HISTORIA PA�STW �WIATA W XX WIEKU JERZY TOMASZEWSKI CZECHOS�OWACJA Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego WYDAWNICTWO TRIO WARSZAWA 1997 Spis tre�ci Opracowanie graficzne: Jan Bokiewicz Komitet Redakcyjny serii: prof. dr hab. Bronis�aw Nowak prof. dr hab. Jerzy Tomaszewski prof. dr hab. Marian Wojciechowski W ksi��ce wykorzystano zdj�cia ze zbior�w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej w Warszawie (28, 55, 57, 65, 72, 73,80, 83, 89,111), Redakcji Fotograficznej PAP (132,172, 224 i na ok�adce, 243), �TK (219), Autora oraz archiwalne Ksi��ka dotowana przez Ministerstwo Edukacji Narodowej (c) Copyright by Jerzy Tomaszewski and Wydawnictwo TRIO, Warszawa 1997 ISBN 83-85660-48-8 Wydawnictwo TRIO, Warszawa, ul. Nowy �wiat 18/20 Wydanie I. Ark wyd. 14,2 Druk: Zak�ad Poligrafii ITeE, Radom, ul. Pu�askiego 6/10 Od Redakcji ..................�������������������������������� 7 Wst�p....................-�-�������������������������������� 9 Dvva dziesi�ciolecia mi�dzy wojnami (1918-1938) .............. 19 Powstanie Pierwszej Republiki............................... 19 Filozof na Zamku kr�lewskim ............................... 30 Dwie ga��zie jednego narodu? ............................... 43 W�r�d serdecznych s�siad�w... ............................. 52 Monachium ...............-������������������������������ �3 Druga Republika w cieniu ffl Rzeszy (1938-1939).............. 77 Swoi i obcy. ...............������������������������������� '' Katolicy i faszy�ci ..............'�������������������������� �2 Kryzys marcowy 1939 r. .........-�������������������������� 86 Protektorat Czech i Moraw oraz z�udna niepodleg�o�� s�owacka (1938-1945)...................................... 91 Pod niemieck� opiek� i terrorem............................. 91 Szwejk przeciw Hitlerowi ........,������������������������� 103 Republika proboszcz�w .........-������������������������� 109 Czesi i S�owacy na obczy�nie............................... 122 Bohaterowie i zdrajcy ...........�������������������������� 130 Nowa demokracja? (1945-1948) ........................... 139 Zmieniona posta� Republiki................................ 139 Mi�dzy Moskw� a Londynem .............................. 159 "Zwyci�ski Luty" ...............�������������������������� 165 Czechos� owacja Uczniowie Stalina (1948-1968)............................. 178 "Klasowa sprawiedliwo��" .................................. 178 Bur�uazyjni nacjonali�ci................................... 189 Ewolucja gospodarki...................................... 194 W cieniu XX zjazdu....................................... 201 Wiosna w Pradze � mr�z ze wschodu (1968-1990) ........... 210 "Socjalizm z ludzk� twarz�" ................................ 210 Mr�z w Pradze i Bratys�awie ............................... 223 Czechos�owacka droga do demokracji (1990-1992) .......... 235 Kszta�towanie si� opozycji ................................. 235 Koniec sojuszu po wieczne czasy............................ 244 Rozw�d Czech�w i S�owak�w .............................. 258 Zako�czenie............................................... 265 Kalendarium................................................ 269 Prezydenci i premierzy ....................................... 283 Wskaz�wki bibliograficzne.................................... 291 Indeks nazwisk ............................................. 295 Od Redakcji Zbli�a si� koniec XX stulecia. Ta nadchodz�ca, okr�g�a rocznica jest dobr�okazj�dopodj�c�apr�bysystematyzacji,uporz�dkowanianaszej wiedzy o mijaj�cych stu latach. Na nie w�a�nie spojrze� chcemy przez pryzmat historii pa�stw XX wieku- Pa�stwo bowiem jest wsp�cze�nie t� organizacj� spo�eczn�, kt�rej nie tak dawna przesz�o�� daje si� najlepiej zmierzy� f oceni�. Trwale jednych pa�stw, rozpad drugich, wreszcie powstawanie nowych pozwalaj� na przebadanie wa�kich problem�w spo�ecznych naszego wieku. Francja WieM Brytania, Hiszpania w Europie, Stany Zjednoczone Japonia ale i liczne republik w Ameryce �aci�skiej -to przyk�ad pa�stw zmieniaj�cych si�, ale trwaj�cych od dawna. Polska Czechos�owacja, W�g�y, Jugos�awia - to pa�stwa, kt�re powsta�y lub odzyska�y niepodleg�o�� po pierwszej wojnie �wiatowej. Spo�r�d nich trwaj� Polska i W�gry, dwa pozosta�e rozpad�y si� na mniejsze, samodzielne organizmy pa�stwowe. Cesarstwo Rosyjskie wesz�o wwiekXX jako wielkie pa�stwo. Na jego gru^ch powsta� ZSRR, ale przetrwa� on niewiele ponad 70 H by przekszta�ci� si� w Federacj� Rosyjsk� otoczon� m�odymi organizmami - mas� spadkow� po Czerwonym Imperium Zapocz�tkowane u progu lat sze��dziesi�tych procesy de-kolonizacyjne doprowadzi�y do powstania wielu nowych pa�stw, przede wszystkim na kontynencie afryka�skim, ale te� w Azji i Oceanii. W ci�gu stu lat wiele si� wi�c na mapie �wiata zmieni�o. Prezentowana seria wydawnicza chce te zipany prze�ledzi� i wyja�ni� Czytelnikom zar�wno ich natur�, jak te� przyczyny � skutki. Nasz� ambicj� jest przedstawienie w serii dziej�^ wszystkich aktualnie istniej�cych pa�stw �wiata-wielKich i ma�ych, odgrywaj�cych wielk� rol� w polityce mi�dzynarodowej i Przez to lepiej znanych, jak i tych najmniejszych - Czechos�owacja nie znanych i nie docenianych. W serii znajdzie si� te� miejsce dla historii Polski. Dla r�nych pa�stw �wiata historia XX wieku nie rozpoczyna si� z pocz�tkiem roku 1900. Dla wielu pa�stw Europy �rodkowej b�dzie to koniec I wojny �wiatowej i kl�ska Niemiec oraz rozpad Monarchii Habsburg�w. W Afryce rozpocz�� nale�y chyba od chwili ustanowienia na tym kontynencie kolonii europejskich. W poszczeg�lnych tomach serii Czytelnik spotka te� r�ne cezury dziel�ce dzieje pa�stw na najwa�niejsze etapy, W Europie takimi wa�nymi cezurami s� lata 1918 i 1945, a wi�c lata zamykaj�ce pierwsz� i drug� wojny �wiatowe. W pa�stwach �rodkowowschodniej Europy ogromn� rol� odegra� rok 1989. Wskazane tu "europejskie" cezury niewiele - lub wr�cz nic -znacz� dla dziej�w pa�stw le��cych na innych kontynentach. Stara� si� b�dziemy, aby nasza seria mia�a w miar� jednolity charakter. Nie zamierzamy ogranicza� indywidualno�ci Autor�w z nami wsp�pracuj�cych. Chcemy jednak ich sk�ania�, by adresowali swe prace do Czytelnika interesuj�cego si� histori� i w pewnym stopniu przygotowanego ju� do odbioru prac o charakterze syntetycznym. Mamy te� nadziej�, �e nasze ksi��ki b�d� dobr� okazj� do ukazania dziej�w pa�stw �wiata w spos�b wolny od okow�w wszelkiego typu ideologii. Redakcja Wst�p Republiki Czeska i S�owacka, kt�re nie tak dawno tworzy�y jedno pa�stwo, zwane pocz�tkowo Republik� Czechos�owack�, a w ostatnim okresie istnienia - Czesk� i S�owack� Republik� Federacyjn�, s� naszymi s�siadami od po�udnia, lecz przesz�o�� ich oraz kultura s� u nas ma�o znane, pomimo popularno�ci dobrego wojaka Szwejka w�r�d czytelnik�w. Ignorancj� wyszydza� absurdalny tekst piosenki (za granic� bywam w czeskich Tatrach...), �wiadcz� o niej stereotypy oraz mity dalekie od rzeczywisto�ci, kt�rych nie rozwiewa wycieczka zbiorowa do czeskiej Pragi ani te� spacer po s�owackich Tatrach. Z podr�cznik�w pozostaje w pami�ci najcz�ciej polityczny romans Mieszka I z Dobraw�, a tak�e niejasne - zwykle niezbyt �cis�e - informacje o konflikcie wok� �l�ska Cieszy�skiego. Ksi��ka ta ma na celu dostarczenie czytelnikowi zarysu wiadomo�ci o najnowszych dziejach Czech�w i S�owak�w, od powstania zjednoczonego pa�stwa w 1918 do ko�ca 1992 r., czyli do ich rozej�cia si� w spos�b, kt�ry wywo�a� uznanie i zazdro�� w wielu innych spo�ecze�stwach. Jest to pr�ba zebrania wiadomo�ci z literatury i czasopism, uzupe�nionych w�asnymi obserwacjami oraz informacjami przyjaci�. Ma wi�c niejednokrotnie charakter fragmentaryczny, ograniczone za� rozmiary ksi��ki zmusza�y do daleko id�cej selekcji materia�u. S�abej znajomo�ci problematyki czeskiej i s�owackiej dowodz� te� zasoby polskich bibliotek, nawet najpowa�niejszych, w kt�rych czeskie i s�owackie publikacje reprezentowane s� przypadkowo i brak nieraz dzie� o istotnym znaczeniu. Ksi��ka mog�a powsta� jedynie dzi�ki �yczliwej pomocy czeskich i s�owackich przyjaci� i znajomych, czasem znanych tylko z korespondencji, niekiedy spotkanych przypadkowo, zar�wno przebywaj�cych u siebie w kraju, jak te� rozproszonych po �wiecie w rezultacie dramatycznych dziej�w Czech�w i S�owak�w Czechos�owacja Wst�p w XX w. Dzi�ki nim dotar�em do wa�nych �r�de� i opracowa�, a rozmowy i dyskusje umo�liwi�y orientacj� w problemach nie zawsze analizowanych przez historyk�w. Wszystkim - a jest ich zbyt d�uga lista, by tutaj wymieni� - serdecznie dzi�kuj� za cierpliwo�� i pami��. Na podzi�kowanie zas�uguj� zw�aszcza: Josef Faltus, Rudolf Hoffman i J�zef Jablonicky z Bratys�awy, Jan Havranek, V6ra Olivova, Yilem Pre�an, Vaclav Prucha, Zden�k Sladek i Jaroslav Yalenta z Pragi, Milan Hauner z USA, wydawnictwo Sixty-Eight Publishers Qosef i Zdena �kvoreccy) przez wiele lat znajduj�ce si� w Kanadzie, Alice Teichova z Anglii, a tak�e polski znawca dziej�w i kultury Czech�w i S�owak�w - Piotr Godlewski z Warszawy. Wiele zawdzi�czam te� rozmowom z nie�yj�cym ju� J�zefem Chlebowczykiem, znakomitym polskim historykiem, urodzonym w czeskiej cz�ci �l�ska Cieszy�skiego. Republika Czechos�owacka powsta�a 28 pa�dziernika 1918 r. z po��czenia dw�ch krain, zamieszkanych przewa�nie przez Czech�w oraz S�owak�w (a tak�e przez inne narody stanowi�ce mniejszo�ci, przede wszystkim Niemc�w i W�gr�w). Obydwie cz�ci pa�stwa nale�a�y poprzednio do monarchii habsburskiej, lecz znajdowa�y si� w r�nych warunkach politycznych, prawnych i gospodarczych oraz mia�y inn� przesz�o��. Ziemie czeskie (Czechy, Morawy i �l�sk, a raczej ta jego cz��, kt�rej nie zagarn�y Prusy) tworzy�y Kr�lestwo Czeskie, okre�lane te� jako kraje Korony �w. Wac�awa. Tragiczna bitwa na Bia�ej G�rze (dzi� jest w granicach Pragi) 8 listopada 1620 r. sta�a si� symbolem kl�ski powstania stan�w czeskich przeciw cesarstwu. W wyniku r...
trzeciezyczenie