Alojzy Sajkowski

Barok

I Kultura baroku

1.       Spór o barok

-           Niska ocena baroku – spowodowana oceną ludzi oświecenia.

-           Nazwa „barok” – pojawiła się wcześniej niż pierwsze zabytki nowej sztuki. Dziedzina jubilerska – niepochlebnie o śmiesznym gatunku pereł o dziwacznych i nieregularnych kształtach (tą drogą termin wszedł do XVII i XVIII w.). Z czasem określano tak wypowiedzi wykrętne, mylące. Artysta barokowy to ten, który wyłamywał się z reguł.

-           Pietro Bellori (XVII w.) określa barok jako zboczenie.

-           W XVII w. i później w rzemiośle stolarskim „barokowy” – wygięcie w meblach.

-           Encyklopedia – barokowy, przymiotnik w architekturze, jest odcieniem dziwactwa.

-           Jan Jakub Rousseau: w muzyce termin, który oznaczał zakłócenie harmonii, pojawienie się dysonansów.

-           Jakub Burckhardt Der Cicerone (1855 r.): wskazuje powiązania między renesansem a barokiem – dla niego barok był próżną formą w rozwoju sztuki renesansowej, jej okresem zwyrodniałym; wśród ulubieńców Burckhardta: Rubens.

-           Cornelius Guritt (1887 r.) – praca z zakresu literatury – rehabilitacja baroku, którego ojcem, wg Guritta, był Michał Anioł.

-           Henryk Wö­lffin Renaissance und Barok (1890 r.): oznaczał barok jako styl odrębny oraz stworzył kategorie jego charakterystyki (np. „człowiek barokowy”); Podstawowe pojęcia historii sztuki (1915): wyróżnił 2 style: linearny (płaski) oraz malarski (otwarty).

-           Pierwsza próba zastosowania terminu barok do zjawisk literackich – praca Edwarda Porębowicza Andrzej Morsztyn, przedstawiciel baroku w poezji polskiej (1894 r.)

-           Karl Borinski i Fritz Strick wprowadzają termin barok do literaturoznawstwa.

-           Rozróżniono także barok – zjawisko artystyczne wartościowe i barok zdegenerowany (Carlo Calcotena, którego badania koncentrują się na literaturze).

-           Od 1950 r. wzrasta zainteresowanie prozą doby baroku.

2.       Główne cechy baroku

Sztuka

-           wielokierunkowa

-           architektura: nurt barokowy i klasycystyczny

-           malarstwo: barok, klasycyzm, naturalizm

Literatura

-           motywy średniowieczno-romantyczne: satanizm, fantastyka, mistycyzm, folklor, symbolizm

-           pojawiają się elementy dynamiczne, asymetria, ruch

-           w zakresie naśladownictwa nie przejmowano wzorów niewolniczo, innowacje – wywołanie niespodzianki i zaskoczenia

-           panuje retoryka: przekonanie i poruszenie odbiorcy

-           większe zainteresowanie kunsztem językowym – wzbogacenie języka

-           gongoryzm, marinizm, preciosite

Filozofia

-           Hobbes, Spinoza, Leibniz

-           mistycyzm

-           jansenizm

-           pesymizm (Pascal)

Architektura

-           wolność, dynamizm i życie

-           malarskość, wielkość, bogactwo

-           wariabilizm

Rzeźba

-           głównie tematyka mitologiczna, ale i religijne (np. postacie świętych)

-           jednobarwna,

-           opanowanie wiedzy anatomicznej,

-           dynamizm, dramatyzm rzeźby Berniniego, ujmowanie ruchu, duże rozmiary

Malarstwo

-           cienie, mrok, kontrasty, światło, perspektywiczne skróty,

-           tematy pospolite, sensualizm, tematyka erotyczna

-           tematy kontrastujące piękno i brzydotę

-           główny motyw – brzydota, makabreska, alegoria i symbolika

Muzyka

-           nowe gatunki – opera

-           nowy styl kompozycyjny: monodia akompanioza, basso contino

-           ekspresyjne, indywidualistyczne, zamiłowanie do wielkich form (np. oratoria Haendla)

3.       Manieryzm

-           badacze: Max Dvorak, Werner Weisback, Ernest Gombrick, John Shearman, Jan Białostocki, Władysław Tatarkiewicz, B. Otwinowska, Dürr-Durski,

-           manieryzm – wiek XVI

-           termin „maniera” używany był wtedy na oznaczenie sposobu malowania i rzeźbienia (maniera Rafaela)

-           historycy XIX w. widzieli w nim zjawisko upadku

-           manieryzm w sztuce pojawia się ok. 1520 r. w twórczości Jacopa Pontorma i Giovanniego Rossa – cechy: wyszukane formy, afektacja, ornamentowość, ostrość linii, linearność, elegancja, abstrakcyjność, motywy pozaludzkie, cele czysto artystyczne (swoista sztuka dla sztuka); żądanie oryginalności i wolności

-           apogeum manieryzmu: 1520 – 1620

4.       Rokoko

-           głównie styl wnętrz (np. pałac w Rodzyniu Podlaskim)

-           początek: schyłek XVII w.; Polska – za panowania Augusta III, rozkwit – St. Poniatowski

-           drobiazg dekoracyjny: chodzi o formy przypominające kolczaste muszle morskie, tzw. rocaille, stąd rokoko

-           barwy: biel i złoto

-           dekoracje: wytworne i delikatne, dekorowanie sufitów, gzymsów, łuków

-           piękno delikatne, subtelne

-           literatura: idylle

-           mówi się o damach z okresu rokoka, o salonach rokokowych

5.       Europa po Soborze Trydenckim

-           Jean Bodin (De la Republiqua 1576) – propagował absolutyzm umiarkowany, wcielony we Francji przez Henryka IV; potem absolutyzm skrajny – Ludwik XIV

-           Rzym i jezuici: Roberto Bellarmino Kontrowersje w wierze chrześcijańskiej: trzeba dążyć do jedności i podporządkować się katolicyzmowi z Rzymu, państwo ma udzielać pomocy w tępieniu herezji

-           Duch potrydencki: kościół zyskał sojusznika w postaci Towarzystwa Jezusowego, uzdrowienie organizmu kościelnego, walka o wykształcenie, urząd kontroli – Indeks librorum prohibitorum, reformy.

-           Uchwały potrydenckie – głównie Italia, przeszkody w Hiszpanii (zatargi między Filipem II a Rzymem)

-           odnowa życia wewnętrznego – mistycyzm

-           nauki: matematyka i astronomia; odkrycia, głównie geograficzne

-           narodziny badań źródeł historycznych

-           rozwój akademii

-           szereg zjawisk tłumaczy się „naturą człowieka”

-           idea kultur równoprawnych

Wiek XVII - wiek wielkich systemów filozoficznych

-           Kartezjusz (Rozprawa o metodzie 1637, Meditationes de prima philosophia 1640)

-           Nicolas Malebranche – twórca teorii okazjonalizmu; nawiązywał do św. Augustyna – morem wielkich spraw jest Bóg; substancja stworzona nie może działać, może jedynie podlegać działaniu

-           Franciszek Salezy – Traktat o miłości Boga – przeciw rygoryzmowi religijnemu i nadmiernej asceznie.

-           Blaise Pascal (1623-62) – aspekty: sceptyczny, religijny, etyczny. Zawiedziony co do racjonalnych metod wyjaśnia nurtujące niepewności, zwrócił się do porządku serca, tj. do poznania rzeczy nadprzyrodzonych przez wiarę. Czy Bóg istnieje? Przeświadczenie, że istnieje, to dobry interes, gdy się rzeczywiście okaże – to wierzących obdarzy szczęściem w wieczności. Pascal wyraża dramat człowieka zagubionego wśród nieskończoności.

-           Baruch Spinoza (1632-77) system o charakterze monistycznym, panteistycznym (Bóg = przyroda) przezwyciężając w ten sposób dualizm świata i Boga. Człowiek ma prawo postępować wg swej natury. Najwyższe dobro to poznanie Boga, które miłość do niego prowadzi do mistycznego z nim połączenia.

Mistycyzm

-           Towarzyszył mu: 1)niezdolność natury ludzkiej do pozytywnego udziału w tworzeniu istotnych wartości; 2)pogarda dla „naturalnej” wiedzy świeckiej i teologicznej z jednoznacznym stwierdzeniem, że doświadczenie mistyczne jest niewyrażalne; 3)idea miłości całkowicie bezinteresownej

-           najwybitniejsi mistycy: członkowie zakonu karmelitów: św. Teresa z Avila i św. Jan od Krzyża

-           Teresa z Avila (1515 – 1582): utwory: autobiografia, Droga do doskonałości, Zamek wewnętrzny czyli siedem komnat (komnaty to etapy doskonalenia się duszy: oczyszczenie, olśnienie, zjednoczenie z Bogiem). Rzeźba Berniniego Zachwycenie św. Teresy.

-           Jan od Krzyża (1542 – 1591): utwory: Wejście na górę Karmel, Ciemna noc duszy, Żywy płomień miłości – arcydzieła liryki XVI w.

-           odrodzenie życia zakonnego w Polsce w XVI i XVII w. – zasługa głównie benedyktynów i karmelitanek

-           Ludwik z Grenady: Przewodnik grzesznych ludzki, Zwierciadło człowieka chrześcijańskiego w Polsce bardzo popularne były jego tłumaczenia – Stanisław Warszewicki, Antoni z Przemyśla (Różaniec), Jan Leopolita, Hieronim Drzewicki

-           tak zwani mistycy śląscy: Jakub Boehme, Anioł Ślązak (Jan Scheffler) – autor Wędrowca cherubińskiego.

6.       Barok w Europie

-           Rozkwit baroku głównie w krajach romańskich i tych, gdzie panował katolicyzm; prym – Italia.

-           Sebastiano Serlio – utwór teoretyczny z zakresu sztuki – o porządkach architektonicznych.

-           Ważne wydarzenie – budowa kościoła del Gesu w Rzymie (Vignoli), fasadę projektował Giacomo della Porta

Rzeźba

-           talent rzeźbiarski – Giovanni da Bologna – Porwanie Sabinek – typ rzeźby rotacyjnej

-           Corenzo Bernini – Porwanie Prozerpiny, Apollo i Dafne, Dawid, Zachwycenie św. Teresy; baldachim w bazylice św. Piotra, fontanna Czterech Rzek na Piazzo Narona w Rzymie, przebudowa  placu św. Piotra

Malarstwo

              Włochy

-           Michelangelo de Caravaggio: Mateusz Ewangelista; Nawrócenie św. Pawła; Złożenie do grobu; Pogrzeb św. Łucji

-           Andrea del Pozzo

-           Giambattisto Tiepolo

-           Canaletto

...