Lectio prima (lekcja 1.)
Alfabet łaciński
Początkowo (jeszcze w I w. pne) było tylko 21 liter, potem dodano y, z, g. Zatem alfabet łaciński liczy 24 litery: a, b, c, d, e, f, g, h, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y, z.
Wymowa
Zazwyczaj czytamy:
- ae jako e, np: saepe („często”)=[sepe]
- oe jako e, np: poena („kara”)=[pena]
- i między samogłoskami oraz na początku wyrazu przed samogłoską jako j, np: iam („już”)=[jam], cuius („którego”)=[kujus]
- c jako c przed e, i, y, ae, oe (czli przed dżwiękiem „i” lub „e”), w pozostałych sytuacjach jako k, np: circus („okrąg, cyrk”)=[cirkus], caecus („ślepy”)=[cekus], Caesar („Cezar”)=[Cesar]
- v jako w, np: vinum („wino”)=[winum], ovis („owca”)=[owis]
- qu jako kw, np: aqua („woda”)=[akwa], quis, quid („kto, co”)=[kwis, kwid]
- ngu przed samogłoską jako ngw, np: lingua („język”)=[lingwa]
- su niekiedy jako sw, np: persuadeo („przekonuję”)=[perswadeo]
- w wyrazach pochodzenia greckiego może wystąpić th=t, rh=r oraz ph=f, np: theatrum („teatr”)=[teatrum], philosophia („filozofia”)=[filosofia], rhetor („retor”)=[retor].
Akcent
Jest na drugiej lub trzeciej sylabie od końca, np: postea („później”) akcentujemy na trzecią, czyli postea; Romanus („Rzymianin” lub „rzymski”) - na drugą od końca, czyli Romanus.
O rzeczowniku
Jest 5 deklinacji (tj. wzorów odmian przez przypadki) w łacinie. Przypadków jest 6 (ich nazwy przejął m.in. j. niemiecki):
N. nominativus quis? quid? = mianownik kto? co?
G, genetivus cuius? = dopełniacz kogo? czego? czyj? czyja? czyje?
D. dativus cui? = celownik komu? czemu?
Acc. accusativus quem? quid? = biernik kogo? co?
Abl. ablativus quo? = narzędnik i miejscownik kim? czym? o kim? o czym?
V. vocativus o!= wołacz o!
Ucząc się łacińskich rzeczowników, trzeba pamiętać dwie formy podstawowe (dwa pierwsze przypadki), by wiedzieć, do której deklinacji zaliczyć dany rzeczownik:
I dekl. ma genetivus na -ae,
II dekl. na -i,
III dekl. na -is,
IV dekl. na -us,
V dekl. na -ei.
O czasowniku
Są 4 koniugacje (tj. odmiany przez osoby) w łacinie. Czasownik odmienia się tak jak w j. polskim przez osoby, liczby, ma tryb, czas, stronę.
Czasownik ma cztery formy podstawowe (najpierw 1. osobę czasu teraźniejszego, potem bezokolicznik czasu teraźniejszego, 1. osobę czasu perfectum, czyli przeszłego dokonanego, i tzw. supinum). Już dwie pierwsze pozwalają rozpoznać koniugację: I kon. ma temat zakończony na a, II kon. na e, III kon. na spółgłoskę lub u, IV kon. na i.
1. Ancilla laborat. Ancillae domina matrona Romana est. Ancillae domina tunicam dat. Ancillam miseram domina severa castigat. De ancilla misera matrona narrat. O ancilla, misera es!
Ancillae in vinea laborant. Ancillarum vita misera est. Ancillis matrona uvas dat. Ancillas matrona vocat. Puella cum ancillis cantat.
2. De Varsovia: Varsovia nostra pulchra est. Varsoviam pulchrae statuae ornant. Specta, Sophia, et vos, Maria et Ioanna, spectate! En, Victoriae statua clara! Multae viae Varsoviae longae et latae sunt. Ecce pulchra via - via Łazienkowska. Amatisne Varsoviam? Varsoviam valde amamus, Varsovia incolis Poloniae cara est. De Varsovia poetae saepe narrant.
Ibi victoria, ubi concordia.
Per aspera ad astra.
Festina lente.
Otia post negotia.
3. Przetłumacz. Następnie utwórz zdania, zmieniając w poniższych liczbę (tak, by zdania zachowały sens).
Servus laborat.
Servi dominus severus est.
Servis dominus hortum monstrat.
Servos domini castigant et monent.
De servo Spartaco discipulae audiunt.
O serve, vita tua misera est!
Lectio secunda (lekcja 2.) I deklinacja, czasownik „być” oraz koniugacja I.
Wg I deklinacji odmieniają się rzeczowniki (i przymiotniki) rodzaju żeńskiego, których temat kończy się na a.
l. pojedyńcza (singularis)
N. puella - dziewczynka
G. puellae - dziewczynki
D. puellae - dziewczynce
Acc. puellam - dziewczynkę
Abl. puella - dziewczynką/(o) dziewczynce
V. puella! - dziewczynko!
l. mnoga (pluralis)
M. puellae - dziewczynki
D. puellarum - dziewczynek
C. puellis - dziewczynkom
B. puellas - dziewczynki
N./Msc. puellis - dziewczynkami/(o) dziewczynkach
W. puellae! - dziewczynki!
Tak samo zachowuje się przymiotnik, np: umbra longa („długi” - longa; „cień” - umbra), umbrae longae itd.
Jest kilka wyjątków męskich, np: agricola, agricolae - rolnik; nauta, nautae - żeglarz; poeta, poetae - poeta; scriba, scribae - pisarz.
Warto (w każdym języku) poznać odmianę czasownika „być”:
Indicativus praesentis activi (ind. praes. act. = tryb ozn. czasu teraź. strony czynnej)
sum - jestem sumus - jesteśmy
es - jesteś estis - jesteśmy
est - jest sunt - są.
Infinitivus praesentis activi ((inf. praes. act. = bezokolicznik czasu teraź. strony czynnej):
esse – być
Imperativus praesentis activi (imper. praes. act. = tryb rozkazujący czasu teraź. strony czynnej):
es! - bądź! este! - bądźcie!
Koniugacja I (czasowniki z tematem zakończonym na a, w 1 osobie tego a nie widać):
np: amo, amare (dwie pierwsze formy podstawowe: kocham, kochać)
1. am-o - kocham 1. ama-mus - kochamy
2. ama-s - kochasz 2. ama-tis - kochacie
3. ama-t - kocha 3. ama-nt - kochają
bezokolicznik: ama-re - kochać
rozkaz: ama! (jest to czysty temat) - kochaj! ama-te! - kochajcie!
Przykłady zdań:
Puella amat matronam. Dziewczynka kocha matkę.
Rosa rubra est. Róża jest czerwona.
Mea familia clara est. Moja rodzina jest sławna.
Claudia discipula est. Klaudia jest uczennicą.
Uwaga: W łacińskim orzeczeniu imiennym orzecznik stoi w mianowniku (nigdy w narzędniku).
Ćwiczenia:
1. Odmień przez przypadki w obu liczbach:
magna porta - duża brama,
bona magistra - dobra nauczycielka (lub mala magistra - zła nauczycielka)
2. Przetłumacz zdania:
Puellae statuam deae albis rosis ornant.
Magistra cum puellis in schola cantat.
Magna mensa in aula stat.
Hic ecclesia est.
Słówka do zdań:
puella, -ae - dziewczynka
statua, -ae - posąg
dea, -ae - bogini
alba - biała
rosa, -ae - róża
orno, -are - ozdabiać (stąd: ornament, ornat)
magistra, -ae - nauczycielka
cum (+ablativus) - z (kimś)
in (+ablativus) - w (gdzie?)
schola, -ae - szkoła
canto, -are - śpiewać (stąd: kantor, kantyk, kantata)
magna - duża, wielka
mensa, -ae - stół
aula, -ae - sala
sto, -are - stać (stąd: stać, statysta, statyw)
hic - tu, tutaj
ecclesia, -ae - kościół (może być z dużej litery)
sum, esse - być.
japonka606