PODSTAWY PSYCHOLOGII I PEDAGOGIKI PRACY Wy�sza Szko�a Humanistyczna imienia Aleksandra Gieysztora w Pu�tusku Janina E. Karney PODSTAWY PSYCHOLOGII I PEDAGOGIKI PRACY Pu�tusk 2004 �iiiiti! miii tiii Projekt ok�adki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska Sk�ad i �amanie: OFI - Krystyna Fankulewska \ Biblioteka WPedag. 1092003430 � Copyright by Janina E. Karney � Copyright by Wy�sza Szko�a Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Warszawa 2004 Wszelkie prawa zastrze�one. Ka�da reprodukcja lub adaptacja ca�o�ci b�d� cz�ci niniejszej publikacji, niezale�nie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy. Wydawca: Wy�sza Szko�a Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora ul. Daszy�skiego 17, 06-100 Pu�tusk tel./fax (48-23) 692-50-82 e-mail: rektorat@wsh.edu.pl Internet:www. wsh.edu.pl ISBN 83-89709-03-1 Realizacja na zlecenie Wydawcy Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR Et SPIS TRE�CI WST�P .................................................... 7 Rozdzia� I Psychologia i pedagogika pracy we wsp�czesnym spo�ecze�stwie ... 11 Rozdzia� II Style zachowania doros�ych ................................. 31 (Rozdzia� III Pracownik w organizacji.................................... 41 i Rozdzia� IV Autorytet kierownika ...................................... 71 Rozdzia�V Badanie pracy i zawod�w................................... 87 Rozdzia� VI Organizacja czasu pracy....................................143 Rozdzia� VII Psychologiczne wyznaczniki powodzenia w pracy................153 Rozdzia� VIII Przystosowanie do pracy i dob�r zawodowy....................191 Rozdzia� IX ' [Motywacja do pracy.......................................233 Rozdzia� X Zarz�dzanie edukacj� doros�ych w organizacji..................251 Rozdzia� XI Sztuka bycia pracownikiem.................................295 Rozdzia� XII Wsp�czesne trendy i kierunki wiedzy o pracy ludzkiej - koncepcje, badania, praktyka..............................345 Zamiast zako�czenia ........................................360 Bibliografia................................................361 Spis rysunk�w i tabel ........................................370 ��iitliii�itii IJJ�AlJJJJLlIULllJjlJJLl 11 IU II.J. riniiii?iiinn�ii�ii WST�P Pomys� napisania tej ksi��ki rodzi� si� stopniowo. Pocz�tkowo zamierza- �am zaj�� si� wy��cznie problematyk� badania pracy w nowoczesnym przed- si�biorstwie, i to wy��cznie pracy wysoko wykwalifikowanej, wykonywanej przez osoby o odpowiednim poziomie kompetencji. W pierwszej wersji by�y- by to problemy psychologicznej analizy tzw. �pracy umys�owej", kt�r� tak trudno zmierzy� i oceni�. G��wnym i bezpo�rednim powodem tego pomys�u by�o, ci�gle jeszcze stosowane, kryterium warto�ci takiej pracy, jakim jest liczba opublikowanych stron. Szczeg�lnie w ksi��kach o charakterze prac humanistycznych kryterium �ilo�ciowe" jest cz�sto miar� warto�ci dzie�a i po�rednio - autora. P�ki ksi�garskie pe�ne s� publikacji - bardziej lub mniej naukowych, po- �wi�conych problematyce funkcjonowania cz�owieka w �rodowisku pracy. Na og� zawieraj� one imperatywy i porady, jak zarz�dza� przedsi�bior- stwem, a przede wszystkim jak kierowa� prac� ludzi zatrudnionych w tym przedsi�biorstwie. Ludzie najcz�ciej okre�lani s� jako zasoby ludzkie, per- sonel, potencja� spo�eczny itp. Ju� same nazwy przypisywane pracownikom wskazuj�, �e postrzegani s� oni przede wszystkim przez pryzmat zak�adu pracy, firmy, przedsi�biorstwa, urz�du, w kt�rych to organizacjach sp�dzaj� blisko po�ow� swojego doros�ego �ycia. Punktem wyj�cia i g��wnym celem tych publikacji jest analiza zachowania ludzi od strony interesu przedsi�bior- stwa, jego zysk�w i rozwoju. Stawiane s� przede wszystkim pytania, jak kie- rowa� lud�mi, jakie stosowa� sposoby i strategie, aby osi�gn�� wcze�niej wy- znaczone i zaplanowane cele. Ginie gdzie� po drodze relacja cz�owiek-praca, ginie podmiotowo�� cz�owieka, kt�ry nie tylko prac� wykonuje, lecz j� orga- nizuje i tworzy. Wysi�ek umys�u, my�l, ciekawo�� i aktywno�� w d��eniu do celu, inicjatywa, odpowiedzialno�� wyznaczaj� sens ludzkiego dzia�ania. Gwa�towny rozw�j telekomunikacji, komputeryzacja i automatyzacja wy- zwalaj� wielkie mo�liwo�ci i jednocze�nie stanowi� wyzwanie dla wsp�cze- snego cz�owieka, kt�ry z jednej strony tworzy rzeczy wspania�e i po�yteczne, z drugiej za� niszczy i nienawidzi nie tylko innych i ich wytwory, lecz przede wszystkim samego siebie. -JLL. i II" MI i ITi? ffTiTTiT jTOj WST�P Ksi��ka ta skierowana jest przede wszystkim do os�b zainteresowanych problemami pracy, ludzi, kt�rym przysz�o �y� w spo�ecze�stwie postindu- strialnym u progu trzeciego tysi�clecia. Dzieci, kt�re ucz� si� teraz w pierwszych klasach szko�y podstawowej, b�- d� dorasta�, wybiera� zaw�d, troszczy� si� o dobr� prac� ju� po roku 2020. Jacy to b�d� ludzie, jakie miejsce w ich �yciu b�dzie zajmowa�a praca? Czy b�dzie szans�, czy udr�k�? Czy przyniesie szans�, rozw�j, satysfakcj�, czy te� zm�czenie, stres, bezradno��, agresj� i rozczarowanie? Na te pytania trzeba przygotowywa� odpowiedzi ju� teraz, przygl�daj�c si� i oceniaj�c potrzeby, cele i warto�ci ludzi, kt�rzy swoj� dzia�alno�ci� zapocz�tkowali czas prze- mian. Jak i dlaczego pracuj�, co wyznacza ich sprawno��, a co przynosi saty- sfakcj� z tego, co robi�? Czego praca wymaga od ludzi i jak ich zmienia? Te i wiele innych pyta� powinny doczeka� si� bada� i pr�b odpowiedzi. Tymczasem, w ostatnim okresie obserwujemy brak nowych pozycji ksi��- kowych z dziedziny wiedzy o pracy ludzkiej. Psychologowie i socjolodzy, za- interesowani przede wszystkim problemami spo�ecznymi, przemianami, ma- krozarz�dzaniem i wywieraniem wp�ywu na grupy, niewiele uwagi po�wi�ca- j� jednostce, zagadnieniom pracy cz�owieka w sytuacjach zwyk�ych, codzien- nych oraz ekstremalnych i trudnych. Z tego wzgl�du postanowi�am po�wi�ci� wi�cej uwagi podstawowej wie- dzy o pracowniku zatrudnionym w zak�adzie pracy w okresie przemian eko- nomicznych, zmian w systemie organizacji i zarz�dzaniu. W ksi��ce wykorzysta�am prace magisterskie napisane pod moim kierun- kiem w ostatnich latach, odnosz�ce si� do problem�w jednostki wobec sytu- acji pracy, w r�nych zawodach i na r�nych stanowiskach, a tak�e wyniki w�asnych bada� i bada� moich doktorant�w. W 1998 roku ukaza�a si� moja ksi��ka �Cz�owiek i praca". Wielokrotnie wydawana, cieszy�a si� du�ym po- wodzeniem i szybko znikn�a z p�ek ksi�garskich. To sk�oni�o mnie do przy- gotowania nowej publikacji. Oczywi�cie, nie jest to, w pe�nym tego s�owa znaczeniu, praca monogra- ficzna, gdy� om�wienie wielo�ci zagadnie� psychologii pracy zaj�oby co naj- mniej kilka tom�w. S�dz� jednak, �e zarys tematyczny ma cechy monografii. Stara�am si� po�wi�ci� uwag� zar�wno samemu procesowi pracy, jak te� cz�owiekowi, kt�ry pracuje, oraz wzajemnym relacjom cz�owiek-praca. Spo�r�d wielu zagadnie� wybra�am te, kt�re s� egzemplifikacj� ka�dego z wymienionych wy�ej zagadnie�. W prezentowanym materiale by�o mi trudno oddzieli� problemy psycho- logiczne od tematyki pedagogicznej. Obie dziedziny wiedzy o pracy cz�owie- ka ��cz� si� nierozdzielnie ze sob�. Ustalane w badaniach prawid�owo�ci za- chowania ludzi w specyficznych warunkach dzia�alno�ci zawodowej s� pod- staw� projektowania proces�w kszta�cenia i wychowania pracownik�w na wszystkich szczeblach organizacji. i Z tego wzgl�du ksi��ka jest pr�b� uporz�dkowania zgromadzonej wiedzy o cz�owieku i jego pracy oraz wskazaniem uwarunkowa�, od kt�rych zale�� efekty dzia�alno�ci organizacji, a kt�re tkwi� w tym, co specjali�ci zarz�dza- nia nazywaj� �potencja�em spo�ecznym", zasobami ludzkimi", �personelem" i.t.p. Ksi��ka sk�ada si� z dwunastu rozdzia��w. Tematyka tych rozdzia��w zosta�a wybrana tak aby ukaza� wielorako�� problem�w dotycz�cych funk- cjonowania cz�owieka w wa�nej dla ludzi doros�ych sferze �ycia jak� jest pra- ca zawodowa, kt�ra z przywileju sta�a si� w ostatnim okresie jedn� z wa�niej- szych warto�ci i trudno dost�pnym dobrem. W warunkach kurcz�cego si� rynku pracy i narastaj�cego bezrobocia znajomo�� problematyki relacji cz�o- wiek-praca wydaje si� szczeg�lnie wa�na zar�wno dla psycholog�w i peda- gog�w pracy jak te� dla wszystkich, kt�rzy pracuj� zawodowo lub poszukuj� zatrudnienia. Cz�� materia��w, nadal aktualnych, zosta�a przeniesiona z poprzedniej ksi��ki �Cz�owiek i praca". Wiele z nich zosta�o zmienionych i zaktualizowa- nych, a tak�e dostosowanych do nowej rzeczywisto�ci. Ksi��ka powsta�a w przededniu wej�cia Polski do Unii Europejskiej. Przedstawione w niej problemy b�d� nadal aktualne a by� mo�e stan� si� je- szcze bardziej znacz�ce dla proces�w adaptacji pracownik�w do zmieniaj�- cych si� warunk�w. Wszystkie problemy poruszone w ksi��ce dotycz� przystosowania cz�o- wieka do pracy, jego aktywno�ci i efektywno�ci dzia�ania. Stanowi� pierwszy krok do wyznaczenia potrzebnych dzisiaj kierunk�w bada� i praktyki psy- cholog�w i pedagog�w w zak�adach pracy. S� jednocze�nie pr�b� uporz�d- kowania i hierarchizacji zada� stoj�cych przed specjalistami zajmuj�cymi si� funkcjonowaniem ludzi na r�nych stanowiskach i w r�nych zawodach. Czy cel mojego zamierzenia zosta� zrealizowany? Nie potrafi� na to pyta- nie udzieli� odpowiedzi. Je�eli tekst wzbudzi refleksje Czytelnika, je�li cho- cia� w cz�ci zostanie wykorzystany, je�li wywo�a krytyk�, polemik� i wzbu- dzi inspiracj� do napisania innych prac z tak wa�nej dziedziny ludzkiej ak- tywno�ci, jak� jest praca zawodowa - to odpowied� b�dzie twierdz�ca. Bez wiedzy o podmiocie sytuacji pracy, bez wykorzystania tej wiedzy w praktyce organizacji pracy nie spos�b wyobrazi� sobie przeobra�e� w sposobach kie- rowania, powodzenia w kierowaniu, przemianach i tworzeniu szans. marzec 2004 1...
klejarka