Osobowość alienacyjna.pdf

Pojęcie alienacji jest współcześnie jednym z najpowszechniejszych i jednocześnie najbardziej

nadużywanych pojęć, jakie weszły - pod różnymi znaczeniami - do słowników filozofii, socjologii,

psychologii, psychiatrii, pedagogiki czy antropologii kulturowej. Z licznych socjologiczno-

psychologicznych koncepcji alienacji, np. Fromma (1970), Nettlera (1957), Riesmana (1970),

Schachta (1971), Srole'a (1956), Strueninga i Richardsona (1965), najbliższe naszym badaniom nad

osobowością alienacyjną (inaczej: "wyalienowaną" - Jakubik, 1999) jest pojęcie tzw. poczucia

alienacji (por. Kmiecik-Baran, 1995; Korzeniowski, 1986, 1990).

Obecnie w badaniach nad poczuciem alienacji dominuje podejście zapoczątkowane przez Seemana

(1959, 1975), który podjął próbę integracji różnorodnych teorii alienacji oraz zoperacjonalizowania

kategorii pojęciowej. Zgodnie z własną wielowymiarową koncepcją alienacji subiektywnej (cechy

świadomie odczuwanych przez jednostkę stanów i jej przekonań), Seeman wyróżnia pięć rodzajów

poczucia alienacji: poczucie bezsilności, poczucie bezsensu, poczucie anomii, poczucie

samowyobcowania i poczucie osamotnienia (izolacji).

Subiektywne poczucie alienacji należy wyraźnie odróżnić od alienacji obiektywnej (np. anomii,

braku jasnej hierarchii wartości, niemożności wyrażania swoich poglądów i realizacji własnych

potrzeb, samotności), chociaż mogą często razem współwystępować.

Ujęcie Seemana rozszerzyła o przeciwstawne wymiary Kmiecik-Baran (1995), dzięki czemu

okazała się m. in. możliwa konstrukcja kwestionariusza do empirycznego pomiaru poziomu

poczucia alienacji. W jej rozumieniu, przeciwstawnym do ogólnego poczucia alienacji jest pojęcie

poczucia zakorzenienia, natomiast pozostałe dwubiegunowe wymiary to: poczucie bezradności -

zaradności, poczucie bezsensu - sensu, poczucie anomii - ładu społecznego, poczucie

samowyobcowania - autonomii i poczucie osamotnienia (izolacji) - integracji.

Poczucie alienacji jest rezultatem braku pożądanych relacji z innymi ludźmi, normami społecznymi,

wartościami, sobą samym. Wśród przyczyn poczucia alienacji większość badaczy zwraca uwagę na

niski status społeczno-ekonomiczny i zawodowy (Dean, 1961; Middleton, 1963; Srole, 1956),

wysoki stopień zbiurokratyzowania organizacji i instytucji (Aiken i in., 1980; Blazowsky, 1978;

Crozier, 1967; Miller, 1967; Pugh i in., 1969), nieprawidłowy proces socjalizacji (McClosky i

Schaar, 1965), cechy charakterystyczne podmiotu, a zwłaszcza swoiste właściwości struktur

poznawczych (Otto i Featherman, 1975; Peplau i Perlman, 1982; Shulz, 1976; Weiss, 1973;

Wojciszke, 1983) oraz sytuacje izolacji, czyli pozbawienia lub ograniczonego dopływu stymulacji

społecznej i sensorycznej (por. Brownfield, 1972; Terelak, 1982).

Wszystkie definicje z reguły zakładają, że poczucie alienacji jest związane z emocjami

negatywnymi, prowadzącymi nierzadko do zaburzeń zachowania, a także do podejmowania przez

jednostkę destrukcyjnych strategii radzenia sobie z tym stanem psychicznym. Dlatego oprócz

prawidłowych sposobów radzenia sobie z alienacją, np. w formie działalności twórczej, tworzenia

wspólnot o charakterze konstruktywnym, aktywności społecznej czy zawodowej, mamy znacznie

częściej do czynienia z rozwiązaniami nieprawidłowymi, stanowiącymi psychologiczne i

psychopatologiczne konsekwencje poczucia alienacji. W wielu badaniach stwierdzono, że poczucie

alienacji koreluje z dolegliwościami somatycznymi

(por. Lynch i Convey, 1979), alkoholizmem (Nerviano i Gross, 1976), nerwicami (Henderson i in.,

1981), depresją (Beck i in., 1979; Frieze i in., 1979), samobójstwami usiłowanymi (Crumley, 1982;

Wenz, 1977), lękiem społecznym (Jones i in., 1981), przestępczością (May, 1972; Ostrov i Offer,

1978), zaburzeniami osobowości (Cassel, 1974; Eisemann, 1984; Maroldo, 1981; Weiss, 1973), a

także z psychozami (Ostrov, 1986).

Wielu autorów podkreśla, iż poczucie alienacji może mieć charakter sytuacyjny lub

osobowościowy. W odróżnieniu bowiem od uwarunkowanego określoną sytuacją poczucia

alienacji, można mówić o przewlekłym, długotrwałym poczuciu alienacji, które ma swoją

przyczynę we właściwościach podmiotu. Zdaniem licznych badaczy, ten rodzaj poczucia alienacji

należy traktować jako szeroki wymiar osobowości (por. Kmiecik-Baran, 1995; McClosky i Schaar,

1965; Rokeach, 1960; Schacht, 1975; Suedfeld, 1982). Stąd uzasadnione wydaje się wprowadzenie

pojęcia "osobowości alienacyjnej" (Jakubik, 1999).

Założenia i cel

Zgodnie z proponowanym systemowym modelem teoretycznym zaburzeń osobowości (Jakubik,

1999) założono, że istotą osobowości alienacyjnej jest uogólnione poczucie alienacji, które

charakteryzuje się przede wszystkim:

• poczuciem anomii - przekonaniem, że istniejące normy społeczne (prawne, moralne,

obyczajowe, zwyczajowe) są niespójne, niejasne, nieobowiązujące, a ich przestrzeganie

uniemożliwia osiąganie własnych celów;

• poczuciem bezsensu - przekonaniem o braku sensu życia, utracie określonej hierarchii

wartości, niemożności przewidywania efektów swojego zachowania;

• poczuciem samowyobcowania - przekonaniem o szkodliwości postępowania zgodnie z

własnymi ideami, poglądami itp. oraz trudnościami w określeniu swojej tożsamości,

odrębności od innych, autonomii, autentyczności;

• poczuciem bezradności - przekonaniem o zależności swojego losu od sił zewnętrznych, a nie

od własnej aktywności, bezsilnością, brakiem poczucia kontroli psychologicznej nad

otoczeniem, odczuciem niemożności realizacji potrzeb;

• poczuciem osamotnienia - przekonaniem, że wchodzenie w pożądane relacje

międzyosobowe i społeczne jest z różnych względów niemożliwe i niezależne od własnych

zachowań, poczuciem braku satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi.

Obserwacje kliniczne wskazują, że większość pacjentów szpitali psychiatrycznych przejawia

głębokie poczucie alienacji oraz bardzo wąski zakres powiązań społecznych (por. Finifter, 1972).

Dotyczy to głównie chorych z psychozami schizofrenicznymi. Dlatego też - nie zajmując się przy

tym kwestią kierunku uwarunkowań psychopatologicznych (tzn. osobowość alienacyjna - psychoza

czy psychoza - osobowość alienacyjna), obiektem naszego zainteresowania stali się chorzy na

schizofrenię. Podstawowym celem naszych badań była próba odpowiedzi na pytanie czy osoby z

psychozą schizofreniczną charakteryzują się swoistymi właściwościami osobowości, które można

określić mianem osobowości alienacyjnej.

Hipotezy

Sformułowano następujące hipotezy badawcze:

W porównaniu do osób zdrowych, chorych ze schizofrenią paranoidalną charakteryzuje:

H1 - słabe poczucie celu życia,

H2 - niska ocena wartości życia,

H3 - niska samoocena,

H4 - obojętny stosunek do śmierci,

H5 - słabe poczucie sensu życia,

H6 - wysokie poczucie anomii,

H7 - wysokie poczucie bezsensu,

H8 - wysokie poczucie bezradności,

H9 - wysokie poczucie samowyobcowania,

H10 - wysokie poczucie osamotnienia,

H11 - wysoki ogólny poziom poczucia alienacji,

H12 - słaba potrzeba afiliacji,

H13 - silna potrzeba wsparcia społecznego,

H14 - niski stopień przystosowania społecznego.

Postawiono kolejno alternatywne hipotezy zerowe i hipotezy zoperacjonalizowane w odniesieniu do

narzędzi pomiarowych.

Materiał i metody

Celem statystycznej weryfikacji hipotez zbadano 60 osób: 30 (15 kobiet i 15 mężczyzn) chorych w

przedziale wieku 20-30 lat z rozpoznaniem schizofrenii paranoidalnej, tworzących grupę

eksperymentalną "E" oraz 30 osób z populacji ludzi zdrowych, dobranych parami wg kryterium

płci, wieku i wykształcenia, które stanowiły grupę kontrolną "K".

Do pomiaru zmiennych zastosowano następujące narzędzia badawcze:

1. Skalę Poczucia Alienacji (SPA) K. Kmiecik-Baran (1995) do pomiaru poczucia anomii (N -

normlessness), poczucia bezsensu ( M - meaninglessness ), poczucia bezradności ( P -

powerlessness ), poczucia samowyobcowania ( S-E - self-estrangement ), poczucia

osamotnienia (L - loneliness) i ogólnego poziomu poczucia alienacji ( LAF - level of

alienation feeling );

2. Test Przymiotników (ACL) H. G. Gougha i A. B. Heilbruna (1965) do pomiaru potrzeby

afiliacji ( Aff - affiliation ), gotowości na pomoc i poradę innych ludzi ( Crs - counseling

readiness scale ) oraz przystosowania osobistego ( P-Adj - personal adjustment );

3. Skalę Sensu Życia (PLT) J. C. Crumbaugha i L. T. Maholicka w adaptacji Z. Juczyńskiego

(1981) do pomiaru poczucia celu życia ( PL - purpose in life ), oceny wartości życia ( WL -

worth of life ), oceny samego siebie ( ES - evaluation of self ), stosunku do śmierci ( AD -

attitude toward death ) i ogólnego poczucia sensu życia ( FLS - feeling of life sense ).

Wyniki i omówienie

Uzyskane wyniki badań w odniesieniu do wyodrębnionych zmiennych poddano analizie

korelacyjnej za pomocą współczynnika r-Spearmana. Okazało się, iż wśród chorych ze schizofrenią

paranoidalną wraz ze wzrostem poczucia celu życia wzrasta wartość życia, samoocena i poczucie

sensu życia, natomiast maleje poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania, osamotnienia

oraz ogólny poziom poczucia alienacji. Chorych z niskim poczuciem celu i sensu życia

charakteryzował wysoki stopień poczucia bezsensu, bezradności, samowyobcowania i izolacji. Przy

wysokiej ocenie wartości swojego życia rosły ocena samego siebie i poczucie sensu życia, a malały

poczucie bezsensu (brak wiary w istnienie spójnych wartości), bezradności (przekonanie, że to, co

nam się przydarza, nie jest zależne od naszego zachowania), samowyobcowania (oderwanie od

własnych idei i przekonań), osamotnienia (izolacji od innych) i ogólne poczucie alienacji. Podobnie

korelują wymienione zmienne przy pozytywnej samoocenie lub wysokim poczuciu sensu życia.

Wraz ze wzrostem poczucia braku związku z obowiązującymi normami wzrasta wśród chorych

poziom samowyobcowania, bezsensu i izolacji. Przy wysokim poczuciu anomii rośnie poczucie

alienacji. Wysokie poczucie bezsensu koreluje dodatnio z wysokim poczuciem bezradności,

samowyobcowania, osamotnienia i alienacji. Brak wiary w istnienie jasnych i spójnych wartości

powoduje u chorych gotowość na pomoc i poradę ze strony innych ludzi. Jednocześnie im wyższe

jest poczucie bezsensu, tym niższa jest potrzeba afiliacji.

Okazało się, że im bardziej odczuwalny jest fakt, że nasze zachowanie nie ma wpływu na to, co nas

spotyka, tym wyższe jest poczucie oderwania od własnych przekonań, od innych osób oraz

poczucie alienacji. Poczuciu alienacji towarzyszy poczucie samowyobcowania, natomiast im

wyższy poziom izolacji od innych, tym niższa potrzeba afiliacji. Chorzy z wysokim poczuciem

alienacji nie odczuwają potrzeby stowarzyszania się chociaż wykazują gotowość na pomoc i poradę

innych osób.

Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic między kobietami a mężczyznami w grupie

eksperymentalnej.

Dla oceny zróżnicowania grup chorych i osób zdrowych obliczono najpierw macierz korelacji także

dla grupy kontrolnej (por. tabela II), a następnie porównano uzyskane wyniki za pomocą testu t-

Studenta, zakładając istotność statystyczną na poziomie p Ł 0,05.

Istotnych statystycznie różnic nie stwierdzono jedynie w odniesieniu do zmiennych takich jak

stosunek do śmierci i poczucie anomii. Przyjęto więc alternatywne do H4 i H6 hipotezy zerowe.

Pozostałe zmienne w sposób istotny różnicowały grupę eksperymentalną i kontrolną, weryfikując

pozytywnie sformułowane hipotezy badawcze od H1 do H14 po odrzuceniu odpowiednich hipotez

zerowych. Okazało się bowiem, że osoby zdrowe charakteryzują się znacznie wyższym poczuciem

celu życia, wyższą oceną wartości życia i samooceną, a co się z tym wiąże - również znacznie

wyższym poczuciem sensu życia niż chorzy ze schizofrenią. Natomiast chorych w porównaniu z

osobami zdrowymi cechuje znacznie wyższe poczucie bezsensu, bezradności, samowyobcowania,

samotności i alienacji. Wyraża się to brakiem wiary w istnienie jasnych i spójnych wartości,

przekonaniem, że zdarzenia życiowe nie zależą od własnego zachowania, ale od losu, szczęścia czy

też przypadku. Chorych poza tym charakteryzuje poczucie wyobcowania ze środowiska,

osamotnienia, izolacji od innych, znaczących osób oraz oderwania od ważnych sfer życia, tj. norm

społecznych, wartości, poglądów itp. Osobom badanym z grupy kontrolnej możemy przypisać takie

cechy, jak: wiara w istnienie wartości dla których warto żyć i działać, wewnątrzsterowność, silne

poczucie własnej tożsamości, autentyczności i indywidualności, przekonanie, że postępowanie

zgodne z własnymi ideami i poglądami pozwala na realizację wyznaczonych celów i zadań oraz

poczucie pozostawania w jedności z otoczeniem.

Interpretacja uzyskanych wyników upoważnia do stwierdzenia, że osoby zdrowe odczuwają

większą potrzebę afiliacji i wykazują lepsze przystosowanie do środowiska społecznego niż chorzy.

Są towarzyskie, łatwo adaptują się do zmiennych wymagań grupowych, przejawiają pozytywne

nastawienie do życia oraz zdolność do inicjowania działań i doprowadzania ich do końca. Chorzy

zadręczają się problemem relacji z innymi ludźmi, komplikują te stosunki i boją się zaangażowania

emocjonalnego.

Tkwiące u podłoża lęk i niepewność czynią dla nich trudnym, jeśli nawet nie niemożliwym

uczestnictwo w towarzyskich interakcjach. Chorzy są pełni niepokoju, przewrażliwieni, nieufni,

unikają głębszych związków z innymi, lękają się o swoją umiejętność radzenia sobie ze stresem i

napięciami jakie niesie życie codzienne. Otoczenie postrzega ich jako osoby przyjmujące postawę

obronną i "nieobecne".

Chorzy bardziej niż ludzie zdrowi są gotowi i otwarci na pomoc i poradę innych osób - przy czym

ta gotowość jest większa u kobiet (p = 0,006) - ponieważ mają poważne trudności w kontaktach

interpersonalnych, niską samoocenę, postawy ambiwalentne oraz poczucie opuszczenia i

niezdolności do cieszenia się życiem. Badani z grupy kontrolnej wykazują natomiast większe

zaufanie do swoich zdolności osiągania celów i uzyskiwania zadowolenia z życia, stąd z mniejszym

prawdopodobieństwem będą poszukiwały rad i wsparcia u innych ludzi.

Wnioski

1. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną charakteryzują się wysokim poziomem ogólnego

poczucia alienacji.

2. Chorych ze schizofrenią paranoidalną cechuje poczucie bezsensu, bezradności,

samowyobcowania i izolacji.

3. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną przejawiają słabe poczucie celu i sensu życia,

czyli niską ocenę wartości życia i samego siebie.

4. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną odczuwają słabą potrzebę afiliacji i stowarzy

szania oraz wykazują gorszy stopień przystosowania do otoczenia społecznego.

5. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną wykazują wysoką gotowość na pomoc i poradę

innych ludzi, a więc oczekiwanie wsparcia społecznego.

6. U chorych na schizofrenię paranoidalną im wyższy poziom poczucia alienacji, tym

słabsze poczucie sensu życia.

7. Wśród chorych płeć nie różnicuje uzyskanych wyników w zakresie badanych

zmiennych.

8. Chorzy ze schizofrenią paranoidalną charakteryzują się swoistymi właściwościami

osobowości, które można określić mianem osobowości alienacyjnej.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: