Jerzy STOCHMIAŁEK
Rozdział VII
EDUKACJA I INTEGRACJA SPOŁECZNO-ZAWODOWA OSÓB DOROSŁYCH NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Zagadnienia integracji osób niepełnosprawnychI) ze środowiskiem osób pełnosprawnych, a zwłaszcza wyrównywania szans życiowych osób niepełnosprawnych stanowią niezwykle złożoną i trudną problematykę, a jednocześnie doniosłe wyzwanie dla współczesnej edukacji dorosłych. Złożoność i trudnośćw rozwiązywaniu tych problemów wynika przede wszystkim z ich ilościowego i jakościowego charakteru. Ilościowe aspekty tego zjawiska są znaczne. Szacuje się, że około 14% ogółu ludności naszego kraju to osoby niepełnosprawne z różnych przyczyn2). Natomiast trudności polegają na tym, że uczestniczące w procesie edukacji dorosłych osoby niepełnosprawne różniące się rodzajem i stopniem niepełnosprawności oraz uzyskanym już wykształceniem wymagają znacznego zróżnicowania procesów edukacyjnych.
Gdy za podstawowy cel tej edukacji uznamy wielostronny rozwój osoby niepełnosprawnej, to jego osiągnięcie uwarunkowane jest intensyfikacją kontaktów społecznych i współuczestnictwem tych osób w decydowaniu o sprawach dotyczących ich uczenia się, pracy i spędzania czasu wolnego. Ważne jest tu bowiem spełnienie postulatu integracji funkcjonalnej wyznaczającej efektywność systemu kształcenia i wychowania osób niepełnosprawnych.
Na potrzeby niniejszych rozważań przyjmuję, że niepełnosprawnym jest osoba, której stan fizyczny, umysłowy (psychiczny) powoduje okresowe lub trwałe ograniczenie lub uniemożliwienie wypełniania ról społecznych.
W. Kostrubiec, J. Witkowski: Osoby niepelnosprawne na rynku pracy w Polsce. "Problemy Rehabilitacji Społecznej i Zawodowej" 1995 nr 2, s. 9-10.
238 Jerzy Stochmialek - Edukacja i integracja spoleczno-zawoclowa osób dorosłych niepełnosprawnych
1. Wyrównywanie szans życiowych osób
niepełnosprawnych
Najważniejsze problemy w zaspokajaniu potrzeb, jakie wystąpić mogą u osób
niepełnosprawnych dadzą si~ przede wszystkim sprowadzić do następujących:
poruszanie się w przestrzeni3 ; porozumiewanie się z innymi ludźmi; zdobywanie kwalifikacji dla wykonywania zawodu i zdobywania środków utrzymania; troska o własne zdrowie i o zaspokajanie potrzeb zdrowotnych rodziny; uczestnictwo w odbiorze i tworzeniu dóbr kultury. Spotykane we współczesnym świecie nastawienie na wartości utylitarne, konkurencja i trudna sytuacja na rynku pracy - stwarzają wiele barier dla tych osób, często słabiej broniących swoich praw.
Pisząc o problemach edukacyjnych w tym opracowaniu przyjmuję, że zakres znaczeniowy pojęcia "edukacja" (od łac. educatio - wychowanie) dotyczy ogółu procesów oświatowo-wychowawczych obejmujących kształcenie i wychowanie oraz szeroko pojmowaną oświatę4). Problematyka edukacyjna w rehabilitacji osób niepełnosprawnych i w różnych formach opieki występuje zwłaszcza w tych sytuacjach, w których osoby te uczą się nowych umiejętności, są instruowane i nauczane oraz przystosowują się do nowych warunków pod względem fizycznym, psychicznym i społecznym. Kształtowanie osobowości poprzez kształcenie zmierza do rozwijania człowieka dojrzałego pomimo niepełnosprawności, podniesienia poziomu jego aktywności umysłowej i zdolności do pracy oraz kontaktów środowiskowych.
W naszych rozważaniach zaprezentowane zostaną trzy zakresy zadań występujących w obszarze edukacji osób dorosłych niepełnosprawnych: dydaktyczny, wychowawczy oraz autokreacyjny. Istota tej klasyfikacji tkwi w przyjęciu założenia o ich wzajemnym powiązaniu i uwarunkowaniu.
Zadania dydaktyczne dotyczą zwłaszcza kształtowania cech instrumentalnych - wiadomości, umiejętności, sprawności i nawyków. Dotyczy to określania celów, treści, zasad, metod, organizacji kształcenia ogólnego i zawodowego osób dorosłych niepełnosprawnych - sprzyjających efektywnej rehabilitacji społecznej i zawodowej. Mamy tu do czynienia zwłaszcza z oddziaływaniami w zakresie:
orientacji i poradnictwa zawodowego,
współpracy ze szkołą, warsztatami szkolnymi lub zakładem pracy, gdzie odbywa się kształcenie zawodowe (kontakty z radą pedagogiczną szkoły, nauczycielami, instruktorami nauki zawodu, mistrzami),
3) Por. 1. Skrzypczak: Przestrzenne uwarunkowania procesów edukacji doroslych. W: Problemy współczesnej edukacji w niemieckich i polskich opracowaniach. Pod red. 1. Stochmiałka. Warszawa - Radom 1995.
4) W. Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1981, Wyd. 2, s. 66.
Część druga
Aktywność edukacyjna ludzi dorosłych w różnych kręgach społecznych
239
współdziałania z administracją oświatową, zakładami pracy i organizacjami oświatowymi (ZZDZ, TWP i in.) w organizowaniu dokształcania i doskonalenia zawodowego w formach szkolnych i pozaszkolnych.
Osobne, ważne zagadnienie edukacyjne stanowi ewentualna zmiana zawodu przez osoby dorosłe, mająca miejsce zwłaszcza pod wpływem modyfikacji stanu zdrowia oraz oczekiwań zawodowych ludzi niepełnosprawnych pragnących z konieczności lub z wyboru zmienić swoje kwalifikacje, a także ze względu na modernizacje organizacyjne i technologiczne w zakresie produkowanych wyrobów i świadczonych usług, co zwykle związane jest z sytuacją na rynku pracy.
Z kolei zakres zadań wychowawczych związany jest z kształtowaniem cech kierunkowych: postaw, przekonań, systemu wartości - warunkujących kontakty osoby dorosłej niepełnosprawnej z kolegami i przełożonymi w zakładzie pracy oraz ze środowiskiem rodzinnym i społecznością lokalną. Dotyczy to dla przykładu takich problemów: jak nagradzać a jak karać, aby uzyskać pożądaną zmianę wychowawczą a uniknąć wystąpienia agresji, konfliktów i nieadekwatnych form zachowania? Jak stosować takie metody wychowawcze, jak: naśladownictwo, perswazja, metoda zadaniowa oraz kształtowanie odniesienia porównawczego, nacisku grupowego, systemu ról i norm grupowych?
Wreszcie szczególnie istotne jest stymulowanie aktYwności samokształceniowej i samowychowawczej, a więc procesu doskonalenia siebie, autokreacji własnego życia i kontaktów z innymi ludźmi. Ważne jest rozbudzenie, ukierunkowanie i podtrzymywanie aktywności w obszarze uczenia się, pracy oraz czynnego uczestnictwa w kulturze i rekreacji.
W procesie wyrównywania szans życiowych osób niepełnosprawnych
znaczącą wydaje się być rola pedagogów andragogów specjalnych. Prowadzą oni pracę edukacyjną z ludźmi znajdującymi się w różnych fazach rozwoju zawodowego, posiadającymi różny stopień niepełnosprawności i mającymi zróżnicowane szanse na rynku pracy.
Przygotowanie specjalistów do pracy ~edagogicznej z osobami niepełno
sprawnymi ma w Polsce wieloletnią tradycję-). Już w roku 1922 staraniem Marii Grzegorzewskiej zorganizowany został Państwowy Instytut Pedagogiki Specjalnej - od 1976 r. Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalne/).
5) Por. W. Gasik: Kształcenie nauczycieli szkół specjalnych w Polsce do 1939 r. Warszawa ]99]; J. Pańczyk: Kształcenie pedagogów specjalnych w Polsce. W: Kształcenie specjalne w nowej sytuacji prawnej i ekqnomicznej. Pod red. J. Pańczyka. Warszawa ]995.
6) W latach ] 922-] 969 kształcono w WSPS osoby posiadające kwalifikacje pedagogiczne i kilkuletni staż pracy w szkolnictwie publicznym. W roku ] 970 uruchomiono 3-letnie wyższe studia zawodowe dla absolwentów szkół średnich (bez przygotowania pedagogicznego), a od ] 973 r. rozpoczęto kształcenie pedagogów specjalnych na poziomie magisterskim. W roku akademickim ] 993/94 pierwsi słuchacze rozpoczęli naukę w 3-letnim Kolegium Andragogiki Specjalnej. Po uzyskaniu licencjatu absolwenci Kolegium mają możliwość realizowania w WSPS uzupełniających studiów magisterskich, oraz uczestniczenia w różnych formach doskonalenia zawodowego (studia dyplomowe, konferencje metodyczne, seminaria naukowe i in.).
240 Jerzy Stochmialek - Edukacja i integracja społeczno-zawodowa osób doroslych niepełnosprawnych
Osobne miejsce wśród czynników istotnych dla wyrównywania szans życiowych osób dorosłych niepełnosprawych zajmują uregulowania prawne, a zwłaszcza ustawa z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych (Dz. U. Nr 46, poz. 201). W myśl jej postanowieńrozpoczął działalność Pełnomocnik do Spraw Osób Niepełnosprawnych w Ministerstwie Pracy i Polityki Socjalnef).
Pełnomocnik sprawuje nadzór merytoryczny nad wojewódzkimi ośrodkami do spraw zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych, utworzonymi w ramach wojewódzkich urzędów pracy. Do ich zadań należy m.in.: organizacja szkolenia i przekwalifikowania osób niepełnosprawnych, opracowanie programów ich zatrudnienia i aktywizacji zawodowej, doradztwo w zakresie rahabilitacji, udzielanie pomocy w zakresie wyposażenia w sprzęt ortopedyczny, środki lokomocji, opracowanie programu likwidacji barier architektonicznych.
Wymieniona Ustawa powołała do życia Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) gospodarujący wpływami finansowymi z zakładów pracy, które nie uzyskały ustalonego wskaźnika zatrudnienia osób niepełnosprawnych, z różnych dotacji i subwencji. Utworzenie PFRON pozwala na finansowanie różnych programów rehabilitacji osób dorosłych niepełnosprawnych.
W ostatnim okresie obserwujemy też powstawanie licznych organizacji pozarządowych - związków, stowarzyszeń, fundacji - zajmujących się niesieniem pomocy osobom niepełnosprawnym.
2. Edukacja zawodowa i zatrudnienie
Edukacja osób dorosłych niepełnosprawnych uwzględnia także kształcenie zawodowe i pomoc w zatrudnieniu8). Jeśli rodzaj i stopień niepełnosprawności pozwalają, zadaniem edukacji staje się przygotowanie osoby niepełnosprawnej do pracy zawodowej. Może ono być uznane zajeden z czynników sprzyjających rehabilitacji - umożliwia bowiem pełniejszy udział tych osób w życiu społecznym. Dotyczy to relacji: poradnictwo zawodowe dla osoby niepełnosprawnej
7) Jest on koordynatorem działań na rzecz osób niepełnosprawnych, a do jego zadań
należy m.in.:
opracowywanie założeń polityki w zakresie zatrudnienia, rehabilitacji oraz warun
ków pracy osób niepełnosprawnych,
- koordynacja działań w zakresie życia społecznego i zawodowego,
- opiniowanie projektów aktów prawnych oraz dokonywanie okresowej oceny reali
zacji zadań w zakresie zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych.
8) Por. m.in. T. Majewski: Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych. Warsza
wa 1995; J. Pańczyk: Pedagogika specjalna w systemie przygotowania do pracy. W: Fundacja pedagogiki specjalnej w systemie oświatowo-wychowawczym, pod red. A. Hulka. "Studia Pedagogiczne" tom XL V, Wrocław 1983; J. Stochmiałek: Kształcenie zawodowe i zatrudnienie osób nie pełnosprawnych. "Pedagogika Pracy" nr 20/2, Radom 1992.
241
i jej rodzinl) - wybór zawodu - kształcenie - ocena przydatności zawodowej zatrudnienie wraz z doskonaleniem zawodowym.
Procesy edukacyjne mają miejsce m.in. w szkołach przysposabiających do zawodu, szkołach zawodowych różnych szczebli oraz w takich formach pozaszkolnych, jak instruktaż, szkolenie przywarsztatowe, kursy, praktyki pracownicze, staże zawodowe, samokształcenie.
Osoby niepełnosprawne w znacznym stopniu (np. z powodu złożonych dysfunkcji fizycznych, barier architektonicznych, niesprawności systemu oświatowego) mają ograniczone możliwości realizowania swoich aspiracji edukacyjnych. Efektem istnienia różnorodnych barier są rażące dysproporcje w poziomie wykształcenia. Wśród ogółu społeczeństwa wykształcenie niepełne podstawowe posiada 6, l %, zaś wśród inwalidów - 17%; wykształcenie podstawowe wśród ogółu posiada 38,9%, wśród inwalidów - 52, 4%; wykształceniem zasadniczym zawodowym legitymuje się 23,7% ogółu i 12,6% inwalidów; szkołę średnią ukończyło 24,8% ogółu, wobec 15% inwalidów; wreszcie dyplom uczelni wyższej otrzymało 6,5% ogółu wobec zaledwie 3% spośród inwalidówlO). Nie trzeba przekonywać o znaczeniu związku poziomu wykształcenia osób dorosłych niepełnosprawnych z szansami znalezienia atrakcyjnej pracy i poziomem życia w społeczel1stwie. Z pomocą w przezwyciężaniu tych ograniczeń może przyjść rozwijanie edukacji na odległość z wykorzystaniem kształcenia multimedialnego obejmującego przesyłanie pakietów edukacyjnych do miejsca zamieszkania uczącego się. Kształcenie na odległość wydaje się być najbardziej odpowiednią formą zindywidualizowania toku procesu nauczania-uczenia się oraz zdobywa
nia właściwych kwalifikacji zawodowych przez osoby dorosłe niepełnosprawne.
Stosownie do zasad integracji funkcjonalnejiI), aktualnie występuje tendencja do zatrudniania osób dorosłych niepełnosprawnych w warunkach zbliżonych do tych, w jakich pracują osoby pełnosprawne. Dotyczy to pracy w zakładach przemysłowych, usługowych, spółdzielczości pracy, rolnictwie i urzędach.
9) Por. m.in. O. Czemiawska: Poradnictwo jako wzmacnianie środowiska wychowawczego. Warszawa 1977; A. Kargulowa: Poradnictwo w działalności opiekuńczo-wychowawczej. W: Rozwój systemu opieki i resocjalizacji. Pod red. 1. Stochmiałka. WSP, Częstochowa 1994; E. Skibińska: Funkcje poradnictwa zawodowego dla dorosłych. W: Problemy edukacji dorosłych. Pod red. J. Nowak i T. Wujka. "Studia Pedagogiczne" Tom LIII, Wrocław 1988.
10) S. Piechota: Sytuacja prawna osób niepełnosprawnych. Opracowanie wykonane na zlecenie Kancelarii Senatu RP - Biura Studiów i Analiz. Wrocław, lipiec 1992, s.6-7.
II) Por. m.in. U. Eckert: Integracja nie pełnosprawnych w społeczeństwie. W: Pedagogika specjalna w Polsce. Pod red. U. Eckert i K. Poznańskiego. WSPS, Warszawa 1992; A. Giryński, S. Przybylski: Integracja społeczna osób upośledzonych umysłowo w świetle ujawnianych do nich nastawień społecznych. WSPS, Warszawa 1993;
A. Maciarz: Warunki skuteczności integracyjnego systemu kształcenia specjalnego. "Ruch Pedagogiczny" 1986 nr 1-2; 1. Stochmiałek: Wychowawcze aspekty integracji społecznej pracowników niepełnosprawnych. "Humanizacja Pracy" 1986 nr 6.
242 Jerzy Stochmiałek - Edukaqa i integraqa spoleczno-zawodowa osób dorosłych niepełnosprawnych
Często spotykane jest zatrudnianie na stanowiskach specjalnie dobranych i dostosowanych do możliwości psychofizycznych pracownika, tzw. zatrudnienie na stanowiskach pracy chronionej w zwykłych zakładach pracy lub też w zakładach pracy chronionej 12), albo wykonywanie pracy nakładczej np. w domu.
Warto tu zaznaczyć, że wprowadzenie zasad gospodarki rynkowej spowodowało likwidację niektórych miejsc pracy dla osób niepełnosprawnychl3). Niezbędna staje się więc dynamizacja rynku pracy pozwalająca na tworzenie nowych miejsc zatrudnienia przy jednoczesnym usprawnieniu systemu osłonowego oraz systemu poradnictwa. Konieczne staje się też zwiększenie aktywności osób dorosłych niepełnosprawnych w zakresie przekwalifikowania - zmiany zawodu.
Aby zapewnić integrację osób niepełnosprawnych w obszarze życia zawodowego trzeba stosować specjalne środki, w tym zaopatrzenie w pomoce i urządzenia oraz świadczenia osobiste i usługi (np. rehabilitacyjne), które dadzą tym osobom możliwość zapewnienia i utrzymania właściwego zatrudnienia oraz awansu. Wśród czynników motywujących inwalidów do pracy wskazuje się często na: podnoszenie sprawności organizmu, względy rodzinne, zaspokojenie potrzeby kontaktów społecznych, uzyskanie świadczeń socjalnych i rehabilitacyjnychI4). Korelacja cech osobowości z potrzebami zawodowymi sugeruje, że osoby niepełnosprawne nie są indywidualistami, nie są opanowane motywami rządzenia i dominowania, a źródłem poczucia wartości jest dla nich praca i jej efekty. Poprzez pracę chcą osiągnąć większy autorytet, uznanie i awansI5).
12) Zgodnie z postanowieniami ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych za zakład pracy chronionej może być uznane przedsiębiorstwo zatrudniające co najmniej 20 osób, gdzie 40% załogi stanowią osoby niepełnosprawne, w tym co najmniej 10% to in...
klejarka