W.Maik - Podstawy geografii miast popr.doc

Recenzenci

Stanisław Liszewski, Stanisława Zajcłiowska

ISBN 83-231-0347-X

Printed in Poland

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 1992

UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPERNIKA W TORUNIU

Wydanie I.

Nakład 400 + 60 egz.

Ark. wyd. 6. Ark. druk. 7,5.

Cena zl 18 000,-

Skład: LIWO Toruń.

Druk: Drukarnia Kujawska w Inowrocławiu.

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie               5

1.              Geografia miast jako odrębna dyscyplina geograficzna               7

1.1.                       Rozwój geograficznych studiów nad miastami               7

1.2.                       Przedmiot i specyfika geografii miast               10

1.3.                       Geograficzne pojęcie miasta               13

2.              Powstanie i rozwój miast. Proces urbanizacji               18

2.1.                       Koncepcje powstania miast               18

2.2.                       Urbanizacja jako proces rozwoju miast i przekształceń spo­łecznych               20

2.2.1.  Pojęcie urbanizacji               20

2.2.2.  Aspekty urbanizacji              21

2.2.3.  Stadia rozwoju miasta               24

2.3.                       Miasto przedindustrialne              26

2.4.                       Miasto przemysłowe               27

2.5.                       Miasto postindustrialne               29

3.              Podstawy analizy funkcjonalnej miast               30

3.1.                       Pojęcie funkcji miasta               30

3.2.                       Koncepcja bazy ekonomicznej miasta              34

3.2.1.  Główne założenia i wątki teoretyczno-badawcze               34

3.2.2.  Mechanizm bazy ekonomicznej               35

3.2.3.  Pomiar bazy ekonomicznej               38

3.3.                       Klasyfikacja funkcjonalna miast               41

3.4.                       Funkcje centralne i teoria miejsc centralnych. Hierarchia funk­cjonalna miast               44

3.4.1.  Struktura teorii miejsc centralnych               44

3.4.2.  Funkcje i osiedla centralne               47

3.4.3.  Klasyfikacja osiedli centralnych według hierarchii               51

4.              jStruktura przestrzenna miasta               56

••---^N4.1yPojęcie struktury przestrzennej miasta               56

4.2. Morfologia i rozplanowanie miast               57

N*4.3r Rozmieszczenie ludności i zmiany miejsc zamieszkania we­
wnątrz miasta               62

V/4.3.1. Układ gęstości zaludnienia miast               62

4.3.2. Zmiany miejsc zamieszkania wewnątrz miasta               64

(^"4.4.jStruktura społeczno-przestrzenna miast               66

4.4.1.  Podstawy  teoretyczne badania struktury  społeczno-przestrzennej miast               66

4.4.2.  Klasyczne modele struktury przestrzennej miasta               69

3

2)              wewnętrznego zróżnicowania miast ze względu na pełnione funkcje i
podział przestrzeni miejskiej (rozdz. 3. i 4.),

3)              relacji międzymiejskich oraz między miastem a wsią (rozdz. 5. i 6.).
W początkowych fragmentach pracy uwaga skupiona jest raczej na skali

indywidualnej miasta, przyczynach jego powstania i specyfice struktury wewnętrznej, natomiast w końcowych rozdziałach przedmiotem zaintereso­wania są systemy miejskie, złożone z pewnej liczby powiązanych ze sobą miast i zapleczy wiejskich. Taki układ treści pozwolił nadać względną spójność problemową prezentacji zagadnień z zakresu geografii miast.

1.  GEOGRAFIA MIAST JAKO ODRĘBNA DYSCYPLINA GEOGRAFICZNA

1.1.   Rozwój geograficznych studiów nad miastami

Miasta były od dawna obiektem zainteresowania geografów, stanowiąc początkowo ważny element opisów krajów obcych oraz prac z geografii re­gionalnej i politycznej, a w XX w. przedmiot badań odrębnej dyscypliny, zwanej geografią miast. Wraz z rozwojem geografii jako nauki zmieniał się sposób ujmowania zagadnień miejskich. Z tego punktu widzenia można wyróżnić cztery fazy rozwojowe geograficznych badań miejskich.

W pierwszym okresie, począwszy od czasów starożytnych do przełomu XVIII i XIX w., zainteresowania badaczy koncentrowały się na zaga­dnieniach rozmieszczenia i wielkości miast, rozpatrywanych w ramach ogólniejszego problemu relacji między człowiekiem a jego działalnością. Rozwój stosunków handlowych i podjęcie akcji kolonizacyjnych, zarówno w starożytności, jak i w okresie średniowiecza oraz Odrodzenia, przyczyniły się do rozwinięcia studiów dotyczących roli położenia geograficznego dla procesu rozwoju gospodarczego miasta i zaspokojenia potrzeb jego mie­szkańców (Dziewoński 1956). W starożytności kwestię tę rozważał Stra-bon, podkreślając w swej pracy pt. „Geografia" znaczenie lokalizacji jako czynnika powstania i rozwoju Lyonu. W atlasie Civitates orbis terrarum, wydanym w końcu XVI w., bogactwo Lyonu jest również ściśle wiązane z jego położeniem geograficznym (Carter 1981). W pracach opublikowa­nych na przełomie XVIII i XIX w. W. F. Martyn i J. Pinkerton podejmują problematykę położenia i charakterystykę ilościową miast. W XIX w. pojawiają się pewne próby systematycznego opisu miast, uwzględniające — poza zagadnieniami położenia geograficznego i topograficznego oraz wielkości miast — także problemy struktury przestrzennej i fizjonomii, mi­gracji ludności oraz typologii miast (Dziewoński 1956). W podręcznikach geograficznych umieszcza się odrębne rozdziały poświęcone miastom — np. w podręczniku antropogeografii F. Ratzla (1882), stanowiącym próbę usy­stematyzowania badań geograficznych na podstawach determinizmu geo­graficznego.

W drugiej fazie tworzą się zręby dzisiejszej geografii miast. Za twórcę no­woczesnej geografii miast uznaje się powszechnie K. Hasserta (Dziewoński 1956, Carter 1981). Jego praca, opublikowana w 1907 r., odegrała istotną

7

rolę w rozwoju tej dyscypliny badań, ponieważ w sposób syntetyczny i syste­matyczny przedstawiła ówczesny stan wiedzy geograficznej o miastach i ze­staw problemów badawczych — począwszy od zagadnień genezy i położenia miast, roli czynnika komunikacyjnego w ich rozwoju, do problemów struk­tury przestrzennej, fizjonomii i funkcji miejskich. Okres ten charakteryzuje intensywny rozwój studiów empirycznych. Pojawiają się pierwsze prace geograficzne dotyczące pojedynczych miast: w 1909 r. E. Hanslick przed­stawia studium o Białej Krakowskiej, a w 1911 roku R. Blanchard kla­syczne i wielokrotnie cytowane w literaturze przedmiotu studium o Greno­ble. Zapoczątkowały one całą serę opracowań, których głównym celem było wykazanie, iż specyfika miast wynika z ich węzłowego charakteru w sieci osa­dniczej. Monografie pojedynczych miast dominowały zwłaszcza w geografii francuskiej. Ten typ studiów był rozwijany przez Blancharda i jego uczniów; przykładem może być praca J. Levainville'a (1913) dotycząca Rouen. Z ko­lei studia typologiczne rozwinął J. Fleure (1920), przedstawiając typologię miast europejskich. W geografii niemieckiej przeważają w tym okresie monografie regionalne (Dziewoński 1956). Typowa pod tym względem jest monografia o miastach niemieckich opracowana przez W. Geislera (1924). W tym okresie kształtują się również podstawy teoretyczne i me­todologiczne geograficznych studiów miejskich. Istotny wkład teoretyczny w problematykę rozwoju i ewolucji miast wniósł P. Geddes (1915). W jego ujęciu miasto jest wynikiem i wyrazem rozwoju gospodarki regio­nalnej. W swych pracach Geddes stosuje formułę badawczą Fryderyka Le Playa: „miejsce-praca-społeczeństwo". Badając przestrzenny rozwój miasta i jego wewnętrzną strukturę, Geddes wprowadził nowe pojęcia: konurbacja i megalopolis. Pierwszy przegląd studiów z geo­grafii miast przedstawił M. Aurousseau (1924); dało mu to podstawę do stwierdzenia, iż geografia miast obejmuje znaczną część geografii człowieka, stanowiąc tym samym trudną dziedzinę specjalizacji. Podstawy teore­tyczne badań struktury przestrzennej miast powstają w latach dwudzie­stych XX w., w ramach chicagowskiej szkoły ekologii społecznej, rozwijanej przez R. Parka i jego uczniów. Swą uwagę skupiają oni na mechanizmach warunkujących zróżnicowanie społeczno-ekonomiczne przestrzeni miejskiej. W geografii miast wielką rolę odegrała zwłaszcza praca R. D. McKenziego (1933) dotycząca związków między rozwojem gospodarczym miasta a jego wzrostem przestrzennym (Korcelli 1974). W 1933 roku W. Christaller przedstawił teorię osiedli centralnych, dając podstawę teoretyczną opisu i wyjaśnienia rozmieszczenia i hierarchii miast. Praca ta miała później istotne znaczenie dla rozwoju ujęć modelowych w geografii miast. W Pol­sce badania monograficzne miast zostały podjęte przez uczniów L. Sawic­kiego (Kubijowicz, Simche, Ormicki). Późniejsze prace koncentrowały się na zagadnieniach typologii miast, głównie na podstawie kryteriów fizjono-micznych (Gorzuchowski 1936, Leszczycki 1936, Rewieńska 1938).

Trzecia faza rozwoju geograficznych studiów miejskich wiąże  się z

dominacją nomotetycznej orientacji badawczej, a więc z przejściem od modelu opisowo-informacyjnego do modelu opisowo-teoretycznego wiedzy geograficzno-miejskiej. Objawia się to w postaci wzrostu roli koncepcji te­oretycznych i zmiany ujęcia badawczego. Przełom teoretyczny, datujący się wyraźnie od połowy lat pięćdziesiątych XX w., zaznacza się głównie w badaniach struktury wewnętrznej miast i sieci osadniczej, gdzie system te­oretyczny kształtuje się na gruncie teorii adaptowanych z innych dyscyplin badawczych i dziedzin pokrewnych (teoria Christallera, koncepcja bazy eko­nomicznej miasta, koncepcje ekologii społecznej). Równocześnie następuje zmiana podejścia badawczego w studiach miejskich, polegająca na reorien­tacji zainteresowań badaczy z relacji „człowiek-terytorium" lub „czlowiek-przyroda" na relacje „człowiek-człowiek" (Garner 1967). Zmiana ta ob­jawia się zastąpieniem opisu rozmieszczenia zjawisk przez interpretację lokalizacji działalności człowieka i form miejskich w kategoriach funkcjo­nalnych. Istotną rolę w rozwoju nowego podejścia badawczego odegrały wymienione wyżej teorie, stanowiąc podstawę wyjaśnienia układów lokali­zacyjnych i funkcjonalnych w miastach. Rezultatem przełomu teoretycz­nego i zmiany ujęcia badawczego jest wyodrębnienie się z całości badań geograficzno-osadniczych nowoczesnej geografii miast. Powszechnie uznaje się, iż powstanie nowej specjalizacji nastąpiło w latach pięćdziesiątych (Car­ter 1981, Guelke 1978, Herbert, Johnston 1978, Herbert, Thomas 1982), aczkolwiek zmianę podejścia w badaniach nad funkcjami miast obserwuje się już w latach dwudziestych. W polskiej geografii miast ewolucja ujęć badawczych zaznaczyła się najwyraźniej w dwóch dziedzinach badań: ana­lizie funkcjonalnej sieci osadniczej i badaniu struktury wewnętrznej miast. Podstawowe znaczenie dla rozwoju nowych ujęć miały prace dotyczące kon­cepcji bazy ekonomicznej i struktury funkcjonalnej miast (Dziewoński 1967, Jerczyński 1973), systemu osadniczego i miejskiego (Dziewoński 1972, Choj­nicki 1974, Domański 1976,1980, Maik 1988), systematyzacji wątków teorii przestrzennego rozwoju i struktury miasta w postaci zintegrowanej teorii (Korcelli 1974), koncepcji semiurbanizacji i przemian funkcjonalnych lokal­nych sieci osadniczych (Golachowski 1966, Dobrowolska 1970, Zagożdżon 1964).

Czwarta, współczesna faza rozwojowa kształtuje się na nowych podsta­wach teoretycznych i metodologicznych, związanych z wprowadzeniem do geografii miast ujęcia humanistycznego i radykalnego. Fazę tę cechuje duża dynamika rozwojowa, rozszerzenie problematyki badawczej oraz podział geografii miast na subdyscypliny mające własną dynamikę i specyfikę rozwojową. Jedną z subdyscyplin, wyodrębniającą się coraz wyraźniej w ostatnich latach, jest społeczna geografia miast (Węcławowicz 1988). Jako młoda subdyscyplina, społeczna geografia miast stanowi zbiór różnych idei, teorii i badań empirycznych (Knox 1982). Jej eklektyzm wynika z nałożenia się słabo zdefiniowanych pojęć geografii społecznej i geografii miast.

Różnorodność ujęć badawczych współczesnej geografii miast jest wy-

razem poszukiwania różnych dróg opisu i interpretacji procesów kształ­tujących przestrzeń miejską. Jednym z ujęć jest orientacja radykalna, skupiająca swe zainteresowania na analizie ograniczeń politycznych i eko­nomicznych działalności ludzi w mieście oraz związków między organizacją przestrzenną miasta a możliwościami ludzi (Harvey 1973, Bourne 1981). Poszukując nowych sposobów wyjaśniania rzeczywistości miejskiej sięga się również do egzystencjalizmu i fenomenologii (Ley 1983, Cullen, Knox 1982).

1.2.   Przedmiot i specyfika geografii miast

W sensie przestrzennym i funkcjonalnym miasta są obszarami o największej koncentracji ludności i działalności, co rodzi wiele problemów natury go­spodarczej, społecznej, kulturowej, technologicznej, administracyjnej i poli­tycznej (Domański 1990). To nagromadzenie problemów sprawia, iż miasto jest interesującym, ale również i trudnym obiektem badań.

Odzwierciedleniem złożoności fenomenu miasta jest różnorodność zain­teresowań geografii miast. Wynika ona z faktu, iż nie jest to dyscyplina systematyczna, tak jak np. geomorfologia czy klimatologia, natomiast w odróżnieniu od wymienionych dyscyplin jej pole badawcze obejmuje wszy­stkie struktury i procesy odnoszące się do jednego zjawiska, jakim jest miasto. Geografia miast jako dyscyplina geograficzna zajmuje pozycję pośrednią między wyspecjalizowanymi, tematycznymi gałęziami geografii z jednej strony, a geografią regionalną i studiami przestrzennymi z drugiej strony (ryc. 1). Różnorodności zainteresowań odpowiada zróżnicowanie sposobów badania. Ze względu na swą otwartość, geografia miast zaj­muje dość szczególną pozycję w geografii społeczno-ekonomicznej. Z jednej strony cechuje ją podatność na wpływy innych dyscyplin naukowych, od których czerpie swe metody, koncepcje i podstawy filozoficzne, a z drugiej strony jest częściej niż inne dyscypliny geograficzne źródłem dyfuzji nowych orientacji badawczych i metod na całą geografię społeczno-ekonomiczną.

Geografia miast jest gałęzią geografii społeczno-ekonomicznej. Oznacza to, że jej metodologia badań jest ściśle związana z metodologią geografii społeczno-ekonomicznej i pozostaje w pewnej relacji do metodologii innych nauk społecznych, które badają miasto. Podobnie jak inne dyscypliny geo­graficzne, geografia miast pełni funkcje opisowe, wyjaśniające i oceniające. Funkcja opisowa oznacza, że geografia miast zmierza do przedstawie­nia struktur i procesów przestrzennych osadnictwa miejskiego. Funkcja wyjaśniająca wiąże się z rozważaniem przyczyn i skutków oddziaływań międzymiejskich i wewnątrzmiejskich. Funkcja oceniająca opiera się na pewnych normatywnych ujęciach i zmierza do ocen wartościujących efek­tywność funkcjonowania systemów miejskich oraz rzeczywistość miejską.

Geografia miast bada struktury i procesy, które zachodzą między mia­stami i w ramach miast. Ze względu na skalę przestrzenną badań, wyróżnia się w geografii miast dwa podstawowe nurty zainteresowań (Johnston 1980).

Jeden, w skali indywidualnego miasta, obejmuje badania zróżnicowania przestrzeni miejskiej przez analizę różnorodnych cech fizycz...