/ dwie rozłożone gałązki. Przy obrzeżu

obwódka perłowa.

39.1586. Odm. II ME, Śr. 24 mm, mennica Wilno. rrr.

Aw. ja nr 38

Rw. podobny jak nr 38, ale napis:

DOMINE/QVID•EST•HO/M•QOD•ME/MOR•ES•EIVS•/

A:DO•1586. Rozwinięcie tytulatury.

THEODORUS SCUMIN THESAURARIUS MAGNI

DUCATUS LITHUANIAE DOMINE QVID EST HOMO

QOD (quod) MEMOR ES EIVS - Panie czymże jest

człowiek, że o nim pamiętasz.

Emitentem tych podskarbiówek był prawdopodobnie

zarządca mennicy w tym okresie Michał Radziwiłł w

związku z objęciem przez Tyszkiewicza stanowiska

podskarbiego wielkiego. Występujący na rewersach

liczmanów trójliść jest znakiem nieznanego mincerza

wileńskiego. Monety litewskie wybijane w latach 1580-85

często są oznaczane tym znakiem, a obecność jego na

podskarbiówkach świadczy o działalności mincerza

również w 1586 roku.

Znane są odlewy galwaniczne nr 38.

Krzysztof i Michał Radziwiłł h. Trąby (1547 - 1603)

Bernacki Z., Podskarbiówki liczmany szlachty polskiej cz. V

40.1589, Śr. 24 mm, mennica Wilno, r; jedyny znany

egzemplarz opisał Demel /35/ ze zbioru hr. A. Potockiego

w Krakowie.

Aw. W polu dużej, skromnej, późnorenesansowej

tarczy herbowej ukoronowany orzeł w prawo. Na piersi

orła podobna, mała czterodzielna tarcza na której hh.:

Trąby, Łodzia, Grzymała i Junosza. Łodzia - Łódź w polu.

Klejnot w postaci trzech małych ukoronowanych hełmów,

nad którymi po lewej pół lwa w prawo, pośrodku pół orła

w prawo, a po prawej pół gryfa w lewo. Do połowy boków

i dołu tarczy wieniec laurowy, a nieco wyżej po dwie

waluty z każdej strony. Przy otoku obwódka kreskowa.

Rw. W polu otoczonym wieńcem z rozet, przerwanym

u góry inicjałami napis od góry: C•R•/D•D•D•P•W•/

VIRTVTIS/COMES•GL/ORIA•/•1589•/. Przy obrzeżu

obwódka kreskowa.

CHRISTOPHORVS RADIVILLIO DVX DE

DVBIENKA PALATINVS WILNENSIS - Krzysztof

Radziwiłł książę na Dubienkach /i Birżach/, wojewoda

wileński.

VIRTVTIS COMES GLORIA - chwała /sława/

towarzyszy męstwu /odwadze/

Demel opisał podskarbiówkę w złym stanie

zachowania w związku z tym nie ma pewności co do

herbów w 3 i 4 polu. Herb Łodzia w drugim polu jest

niewątpliwie herbem rodowym matki, natomiast h. w

czwartym polu to najprawdopodobniej Junosza lub Stary

Koń, co by odpowiadało koligacjom rodzinnym K.

Radziwiłła. Potrójny klejnot stanowi podstawową część

herbu książęcego nadanego przez cesarza Karola V w

1547 roku.

Sentencja łacińska wychwala zasługi i męstwo w

walce przeciw Moskwie, za co król Stefan Batory, na polu

bitwy podarował mu swoją piękną szablę turecką.

Podskarbiówka ma raczej charakter pamiątkowy, a

emitentem jej był zapewne Michał Radziwiłł.

Zbigniew Bernacki

Rys. wykonała: Krystyna Pawłowska-Bernacka

(Toruń)

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: