Zanim rodzice staną się wzorem do naśladowania dla dzieci, poprzez stosowane wzmocnienia mogą utrwalać wzorce agresywnych zachowań. Badania wskazują na istnienie zależności między cechami rodziny a różnymi formami zachowań agresywnych dzieci.
Agresja człowieka nie jest zjawiskiem dychotomicznym, lecz jak inne emocje stanowi kontinuum, na którego jednym krańcu znajdują się słabe jej przejawy, np. zniecierpliwienie, na drugim - poważne przestępstwa przeciw zdrowiu i życiu. Wobec mnożących się brutalnych aktów agresji z udziałem coraz młodszych przestępców, profilaktyka powinna rozpocząć się od wskazania wszystkich źródeł nawet najdrobniejszych jej przejawów. Agresja o słabym nawet nasileniu wzmocniona przez naciski grupy rówieśniczej, może prowadzić do efektów znanych z codziennych doniesień prasowych.
Rodzina dostarcza dzieciom określone wzory zachowania, a przez swe cechy wpływa na ich kształtowanie się. Zgodnie z teoriami psychologicznymi agresja może być spowodowana frustracją lub stanowić nabyty, wyuczony popęd. Od pierwszych dni życia zależne od innych dziecko odczuwa bezradność, która wywołuje zachowania instrumentalne, świadczące albo o bezsilności (płacz, skarga), albo o agresji wywołanej tą frustrującą sytuacją (krzyk, złe zachowanie). Oba rodzaje reakcji zwracają uwagę rodziców bądź opiekunów na dziecko. W zależności od tego, które z tych zachowań będzie nagradzane, to stanie się źródłem wyuczonych i utrwalonych reakcji. Zanim więc rodzice staną się wzorem do naśladowania, poprzez stosowane wzmocnienia mogą utrwalać wzorce agresywnych zachowań. Badania wskazują na istnienie zależności między cechami rodziny a różnymi formami zachowań agresywnych dzieci.
W teoriach ekologicznych (Tyszkowa, 1996) rodzinę definiuje się jako system interakcji zachodzących między jednostkami związanymi ze sobą silnymi więzami małżeństwa lub pokrewieństwa. W systemowym ujęciu interakcje między członkami rodziny rozpatruje się w cyrkularnym a nie linearnym ujęciu przyczynowo-skutkowym. Tak więc matka krzyczy na dziecko, bo zbyt późno wraca ze szkoły, a ponieważ matka krzyczy, dom staje się dla niego mało atrakcyjny i dziecko jeszcze bardziej opóźnia powrót do domu.
Analizując rodzinę jako system interakcji, można ją scharakteryzować w wymiarze spójności i adaptacyjności. Wymiary te wchodzą w skład Modelu Circumplex (Olson i in., 1979) określanego w literaturze polskiej jako Model Olsona (Radochoński, 1987).
Spójność rodziny to więź emocjonalna między jej członkami oraz indywidualny stopień autonomii, jakiej doświadczają. Każdy członek rodziny może czuć się silnie z nią związany bądź od niej odseparowany. Dla prawidłowego funkcjonowania rodziny korzystny jest umiarkowany poziom spójności. Przy wysokim następuje nadmierna identyfikacja i wzajemna lojalność, które utrudniają rozwój indywidualizacji i autonomii. Przy niskim nie wytworzy się nowa jakość – wspólnota rodzinna. Jedynie umiarkowany poziom spójności rodziny pozwala na równowagę między autonomią a przywiązaniem i stwarza jednostce optymalne warunki rozwoju.
Adaptacyjność to zdolność systemu rodzinnego do zmiany struktury władzy, układu ról i zasad w odpowiedzi na wymagania stawiane przez sytuację i określony etap rozwoju. System rodzinny, podobnie jak inne żywe systemy, wymaga tak stabilności, jak i zmiany. Optymalnie funkcjonująca rodzina powinna odznaczać się równowagą między zdolnością do wprowadzania zmian i zachowywania stabilności. Brak stabilności powoduje poczucie chaosu, nadmiar - poczucie krępującej sztywności.
Chociaż system rodzinny tworzą interakcje wszystkich jej członków, to rodzice odgrywają w nim tak znaczną rolę, że ich postawy rodzicielskie mogą decydująco wpływać na charakter interakcji między nimi a dziećmi. Postawa rodzicielska to charakter stosunku emocjonalnego do dziecka. Pojęcie to zawiera tendencję do zachowania się wobec dziecka w specyficzny sposób oraz wyrażanie określonego poglądu na jego temat (Ziemska, 1973).
Wielość teorii agresji spowodowała kompromis w kwestii źródeł pochodzenia tego fenomenu. We współczesnej literaturze psychologicznej dominuje stanowisko, zgodnie z którym zachowania agresywne są wypadkową wpływów genetycznych i środowiskowych. Agresję mamy zakodowaną w genach, a formy jej ujawniania są rezultatem społecznego uczenia się (Obuchowska, 2000).
W artykule zostaną zaprezentowane rezultaty badań poszukujących współzależności między cechami rodziny a formami agresji przejawianymi przez dzieci. Agresję mierzono przy pomocy Kwestionariusza do Badania Agresywności A.H. Bussa i A. Durkee znanego pod nazwą „Nastroje i humory” w polskiej adaptacji M. Choynowskiego. Przy jego pomocy można mierzyć poziom ośmiu form agresji. Agresywność fizyczna to napastliwość skierowana przeciw innym osobom w postaci razów i uderzeń. Napastliwość słowna przejawia się we wrzaskach, przeklinaniu lub kierowaniu zjadliwych uwag i ostrych argumentów przeciw innej osobie. Agresywność pośrednia to napastliwości poprzez rozsiewanie plotek, ośmieszanie kogoś, a przy bezpośrednim kontakcie - trzaskanie drzwiami, rzucanie przedmiotami, dąsanie się. Negatywizm to przeciwstawianie się innym – zazwyczaj autorytetom – przez bierne niestosowanie się do wymagań, lekceważenie poleceń i nakazów. Podejrzliwość to rzutowanie własnej wrogości na inne osoby. Osoba podejrzliwa nie dowierza innym, a zwłaszcza osobom miłym i przyjacielskim. Wszędzie doszukuje się pragnących jej zaszkodzić wrogów. Uraza przejawia się gniewem na złe traktowanie, często urojone, skłonnością do gderania i pretensji. Drażliwość jest łatwością do irytacji i ostrego reagowania nawet na najsłabszą (często bez złej intencji) prowokację. Poczucie winy jest formą autoagresji polegającą na zadręczaniu się wyrzutami sumienia z powodu własnych, popełnionych lub urojonych przewinień.
Szukanie związków
Uczestnicy mojego seminarium magisterskiego poszukiwali związku między cechami rodziny a poszczególnymi formami agresji. Edyta Chwalińska (2003) przebadała grupę 58 uczniów liceum (33 dziewcząt i 25 chłopców) w wieku 16-18 lat, którzy oceniali spójność i adaptacyjność własnych rodzin przy pomocy Kwestionariusza Faces III (Radochoński, 1987), a swoje zachowania agresywne przy pomocy Kwestionariusza do Badań Agresywności. Celem badań było stwierdzenie, czy istnieją różnice w poziomie różnych form agresji u uczniów spostrzegających spójność i adaptacyjność własnych rodzin jako skrajne (wysoki lub niski poziom) lub zrównoważone. Uzyskane przez E. Chwalińską rezultaty dotyczące zależności między spójnością rodziny a napastliwością fizyczną przedstawiono w tabeli 1.
Tabela 1.Spójność rodziny a wysoki i niski poziom agresji fizycznej dzieci
Poziom spójności
rodziny
Napastliwość fizyczna
Wartość Chi ²
Istotność różnic
df = 1
Wysoka
Niska
N
%
Wysoki
-
3
27
2,59
ni
Umiarkowany
2
25
6
55
1,65
Niski
75
18
6,13
p < 0,02
Z danych wynika, że przy niskiej spójności rodziny uczniowie statystycznie znacząco częściej przyznawali się do wysokiej agresji fizycznej. W badaniu stwierdzono również współzależność między spójnością rodziny a negatywizmem, co prezentuje tabela 2. Uzyskane wskaźniki pokazują, że wystąpiła współzależność między wysoką spójnością rodziny a niskim poziomem negatywizmu. Badani spostrzegający własną rodzinę jako wysoko spójną rzadziej kwestionowali autorytet rodziców i innych osób dorosłych i w mniejszym stopniu buntowali się przeciw obowiązującym normom i nakazom, a występująca między zmiennymi zależność jest statystycznie istotna (p < 0,05).
Tabela2. Spójność rodziny a wysoki i niski poziom negatywizmu dzieci
Negatywizm
Wartość chi ²
4
17
50
4,10
p < 0,05
10
44
1,15
9
39
0,69
Badania wykazały także, że istnieje współzależność między spójnością rodziny a okazywaniem urazy – ta forma agresji przyjmuje częściej niską wartość w rodzinach o wysokiej spójności. Oprócz tego stwierdzono również współzależność między negatywizmem a adaptacyjnością rodziny. Badani, którzy spostrzegali swoje rodziny jako przeciętnie adaptacyjne, a więc posiadające ten wymiar na korzystnym, zrównoważonym poziomie, najczęściej mieli wysoki poziom negatywizmu. Osoby, które uznały swoje rodziny za wysoko adaptacyjne najczęściej miały niski poziom negatywizmu.
Katarzyna Prandzioch (2004) i Anna Swatek (2004) badały związek postaw rodzicielskich z zachowaniami agresywnymi dziećmi. Postawy rodzicielskie (kochająca, wymagająca, ochraniająca, odrzucająca i liberalna) w percepcji dzieci oceniano przy pomocy Kwestionariusza PCR A. Roe i M. Siegelmana w polskiej adaptacji W. Kowalskiego. Badaniami była objęta młodzież gimnazjalna, 60 uczniów w wieku 15-16 lat, w tym 27 chłopców i 33 dziewczęta (A. Swatek) oraz 65 uczniów w wieku 14 lat, wśród których było 29 chłopców i 36 dziewcząt (K. Prandzioch). A. Swatek badała tylko dwa rodzaje agresji – napastliwość fizyczną i słowną. W badaniach K. Prandzioch uchwycono współzależność między postawą kochającą, odrzucającą i liberalną matek a poziomem agresji. Dane dotyczące postawy kochającej i negatywizmu zawiera tabela 3.
Tabela 3.Postawa kochająca matek a negatywizm dzieci
Poziom negatywizmu
Poziom postawy kochającej
Istotność róznic
12
ela.roza