rozdzial 2b cz2.rtf

132

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

Wreszcie autor wspomnianej rozprawy przypomina E. Faure'a: Im bar­dziej człowiek jest sobą, im bardziej działa w myśl własnych praw i powołania, tym jest bliższy ogólnemu powołaniu ludzkości i tym lepiej może się komuniko­wać z innym człowiekiem 12).

P. Novaes - autor rozprawy pt. Technika i edukacja permanentna13) za­stanawia się m.in. nad sensem pracy. Jego zdaniem jest ona czymś więcej niżwykonawstwem i ćwiczeniami. A to dlatego, że w toku jej wykonywania ma miejsce proces wychowawczy przez zaangażowanie całej osoby. Przez wspólno­tę pracy ludzie mogą pełniej stawać się użytecznymi dla siebie i innych.

Jeszcze raz przywołujemy twierdzenie, że edukacja ustawiczna wyrosła z praktyki i refleksji teoretycznej. Dlatego też wielu badaczy apeluje o tworze­nie nowych więzi między badaczami i praktykami. Istnieje problem wiedzy znajdującej się poza naukami i zasięgiem jej statusu, to jest pozycji, jaką prak­

tycy. edukacji permanentnej chcieliby jej przyznać wobec wiedzy naukowej 14).

Odpowiedzi na takie apele powinny udzielać nauki społeczne, a szcze­gólnie pedagogika jako refleksja nad procesami przyswajania wiedzy. W edu­kacji ustawicznej ważne są relacje między kulturą popularną i wykształconą. Chodzi o to, aby dostrzegać kulturę popularną jako partnera w procesie nauko­wego kształcenia. Dla realizacji tych zadań niezbędne jest stałe doskonalenie nauczycieli wszystkich form szkolnych i pozaszkolnych.

Na koniec tego podrozdziału powracamy do naczelnej idei edukacji ustawicznej, głoszącej konieczność uczenia się przez całe życie. Zaniechanie tych procesów grozi każdemu wegetacją i regresem. Możliwości każdy ma róż­ne, gdy chodzi o warunki zewnętrzne, jednakże zdolności człowieka są nie­ograniczone w wielkości i różnorodności, w stosunkach jego ze światem rzeczy

i ludzi. Niezbędność kształcenia przez całe życie wynika zarówno z zapewnienia właściwego miejsca każdej jednostce, jak też społeczeństwom i narodom.

W Polsce problematyka edukacji permanentnej podejmowana jest przede wszystkim w ramach pedagogiki dorosłych i pedagogiki pracy. Wiele opraco­waÓ teoretycznych wskazuje na to, że będzie ona podejmowana przez wszystkie ogniwa edukacji.

4. Formy i metody edukacji zawodowej dorosłych

F onny edukacji odnoszą się do strony organizacyjnej nauczania i wychowania. Zawierają w sobie m.in. to wszystko, co dotyczy doboru uczących się i naucza­jących, podziału ich na grupy, np. klasy, określanie miejsca i czasu nauki.

12) Tamże.

13) Por. P. Novaes: Technika i edukacja permanentna. W: Lengrand P., op. cit., s. 190

i nast.

14) Por. 1.M. Gago: Zmysł naukowy. W: Lengrand P., op. cit., s. 202-203.

Część druga              Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych              133

W tym przypadku mówimy o formach w skali makro. Natomiast formy naucza­nia są terminem w skali mikro, gdy mówimy o lekcji jako formie nauczania (dydaktyczna forma nauczania), podobnie możemy mówić o pracy grupowej czy indywidualnej i nazwać je formami nauczania. W pierwszym przypadku dzieli się edukację zawodową dorosłych na: szkolną i pozaszkolną, a w konsekwencji przypisuje się odpowiednie formy jednej i drugiej grupie edukacji.

Istnieje też w lietraturze światowej inny podział, a mianowicie na eduka­cję formalną i nieformaIną. W pierwszym przypadku każda forma i etap sązwiązane z wydawaniem świadectw i dyplomów według ściśle określonych, na ogół urzędowych wymagań. W drugim przypadku formy są na tyle różnorodne i mniej sformalizowane, że wraz z ukończeniem jakiejś formy kształcenia nie zawsze wydaje się świadectwa lub dyplomy, z zasady zaś zaświadczenia bez obszernej szych informacji o zakresie treści.

a) Szkolne formy edukacji zawodowej dorosłych

Z samej nazwy wynika, że edukacja przebiega wyłącznie w szkołach.

Szkoły dla dorosłych spełniają różne funkcje, ale przede wszystkim umożliwiają naukę osobom, które w normalnym dla odpowiedniego wieku trybie nauki nie podjęli lub danej szkoły nie ukończyli. Można zatem mówić w tym przypadku o funkcji kompensacyjnej oświaty dorosłych. Są szkoły umożliwiające Uk0l1­czenie szkoły podstawowej, najczęściej z przysposobieniem do zawodu. Nie sąto szkoły rozbudowane, ale ciągle potrzebne ze względu na niekończenie przez pewien procent młodzieży nauki na poziomie obowiązkowym.

Posiadają one różne nazwy: szkoła podstawowa dla dorosłych, podsta­wowe studium zawodowe. Mogą być również kursy z zakresu szkoły podsta­woweJ.

Rozbudowane są szkoły średnie dla dorosłych i policealne. Do nich zali­cza się: zasadnicze szkoły zawodowe dla dorosłych, licea ogólnokształcące dla dorosłych, technika i szkoły równorzędne dla dorosłych, średnie studia zawo­dowe oraz trzyletnie technika i licea na podbudowie zasadniczych szkół zawo­dowych. Policealne studia zawodowe są przeznaczone przede wszystkim dla absolwentów liceów ogólnokształcących. W polskim systemie edukacyjnym ciągle rozbudowuje się szkolnictwo wyższe w trybie zaocznym, wieczorowym, eksternistycznym i mieszanym. Od tat trwają przygotowania do powołania uni­wersytetu otwartego.

W szkołach dla dorosłych przewiduje się osiągnanie poziomu kształcenia porównywalnego ze szkołami dla młodzieży. Zakres treści i metody są jednak dostosowane do dorosłych, dysponujących innym doświadczeniem ogólnym i zawodowym.

b) Pozaszkolne formy edukacji zawodowej dorosłych

              Dzieli się z zasady na: kursowe i pozakursowe. Kursy są względnie

szybkimi formami kształcenia, dokształcania i doskonalenia w zawodach. Czas

134

Stanislaw Kaczor - Edukacja doroslych a ich praca zawodowa i bezrobocie

trwania zdobywania kwalifikacji i uprawnień zawodowych jest różny, przecięt­nie od 30 do 600 i więcej godzin, w zależności od złożoności teoretycznej i praktycznej zawodu lub specjalności oraz od tego, jakie było zaawansowanie wcześniejsze kandydata do kształcenia.

Na kursach uczestnicy mogą: przyuczać się do zawodu, zdobywać zawód na względnie wysokim poziomie, dokształcać się w posiadanym zawodzie na szczeblu niższym oraz doskonalić się w zawodzie-na skutek zmian w technolo­gii, technice i organizacji pracy, względnie w innych elementach.

Formy organizacyjne kursów są różnorodne, w zależności od sytuacji uczestników i ewentualnego wsparcia ze strony pracodawcy. Wybierają oni formy kursów stacjonarne z całkowitym oderwaniem od pracy, zaoczne z czę­ściowym oderwaniem od pracy oraz mieszane stacjonarno-zaoczne. Finanso­wanie kształcenia może odbywać się na zasadach jednorodnych, a więc płaci pracodawca lub uczestnik, ewentualnie mieszanych, gdy każda ze stron partycy­puje w części opłat.

Formy pozakursowe można podzielić na: zdobywanie tytułów kwalifika­cyjnych na robotnika i mistrza w zawodzie oraz różne formy doskonalące nie będące kursami. W pierwszym przypadku mamy na uwadze egzaminy składane przed komisjami egzaminacyjnymi powoływanymi przez upoważnione do tego władze państwowe, głównie dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych i liceów zawodowych. Osoby ubiegające się o tytuł mistrza w zawodzie składają egzamin teoretyczny i praktyczny przed odpowiednimi komisjami. Wymagania egzaminacyjne i skład komisji regulowane są odpowiednimi przepisami wyda­wanymi z zasady przez ministra edukacji narodowej i ministra pracy i spraw socjalnych.

Różnorodne formy przygotowania do zawodu i doskonalenia w nim mają miejsce na terenie zakładów pracy, głównie większych i średnich. Zakłady te organizują szkolenie, a więc dbają głównie o praktyczną stronę opanowywania umiejętności w różnym czasie i układach, np. indywidualnie pod kierunkiem mistrza lub starszego robotnika o pewnym przygotowaniu pedagogicznym, lub w grupach na specjalnie wydzielonych stanowiskach.

Pracownicy wykonujący swoje zadania na różnych stanowiskach, w tym pełniący funkcje kierownicze, podnoszą swoje kwalifikacje i zdobywają kolejne uprawnienia przez udział w różnego rodzaju konferencjach, seminariach, sym­pozjach o charakterze krajowym i międzynarodowym. Na nich stwarzane sąwarunki dla przedstawiania indywidualnych i zespołowych osiągnięć w po­szczególnych zakładach pracy, wymiany myśli, przedstawiania projektów inno­wacyjnych itp. Konferencje międzynarodowe są również okazją do zdobywania nowych motywacji dla doskonalenia języków konferencyjnych, a także innych, umożliwiających nawiązanie nowych kontaktów z osobami lub organizacjami zajmującymi się podobną lub inną problematyką.

Szczególną formą oświaty dorosłych pozaszkolnej są studia podyplomo­we organizowane przez szkoły wyższe i instytuty naukowe. W formach stacjo­

Część druga              Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych              135

narnych i niestacjonarnych umożliwiają one zdobywanie nowych lub podwyż­szanie posiadanych kwalifikacji i uprawnień. Zgodnie z zasadami edukacji ustawicznej spełniają one zadania swoistej siły napędowej dla ciągłego poszu­kiwania i rozwiązywania problemów.

c) Publiczna i niepubliczna edukacja zawodowa dorosłych

Ustawa o systemie oświaty z 1991 roku dokonała m.in. podziału oświaty na publiczną (państwową) i niepubliczną (społeczną i prywatną). Umożliwiło to powstawanie szkół na różnych poziomach i kierunkach kształcenia prowadzo­nych przez organizacje o charakterze społecznym (pozarządowym) i osoby pry­watne. Rozpatrzymy jedynie te formy kształcenia, które odnoszą się do proble­matyki zawodowej. Zastrzegamy wszak, że ścisły podział na kształcenie zawo­dowe i ogólne jest coraz mniej możliwy, ponieważ nakładają się one coraz bar­dziej pod względem treści, a przede wszystkim celów.

Szczególnej rozbudowie uległy od 199 l roku szkoły niepubliczne na po­ziomie policealnym i szkoły wyższe. Odpowiadało to potrzebom rynku pracy, a więc rozwijającej się na zasadach wolnego rynku gospodarce. Nieprzypadko­wo największą dynamikę rozwoju wykazały szkoły ekonomiczne o różnych kierunkach z dziedziny zarządzania, kierowania, bankowości itp. Znaczną dy­namikę wzrostu osiągnęły również szkoły z zakresu ochrony przyrody i szerzej ekologii, nie mówiąc już o kształceniu językowym. Ciągle kształtuje się rynek oświatowy, na którym coraz bardziej dają o sobie znać prawa tego rynku. Zdo­bywają popularność, a przez to uczących się, placówki gwarantujące wysoki poziom nauczania a przez to kwalifikacji, zapewniające swoim absolwentom natychmiastowe zatrudnienie, tracą zaś miejsce i ulegają likwidacji placówki edukacyjne o niskim poziomie kształcenia. Taka też wydaje się być tendencja na wspomnianym rynku oświatowym.

Placówki niepublicznej edukacji dorosłych mogą uzyskiwać uprawnienia placówek publicznych przez spełnienie określonych warunków wymienionych w przepisach prawa oświatowego. Starają się to czynić, ponieważ daje to okre­ślone przywileje finansowe.

Według stanu na rok 1996 do organizacji społecznych wykazujących dużą żywotność w organizowaniu szkół niepublicznych można zaliczyć: Stowarzy­szenie Oświatowców Polskich, Towarzystwo Wiedzy Powszechnej oraz Zwią­zek Zakładów Doskonalenia Zawodowego. Organizacje te na wielu polach edu­kacji dorosłych podejmują wspólne działania, czego dowodem jest między in­nymi wydawanie, przy udziale również innych instytucji, kwartalnika "Edukacja Dorosłych".

d) Metody edukacji doroslych

Literatura pedagogiczna na temat metod nauczania, w tym dorosłych, jest bardzo obszerna. W każdym bowiem podręczniku, skrypcie czy materiałach pomocniczych znajduje się z zasady rozdział o metodach kształcenia. Naszym

136

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

zadaniem jest zastanawianie się nad metodami edukacji zawodowej dorosłych szczególnie w formach pozaszkolnych. Ten rodzaj edukacji jest bowiem szcze­gólnie rozbudowany i należy przewidywać, że proces ten będzie następował w dalszym ciągu. Przyczyna jest prosta i wynika z żywotności i aktualności zasady edukacji permanentnej.

Metoda, jako sposób postępowania w procesach edukacyjnych ze strony nauczyciela, zasługuje na uwagę dlatego, że od doboru metod, podobnie jak od przestrzegania zasad kształcenia i doboru środków dydaktycznych, wiele zależy w osiąganiu celów kształcenia.

Wśród wielu prób klasyfikacji metod kształcenia wymienimy na tym miejscu jedynie dwie.

F. Urbańczyk, autor klasycznej już dziś Dydaktyki doroslychl5) wyróżnia metody podające, zaliczając do nich metodę opowiadaniową, wykładową i ga­wędziarską. Do grupy metod opierających się na wiedzy lub doświadczeniu uczniów zalicza metody: pogadanek, dyskusji oraz ćwiczeń. Wreszcie do grupy metod stosowanych - gdy źródłem wiedzy są przedmioty i zjawiska zewnętrzne - F. Urbańczyk zalicza metody: obserwacji, pokazu, inscenizacji, pracy z książ­ką, laboratoryjną i eksperymentu.

Natomiast Cz. Kupisiewicz w swoich Podstawach dydaktyki ogólne/6) wyróżnia metody oparte na słowie, obserwacji i pomiarze oraz na działalności praktycznej uczących się. W edukacji zawodowej dorosłych na kursach i w in­nych formach mamy do czynienia, podobnie jak w szkołach, ze stosowaniem różnych metod. Jednakże metody oglądowe i słowne przeważają na kursach o dominacji treści teoretycznych oraz na konferencjach i sympozjach itp., a metody praktyczne są wykorzystywane tam, gdzie chodzi o nauczanie umiejęt­ności wraz z umożliwieniem zdobycia dla nich podstaw teoretycznych. W każ­dym przypadku widzimy potrzebę współdziałania nauczyciela z uczącymi się.

Kształcenie zawodowe dorosłych, jak już zostało powiedziane na innym miejscu, podobnie jak dokształcanie i doskonalenie, ma umożliwić zdobycie zawodu lub podnoszenie posiadanych już kwalifikacji, ewentualnie zmianę za­wodu. Z racji tej, że uczący się zdobywają wiadomości teoretyczne, jednąz częściej stosowanych metod jest wykład. Polega on na przekazywaniu przez nauczyciela uczącym się wiadomości w sposób możliwie logicznie uporządko­wany. O wykładach mówimy wtedy, gdy są one monologami, ale też szczegól­nie wtedy, gdy są problemowymi, wykładami - dialogami, w których uczestnicy procesu kształcenia biorą względnie aktywny udział. Mówi się też o wykładach "dyskursywnych" - gdy prowadzący wykłady toczą spór z nie istniejącymi w tym momencie przeciwnikami.

W wykładach szczególnie - chociaż w innych metodach opartych na słowie również - ważny jest sposób przekazu. Mamy tu na uwadze szybkość

15) F. Urbańczyk: Dydaktyka dorosłych. Wrocław 1973, s. 246.

16) Cz. Kupisiewicz: Podstawy dydaktyki ogólnej. Warszawa 1975, s. 158.

I

Część druga              Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych              137

mówienia, dykcję, akcentowanie fragmentów wypowiedzi zawierających treści szczególnie ważne dla zapamiętania i zrozumienia, donośność głosu itp.

Przez dyskusję rozumiemy wspólne poszukiwanie odpowiedzi na posta­wione pytania. Przedmiotem dyskusji jest zatem jakieś zagadnienie, które wy­maga rozwiązania, które zostało postawione przed niewielkim z zasady zespo­łem lub które sam zespół przed sobą postawił. Są różne odmiany dyskusji. Wśród nich: konferencyjne, okrągłego stołu, panelowe, nowych pomysłów. Bardzo popularna jest obok panelowej dyskusja okrągłego stołu. Ma ona na celu swobodną wymianę poglądów osób o zbliżonym stopniu przygotowania. Często w niej biorą udział eksperci w danej dziedzinie życia gospodarczego, społeczne­go czy zawodowego.

W edukacji zawodowej, szczególnie ekonomicznej, ważnymi metodami są gry dydaktyczne. W wielu opracowaniach poświęconych tej tematyce wy­różnia się: metodę przypadków, metodę sytuacyjną, metodę inscenizacji, metodęgier planszowych i in. I?). Zaletą tych metod jest przede wszystkim to, że two­rzone sytuacje muszą być wzięte z życia. Umożliwia to uczącym kształtowanie postaw i umiejętności w sposób twórczy.

W toku doskonalenia zawodowego mamy do czynienia z osobami w pew­nym sensie doświadczonymi i oczekującymi na to, co dla nich może być nowe w teorii i praktyce. Dlatego ważną funkcję spełniają w tych przypadkach konsul­tacje czyli porady, jakich uczący się zasięga u nauczyciela. Aby zdecydować sięna konsultację, trzeba wiedzieć, czego ona ma dotyczyć, trzeba umieć postawićpytanie. Jest to ważna metoda zawsze tam, gdzie mamy do czynienia z pracąsamodzielną (w szkole lub na kursach), a następnie w toku spotkania uczących się z nauczycielami ma miejsce wyjaśnianie problemów. Następują także inspi­racje i udzielanie instrukcji w sprawach dalszego samodzielnego uczenia się.

Bardzo bliską konsultacjom jest metoda instruktażu. Ważna szczególnie na zajęciach praktycznych we wszystkich zawodach. Instruktaż wstępny zawiera wskazania dla wzorcowego wykonania określonej czynności. Instruktaż może mieć miejsce w toku opanowywania danej umiejętności, a następnie kOl1cOWY, zawierający elementy kontroli z odniesieniem się do wzorca. Z tego porównania wyniknie wskazanie, co do postępowania w przyszłości.

Ćwiczenie jest metodą, za pomocą której rozwijamy umiejętności umy­słowe i praktyczne, przechodzące pod wpływem długotrwałego stosowania tej

metody w nawyki. Nieprzypadkowo w pojęciu kwalifikacji pracowników głów­ny nacisk położony został na zespoły umiejętności. Zdobywana wiedza interesu­

je bowiem człowieka w znacznym stopniu dlatego, że pozwala mu skutecznie działać w otaczającym świecie i zmieniać go.

17) Por. m.in. T. Nowacki: Dydaktyka doskonalenia zawodowego. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk. 1976, Z.N. im. Ossolińskich, s. 159,

K. Kruszewski: Kształcenie w szkole wyższej. Warszawa 1973, s. 127.

138

Stanisław Kaczor - Edukacja dorosłych a ich praca zawodowa i bezrobocie

Ćwiczenia zmierzające do opanowania nawyków ściśle związane są z omówionymi wcześniej instruktażami. To właśnie na początku ćwiczeń, w toku ich przeprowadzania i pod koniec nauczyciele praktycznego nauczania zawodu występująjako instruktorzy.

Na koniec tego podrozdziału wymienimy jeszcze jedną metodę opartą na słowie. Jest to praca z książką czy też innym tekstem z zasady drukowanym. Umożliwia ona samodzielne poznawanie nowych rzeczy, zjawisk, sytuacji wraz z utrwalaniem wiadomości. W toku pracy z tekstem uczący się nie tylko biernie może przyswajać zawarte tam informacje, ale i stawiać autorowi pytania, formu­łować inne hipotezy itp. Praca samodzielna z podręcznikiem, inną książką lub czasopismem połączona z konsultacjami może okazać się wielce skuteczna w toku kształcenia zawodowego dorosłych. Kształcenie to bowiem jest w znacz­...