Biblioterapia.
Literatura piękna oddziaływuje na człowieka, wyrabia w nim nowe spojrzenie na świat, daje wzory do myślenia, przeżywania i zachowania. Dzięki temu człowiek wie więcej o świecie i o innych ludziach, ale także lepiej rozumie ich postawy, zachowania. Literatura ma swój olbrzymi udział w rozwoju osobowości, pomaga utrzymać równowagę emocjonalną, chroni przed negatywnymi emocjami, smutkiem, żalem, lękiem, gniewem, uczy nowych zachowań, daje wzory osobowe.Pojęcie biblioterapii sięga korzeniami czasów starożytnych. W bibliotece w Aleksandrii widniały już słowa: "Lekarstwo na umysł". W 1272 r. w szpitalu Al.-Mansur w Kairze stosowano czytanie Koranu w ramach terapii, w Europie w XVIII wieku włączono pobożne teksty do programów leczenia psychicznie chorych: w 1802 r. Beniamin Rush zalecał czytanie książek świeckich w celach terapeutycznych. Pojęcie biblioterapii wywodzi się od dwóch wyrazów greckich: biblion - co oznacza książkę i therapeo - leczę. Po raz pierwszy termin ten użyto w 1916r. Jest to dziedzina wciąż mało znana w Polsce i mało doceniana, chociaż coraz częściej zaczyna się pojawiać w pedagogice specjalnej. Ma ona pomagać w procesie rozwoju dzieci i młodzieży, przyczyniać się do integracji osób niepełnosprawnych, nieprzystosowanych społecznie, z zaburzonym zachowaniem. Biblioterapia traktowana jest jako działanie terapeutyczne oparte o stosowanie materiałów czytelniczych rozumianych jako środek wspierający proces terapeutyczny w medycynie. Jest rodzajem psychicznego wsparcia, pomocy w rozwiązywaniu osobistych problemów, rodzajem oparcia w procesie osiągania bezpieczeństwa, może być środkiem do realizacji potrzeb. Podstawy biblioterapii stworzył N. A. Rubakin, który od 1919r. w Instytucie Bibliopsychologii w Lozannie zapoczątkował badania nad reakcjami indywidualnych czytelników. Biblioterapia według E. Tomasik jest zamierzonym działaniem przy wykorzystaniu książek lub materiałów niedrukowanych (obrazów, filmów itp.) prowadzącym do realizacji celów rewalidacyjnych, resocjalizacyjnych, profilaktycznych i ogólnorozwojowych.Takim celem może być:
· akceptacja własnej niesprawności - akceptacja siebie,
· podjęcie akcji kompensacyjnej,
· akceptacja przez rodziców czy kolegów dziecka upośledzonego.
Według Ireny Boreckiej - wiceprezesa Polskiego Towarzystwa Biblioterapeutycznego - jest to proces terapeutyczny, w którym odpowiednio wyselekcjonowane i przystosowane materiały czytelnicze stosuje się jako środek wspierający proces leczniczy i wychowawczy. Zgodnie z diagnozą medyczną lub psychologiczno-pedagogiczną, stanowi pomoc w rozwiązywaniu osobistych problemów chorego lub osoby znajdującej się w z złej kondycji psychicznej. Jest to proces kierowanego czytelnictwa osób chorych i niepełnosprawnych, społecznie nieprzystosowanych, odrzucanych i tych, które wymagają psychicznego wsparcia. Jest też procesem kształtowania podmiotowego stylu funkcjonowania tych osób oraz częścią procesu postępowania psychokreacyjnego. W ujęciu psychologicznym biblioterapia jest szczególną techniką psychoterapeutyczną polegającą na leczniczym oddziaływaniu na psychikę, odpowiednio dobraną przez psychoterapeutę literaturą. Proces postępowania terapeutycznego wiąże się z diagnozą zaburzeń występujących u pacjenta, czyli wyjaśnieniem przyczyn występowania objawów, mechanizmu powstawania, które wyznaczają cele, jakie chce osiągnąć terapeuta, następnie dobór odpowiednich lektur i na końcu opracowanie metod pracy z wybraną książką. Tak rozumiana biblioterapia jest jedną z metod psychoterapii. S. Krotochvil, W. Kozakiewicz, S. Cwynar podkreślają jej rolę w leczniczym oddziaływaniu na psychikę, likwidowaniu niepożądanych stanów psychicznych, takich jak lęk, poczucie mniejszej wartości, osamotnienie, nuda czy apatia. Celem stosowania książki w terapii jest poza tym rozwój osobowości, pomoc w rozwiązywaniu trudnych sytuacji. Pedagogiczny aspekt biblioterapii koncentruje się wokół roli książki jako metody leczenia opartego o proces edukacyjny, który ma pomóc w radzeniu sobie z trudną sytuacją. Pożądane zmiany mają wystąpić w zachowaniu, uczuciach i wierzeniach. Oddziaływanie książki polega na zmianie sposobu widzenia swojej sytuacji, siebie, pogłębianiu samoświadomości. Biblioterapia jest szczególnie polecana osobom chorym przebywającym w szpitalu, a w szczególności dziecku, narażonemu na szereg lęków i frustracji. Ważna rola przypada lekturze w pomocy osobom niepełnosprawnym, kiedy budzi w nich nadzieję na pokonanie trudności, zmienia tok myślenia o swojej chorobie oraz ukierunkowuje na działanie. Biblioterapię stosuje się w przypadku współuzależnienia, niedostosowania społecznego, takich zaburzeń rozwojowych jak dysleksja czy dysgrafia, zaburzeń nerwicowych. Jest metodą psychoterapeutyczną, która ma za zadanie wzmocnić i wzbogacić zasoby pacjenta, by lepiej radził sobie z trudnościami.R. J. Rubin wyróżnił trzy rodzaje biblioterapii:
1. instytucjonalną - polegającą na zastosowaniu literatury przede wszystkim dydaktycznej - do potrzeb indywidualnego "zinstytucjonalizowanego" pacjenta. Jest to np. tradycyjne w medycynie posługiwanie się tekstem z zakresu higieny psychicznej względem pacjentów chorych psychicznie. Prowadzona głównie przez lekarzy;
2. kliniczną - polegającą na stosowaniu literatury - głównie wyobrażeniowej - w grupach pacjentów z problemami emocjonalnymi. Pacjenci dobrowolnie uczestniczą w zajęciach, które są zazwyczaj prowadzone przez lekarza i bibliotekarza. Tego typu zajęcia mogą odbywać się w szpitalu lub w środowisku chorego. Głównym celem jest uzyskanie przez pacjenta zdolności "wglądu w siebie", co ma prowadzić do zmiany jego sytuacji psychologicznej;
3. rozwojową - inaczej wychowawczą - stosującą książki (materiały) wyobrażeniowe i dydaktyczne dla potrzeb "normalnych" użytkowników. Tego rodzaju grupy biblioterapeutyczne prowadzone są przez bibliotekarza, nauczyciela itp. Zajęcia mają pobudzać normalny rozwój, samorealizację, wspierać zdrowie psychiczne. Prowadzona np. w szkole ma pomagać w rozwiązywaniu problemów życiowych.
Biblioterapia jest częścią biblioterapii pedagogicznej i jedną z form pracy z młodzieżą. Do jej podstawowych celów i zadań należy:
· poznawanie siebie, otaczającej rzeczywistości, poznawanie świata i zrozumienie go (dawanie młodym ludziom możliwości zastanowienia się nad sobą),
· podawanie wzorców i nadawanie znaczenia (brak autorytetów, wzrost agresji, zagubienie młodych ludzi),
· wzmocnienie poczucia własnej wartości (akceptacja siebie),
· wzmocnienie motywacji do uczenia się,
· pomoc w uaktywnianiu się.
Warto, więc upowszechniać biblioterapię w szkołach. Z pewnością pomoże młodemu człowiekowi znaleźć swoje miejsce w otaczającym świecie. Przygotuje go wyboru właściwych celów, norm i wartości. Zwiększy efektywność jego działań i zachowań. Pomoże zaakceptować siebie. Przystępując do organizacji procesu bibliterapeutycznego należy:
· dokonać doboru uczestników - zaprosić indywidualnie: grupy jednorodne pod względem problemu (mniejszą rolę odgrywa w tym wypadku wiek),
· zadbać o wystrój sali, stworzyć przyjemną atmosferę, nastrój,
· ustalić kierunki działania,
· dokonać doboru materiałów (nie korzystać z książek, których w całości nie znamy; fragmenty, które wybieramy muszą być krótkie, wyraziste, konkretne, dostosowane do wieku, zdolności recepcyjnych uczestnika tzn. preferencji czytelniczych, nastrojów czytelniczych, unikać wątków beznadziejności, samobójczych uwzględniać wiek chronologiczny i wiek emocjonalny, unikać wątków beznadziejności i samobójczych),
· ważnym ogniwem w procesie biblioterapii jest sam biblioterapeuta; najlepiej, aby był to bibliotekarz, człowiek posiadający wiedzą z zakresu psychologii, etyki, filozofii, socjologii...; ponadto powinien to być człowiek:
o empatyczny,
o posiadający łatwość w nawiązywaniu kontaktów,
o spokojny,
o lubiący robić to, co robi,
o kochający tych, którym chce pomagać.
· Grupa terapeutyczna może mieć nie więcej niż 10 - 12 osób.
Biblioterapeuta musi:
· zdiagnozować grupę; metody i techniki diagnozy; obserwacja (zainteresowania), bezpośrednia rozmowa, wywiad (z wychowawcą, nauczycielem, pedagogiem), rysunek diagnostyczny,
· zaprosić grupę na zajęcia w wyznaczonym terminie,
· zaproponować wspólne zajęcia na bazie odpowiednio dobranych środków,
· zaproponować zajęcia integracyjne, wzmacniające poczucie własnej wartości,
· spotkania organizować raz w tygodniu; wtedy osiągają najlepsze rezultaty.
W trakcie zajęć należy przestrzegać ogólnych zasad:
· całkowitej dobrowolności uczestnictwa w zajęciach,
· dostosowania poziomu i tempa zajęć do psychicznych i fizycznych możliwości dziecka (wykorzystywać elementy muzykoterapii i arteterapii),
· zajęcia rozpoczynać zajęciami integracyjnymi,
· nie wolno oceniać uczestników, każdy ma prawo zachować swoją postawę; wcześniej zawieramy kontrakt, gdy go złamie, łagodnie zwracamy uwagę,
· zajęcia wzbudzające zainteresowanie można przedłużyć w czasie, aby uczestnicy mogli się do końca wypowiedzieć na swój temat.
Jedną z form działalności biblioterapeutycznej jest inscenizacja utworów literackich (techniki dramowe), w których dzieci otrzymują role dostosowane do swoich możliwości recepcyjnych oraz temperamentu. Formy inscenizacyjne są bardzo lubiane przez dzieci i młodzież - angażują się emocjonalnie, pobudzając możliwość ekspresji i twórczości. Biblioteka szkolna z łatwością może się stać pracownią terapeutyczną, pomagającą uczniom w radzeniu sobie z trudnymi problemami. mgr Jolanta Kasperek
evi84