RICHARD WAGNER
* I V 1813, Lipsk
† 13 II 1883, Wenecja
Ryszard Wagner od dzieciństwa wychowywał się w atmosferze sztuki (jego ojczym, Ludwik Geyer, był aktorem), wcześnie też sam zdradzać zaczął skłonności artystyczne. Początkowo zamierzał poświęcić się poezji, dopiero usłyszenie IX Symfonii Beethovena oraz zapoznanie się z innymi dziełami tego kompozytora stało się dla niego punktem zwrotnym i skierowało go na drogę twórczości muzycznej. Nie przechodził regularnych studiów, jedynie przez pewien czas pobierał lekcje u Teodora Weinlinga, kantora szkoły Św. Tomasza w Lipsku i resztę wykształcenia zdobywał pełniąc funkcje kapelmistrza teatrów operowych w Würzburgu, Magdeburgu, Królewcu i Rydze. Wcześnie ożenił się z aktorką Minną Planer. Wiosną 1839 roku, mając w tece dwie opery — Die Feen (Boginki) i Liebesverbot (Zakaz miłości) oraz na pół ukończoną wielką operę Rienzi, wyjechał do Paryża, gdzie przebywał przeszło 2 lata, jednak miast oczekiwanych laurów spotkał go tylko szereg przykrych zawodów. Natomiast trzytygodniowa podróż po wzburzonym morzu z Pilawy do Londynu (gdyż przez to miasto wiodła Wagnera droga do Paryża) i zasłyszane podczas niej marynarskie legendy dostarczyły kompozytorowi podniety do stworzenia — właśnie w Paryżu — pierwszego, w dużej już mierze nowatorskiego dzieła: Holendra tułacza. Rienzi, którego nie udało się wystawić w Paryżu, wszedł w roku 1842 na scenę Opery w Dreźnie; pełny sukces tego dzieła skłonił dyrekcję teatru do powierzenia Wagnerowi stanowiska kapelmistrza, następnie zaś także do wystawienia Holendra tułacza. W ciągu sześcioletniej działalności Wagnera w Dreźnie powstają Tannhaüser i Lohengrin.
Po rewolucji w 1849 roku Wagner, jej uczestnik, ścigany przez władze, ucieka za granicę i osiada w Szwajcarii. Tam powstaje jego podstawowa rozprawa „Oper und Drama” i inne prace teoretyczne, a także 2 pierwsze części gigantycznej tetralogii Pierścień Nibełunga oraz Tristan i Izolda. Nazbyt zażyła przyjaźń z Matyldą Wesendonk stała się powodem ostatecznego rozejścia się Wagnera z żoną. Wystawienie Tannhaüsera w Paryżu w roku 1861 kończy się klęska, a powrót do Niemiec, po uzyskaniu amnestii, zamienia się w ucieczkę od miasta do miasta przed ścigającymi kompozytora wierzycielami. Przełomowym momentem było dla Wagnera zetknięcie się z świeżo ukoronowanym królem Bawarii, Ludwikiem II, młodym romantykiem i fantastą, który, oczarowany potężną indywidualnością kompozytora, postanowił wziąć go pod swoją opiekę, umożliwiając mu w warunkach całkowitego spokoju i swobody dokończenie Pierścienia oraz rozpoczętych już Śpiewaków norymberskich. Głośny skandal, jakiego dopuścił się Wagner, odbijając żonę (Cosimę, córkę Liszta) swemu serdecznemu przyjacielowi, Hansowi Bülowowi, odsunął odeń Ludwika II, niebawem jednak znów odzyskał kompozytor królewską życzliwość i — co ważniejsze — ujrzał ukoronowanie swych marzeń, gdy po przezwyciężeniu rozlicznych przeszkód, ufundowano ze społecznych składek w miejscowości Bayreuth teatr przeznaczony specjalnie do wykonywania jego dzieł, których realizacja na scenach zwykłych teatrów była niemożliwa. Tam też pod batutą Hansa Richtera wykonano po raz pierwszy cały cykl Pierścienia Nibełunga, a w 6 lat później Parsifala. W pół roku po premierze tego ostatniego swego dzieła Wagner zmarł.
Wczesne dzieła sceniczne Wagnera utrzymane są w typie francuskiej „wielkiej opery romantycznej” i mają wiele cech wspólnych zwłaszcza z twórczością Meyerbeera. Lecz już od Holendra tułacza poprzez Tannhaüsera i Lohengrina rozpoczynają się i rozwijają coraz intensywniej reformatorskie dążenia Wagnera, wyłożone następnie w szeregu prac teoretycznych (przede wszystkim w dziele Opera i dramat). Głównym ich źródłem była reakcja przeciwko stylowi opery, zwłaszcza włoskiej i francuskiej, w której treść dramatyczna zeszła stopniowo na drugi plan, ustępując miejsca muzyce tworzonej w dodatku nieraz jedynie z myślą o efektownych popisach śpiewaków; celem zaś — ponowne stworzenie sztuki syntetycznej, na wzór starożytnej tragedii greckiej, w której słowo, muzyka oraz gest (pantomima) były równouprawnione i jednakowo wprzęgnięte w służbę akcji dramatycznej (podobne ideały przyświecały w XVII w. działalności Monteverdiego, a w XVIII — Glucka, choć oczywiście innymi środkami były realizowane). Jedną z konsekwencji tej idei stało się dokonane przez Wagnera ostateczne rozbicie tradycyjnej formy operowej z jej podziałem na zamknięte ,,numery” (arie, duety, recytatywy, chór) i potraktowanie opery jako organicznej całości, zależnej przede wszystkim od rozwoju akcji dramatycznej. Czynnikiem jednoczącym ową formę stała się wypracowana przez Wagnera i konsekwentnie przeprowadzana zasada motywów przewodnich (Leitmotive), towarzyszących postaciom, przedmiotom, bądź uczuciom czy stanom psychicznym. Przełamał Wagner również klasyczną zasadę okresowej budowy poszczególnych muzycznych tematów, tworząc swój własny typ ,,nie kończącej się melodii”. Rozwinął ogromnie środki wyrazu romantycznej harmoniki — jakkolwiek sam w tej dziedzinie wiele zawdzięcza Chopinowi i Lisztowi — oraz wzbogacił znacznie dziedzictwo Berlioza i Liszta w zakresie instrumentacji. Orkiestrę w swych dramatach muzycznych traktuje Wagner symfonicznie, dając jej rolę całkowicie samodzielną, a czasem nawet przeważającą w stosunku do śpiewaków, stąd tez niektóre wokalno-instrumentalne fragmenty jego dzieł mogą być czasem wykonywane jako czysto orkiestralne (Śmierć Izoldy, Cud Wielkopiątkowy z Parsiiala). Obdarzony wybitnym talentem literacko-poetyckim, sam pisał libretta do wszystkich swych oper i dramatów muzycznych.
mkielar1