Daniel C. Gerould Stanis�aw Ignacy Witkiewicz jako pisarz Prze�o�y� Ignacy Sieradzki Pa�stwowy Instytut Wydawniczy 1981 i &&moyi} Przedmowa Ok�adk�, obwolut� i strony tytu�owe projektowa�a JOLANTA BAR�CZ Indeks opracowa� � ' IGNACY SIERADZKI � Copyright by Daniel C. Gerould 1981 � Copyright for the Polish edition by Pa�stwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1981 ISBN 83-06-00604-6 Stanis�aw Ignacy Witkiewicz stanowi� najbardziej niezwyk�� i najwszechstronniejsz� osobowo�� artystyczn� w Polsce pierwszej po�owy XX wieku. Chocia� za �ycia by� przedmiotem burzliwych spor�w z powodu swoich oryginalnych pogl�d�w i niekonwencjonalnego trybu �ycia, wsp�cze�ni nie doceniali trwa�ej warto�ci jego dzie�, a prawdziwe uznanie zyska� po�miertnie, najpierw w Polsce po liberalizacji roku 1956, a w nast�pnych dziesi�cioleciach w Europie i Ameryce. Dzi�, kiedy jego dramaty zosta�y prze�o�one na kilkana�cie j�zyk�w i s� wystawiane na ca�ym �wiecie, Witkiewicz zaczyna zajmowa� nale�ne sobie miejsce w szeregu naczelnych postaci europejskiej awangardy mi�dzywojennej, jednak pe�ny zakres i natura jego osi�gni�� nie doczeka�y si� jeszcze opisu i oceny. B�d�c p�odnym tw�rc� w wielu dziedzinach sztuki, Witkiewicz pozostawi� olbrzymi� spu�cizn� z�o�on� z prac malarskich, dramat�w, powie�ci i prozy krytycznej; niekt�re z tych dzie� zagin�y, innych nigdy nie og�oszono, a wiele jest praktycznie niedost�pnych, poniewa� ich nie wznawiano. W powstaniu ca�ej tej obszernej spu�cizny szczeg�lne miejsce przypada w�asnemu wybuja�emu temperamentowi Witkiewicza i jego niezwyk�ym do�wiadczeniom, jak r�wnie� �mia�ym koncepcjom na temat sztuki, filozofii i historii cywilizacji. Wskutek tego w recepcji pisarza i malarza musia�y si� zaciera� granice mi�dzy �yciem artysty a jego dzie�em; st�d silna sk�on- Przedmowa Przedmowa no�� do interpretowania ca�ej jego tw�rczo�ci jako elementu autobiografii, do korzystania z dramat�w i powie�ci jako ilustracji charakteru i przekona� tw�rcy oraz do po�wi�cania wi�kszej uwagi teoriom autora ni� jego sztuce.1 Celem, kt�ry stawiam sobie w niniejszej ksi��ce, jest przedstawienie Witkiewicza przede wszystkim jako pisarza i prze�ledzenie jego rozwoju artystycznego. W takim podstawowym studium Witkiewicz-pisarz i jego dzie�a literackie b�d� zatem wyst�powa�y samoistnie, to znaczy dramaty i powie�ci b�d� traktowane jako utwory literackie obdarzone w�asnym �yciem. W konsekwencji rozleg�a tw�rczo�� Witkiewicza w innych dziedzinach dzia�alno�ci artystycznej i intelektualnej � jako malarza, estetyka, teoretyka teatru, polemisty i filozofa � b�dzie tylko wspominana w stopniu niezb�dnym do zrozumienia jego utwor�w literackich. Witkiewicz by� oryginalnym filozofem, cho� samoukiem w tej dziedzinie, b�yskotliwym i przewiduj�cym krytykiem kultury masowej, spo�ecze�stwa postindustrialnego i tendencji totalitarnych, a tak�e pionierskim rzecznikiem teatru skrajnie nierealistycznego, kt�ry nazywa� Czyst� Form�. Jednak teorie Witkiewicza, aczkolwiek ciekawe i donios�e, stawa�y na zawadzie bezstronnej ocenie jego dzie� literackich i bardziej przeszkadza�y, ni� pomaga�y w zrozumieniu dramat�w i powie�ci. Zainteresowanie teoriami estetycznymi Witkiewicza odwraca uwag� od samych dzie� albo te� sprowadza je do ilustracji pogl�d�w filozoficznych lub wyrazu osobistych przekona�. Pozostawiaj�c te sprawy na boku, podj��em analityczne badanie dramat�w i powie�ci Witkiewicza w porz�dku chronologicznym, aby ukaza� drog� rozwoju jego sztuki i przekona� si�, w jaki spos�b w swojej praktyce pisarskiej podejmowa� 1 Zamiast korzysta� z utwor�w Witkacego dla poznania jego �ycia i pogl�d�w stara�em si� traktowa� idee i prze�ycia autora jako surowiec jego sztuki. Jako powie�ciopisarz i dramaturg Witkacy ujmowa� w fikcj� literack� siebie samego i swoje nerwice, aby stworzy� artystyczny � w przeciwie�stwie do prawdziwego psychologicznie � obraz w�asnej osobowo�ci, a nawet rozwija� swoje koncepcje katastroficzne dla cel�w artystycznych. W tym wzgl�dzie pojmowanie zwi�zku mi�dzy biografi� a literatur� zaczerpn��em ze szkicu Borysa Tomaszewskiego Literatura a biografia (1923), t�um. polskie F. Siedlecki, �Zagadnienia Literackie" 5: 1947, z. 1/2, s. 28�35. i rozwi�zywa� problemy artystyczne. Sam proces tw�rczy jest zagadnieniem, na kt�rego temat prawie zupe�nie milczy teoria Czystej Formy. Witkiewicz-estetyk jest nies�ychanie pow�ci�gliwy w wypowiedziach, kt�re mog�yby rzuci� �wiat�o na genez� i kompozycj� jego w�asnych dramat�w i powie�ci, a ca�a jego tw�rczo�� krytyczna daje niewiele podstaw do analizy ich formy czy tre�ci. Poetyka Witkiewicza jest og�lnikowa i abstrakcyjna.2 Z tych wzgl�d�w zaj��em si� samymi dramatami i powie�ciami, aby utworzy� obraz Witkiewicza-tw�rcy, i zbada�em jego metod� dramatyczn� i powie�ciow� przez wykrywanie modeli strukturalnych i tematycznych realizowanych w kolejnych utworach.3 Zamiarem moim by�o zatem wyja�nienie si�y oddzia�ywania artystycznego Witkiewicza w powtarzaj�cych si� obrazach, motywach i innych �rodkach technicznych, udoskonalanych w toku jego praktyki pisarskiej, a nie systematyczne przedstawienie jego pogl�d�w filozoficznych. Dla Wit-kiewicza-dramaturga i powie�ciopisarza idee i teorie � zar�wno w�asne, jak i cudze � sta�y si� dynamicznymi elementami utwor�w, a nie zwyk�ymi wyznaniami wiary. Nawet gdy autor dos�owne cytaty z w�asnej prozy dyskursywnej wk�ada w usta postaci, cytaty te nabieraj� nowego �ycia i znaczenia w kontek�cie utwor�w literackich i staj� si� cz�ci� materia�u dzie�a. Wreszcie filozofia Witkiewicza i jego pogl�dy spo�eczne, polityczne i estetyczne s�u�� za punkt wyj�cia dla jego wyobra�ni dramaturgicznej, nadaj�cej dynamizm i walory teatralne * W Nienasyceniu awangardowy kompozytor, Putrycydes Tengier, o�wiadcza, �e ��k�amstwo sztuki� [...] to problemat durni�w i estetycznych nieuk�w" (S.I. Witkiewicz, Nienasycenie, Warszawa 1957, t. l, s. 264). Wydaje si�, �e Witkacy by� tego samego zdania, bowiem nigdy nie wypowiada si� na temat techniki pisarskiej i rzadko wspomina o swojej metodzie tw�rczej czy te� genezie i ewolucji swoich utwor�w. Natomiast przedmiotem mojego zainteresowania jest w�a�nie dzia�anie wyobra�ni dramatycznej Witkacego i jego �rodki artystyczne. 3 Jerzy R. Krzy�anowski pierwszy zwr�ci� uwag�, �e warto zanalizowa� utwory Witkacego pod k�tem widzenia ich samoistnych walor�w artystycznych. Przypominaj�c, �e niewiele zrobiono dla poznania techniki pisarskiej1 Witkacego, bowiem uwag� przj^ci�ga�a przede wszystkim jego filozofia i teorie estetyczne, a tak�e biografia, Krzy�anowski twierdzi, �e analiza dramat�w przynios�aby interesuj�ce wyniki (J.R. Krzy�anowski, Witkiewicz's Anthropony-rny, �Comparative Drama" 3: 1969, nr 3, s. 193�198). Przedmoioa Przedmowa najzawilszym, wywodom i najbardziej osobistym przekonaniom. Witkiewicz by� przede wszystkim artyst�, umys� jego z nawyku dzia�a� w �wiecie akcji dramatycznej, obrazu i d�wi�ku. Idee pojawiaj�ce si� w jego sztukach i powie�ciach przekszta�caj� si� w obrazy i daj� pocz�tek scenom. Poj�cia w Witkiewiczowskim �wiecie przedstawionym maj� zmys�ow�, fizyczn� obecno��, my�li nabieraj� koloru i przyoblekaj� si� w kszta�t, a dialektyka filozoficzna zyskuje barw� g�osu ludzkiego i wykonuje odpowiednie gesty. Przed szczeg�ow� analiz� dzie� Witkiewicza i prze�ledzeniem stopniowego osi�gania przez powie�ciopisarza i dramaturga mistrzostwa w jego sztuce trzeba cofn�� si� do pocz�tk�w i wczesnego rozwoju jego niezwyk�ej wyobra�ni dramatycznej. Pierwsze dwa rozdzia�y b�d� m�wi� o kszta�towaniu si� Witkiewicza jako artysty: o jego osobliwych prze�yciach, zwi�zkach rodzinnych, szczeg�lnym wychowaniu, przypadkowych lekturach i najwcze�niejszych pr�bach uprawiania rzemios�a literackiego. �ycie pisarza stanowi niezast�pione t�o badania jego metody tw�rczej. Natomiast okre�lone tradycje literatury polskiej niewiele pomagaj� w zrozumieniu dzie�a Witkiewicza i dlatego mo�na zrezygnowa� tu z ich omawiania. Owe tradycje narodowe by�y w�a�ciwie ca�kowicie wrogie i obce Witkiewie�owi; nie uda�oby si� umiejscowi� go we wsp�czesnym mu polskim �wiecie literackim, kt�ry go wy�miewa� lub ignorowa� i dla kt�rego sam pisarz czu� pogard�. Z wyj�tkiem starego przyjaciela i mistrza, Tadeusza Mici�skiego, pisarze bliscy sercu Witkiewicza byli odlegli w czasie i przestrzeni: Szekspir, Poe, Strindberg i Conrad. Witkiewicz nie by� uczestnikiem �adnego pr�du, nie wyznawa� �adnego -izmu, jako pisarz nie wchodzi� w sk�ad �adnej grupy. Nie czu� si� nawet cz�onkiem w�asnego literackiego pokolenia: odrzuci� je niemal totalnie i adresowa� swoj� tw�rczo�� nie do w�asnej epoki, ale do przysz�o�ci. �y� i pracowa� w odosobnieniu, nie zrozumiany i ra��co nie doceniony w Polsce, a ca�kowicie nie znany w szerszym �wiecie. Z tych wzgl�d�w postanowi�em uzna� Witkiewicza za swoisty wytw�r niezwyk�ych okoliczno�ci jego �ycia i w dos�ownym znaczeniu tw�r w�asny � niezale�ny od normalnej chronologii, wp�yw�w, kategorii i pr�d�w historycznoliterackich. Nie tylko �wczesne polskie kierunki artystyczne, ale i og�l^ niejsze poj�cia, takie jak ekspresjonizm i surrealizm, maj� ograniczon� przydatno�� w okre�laniu natury jego tw�rczo�ci i dostrze�eniu jej szczeg�lnych warto�ci.4 Trzeba zda� sobie spraw� z tego, �e rozw�j pisarski Witkiewicza by� pe�en paradoks�w, los jego tw�rczo�ci obfitowa� w anomalie i nierozwiazalne sprzeczno�ci. Zacz�� pisa� dramaty w XIX wieku jako dziecko, swoje g��wne dzie�a literackie stworzy� w latach dwudziestych, a zosta� odkryty i w�a�ciwie oceniony dopiero w drugiej po�owie XX wieku. Zaskakuj�ce luki i skoki czasowe, op�nienia i przyspieszenia � jak te, kt�re stosuje w swoim �wiecie przedstawionym � umieszczaj� Witkiewicza zar�wno za w�asn� epok�, jak i przed ni�, z jedn� nog� w latach dziewi��dziesi�tych XIX wieku, a drug� w ostatniej �wierci nast�pnego. �yj�c w spo�ecze�stwie o charakterze wiejskim, niemal feudalnym...
feanor11111