Opracowanie do egzaminu z pedagogiki specjalnej
1. Ola Kozieł – Podstawowe pojęcia – Zakres i przedmiot zainteresowań pedagogiki specjalnej.
Pedagogika specjalna – nauka szczegółowa pedagogiki, jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków zaistniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń. W zakres zainteresowań przedmiotowych pedagogiki specjalnej wchodzą także odchylenia od normy mające charakter powyżej i poniżej normy (ponadprzeciętne właściwości człowieka, jednokierunkowe uzdolnienia, wybitne zdolności). Celem pedagogiki specjalnej jest rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy. Specyfika przedmiotu jej zainteresowań wyraża się w zasadach i metodach postępowania profilaktycznego, usprawniającego, naprawczego, kompensującego, z wykorzystaniem specjalnych urządzeń i pomocy naukowo-dydaktycznych, stosowanych przez odpowiednio przygotowanego nauczyciela wychowawcę.
Norma i normalność- pojęcia te często są utożsamiane z pojęciem zdrowia, chociaż posiadają one znacznie większy zakres znaczeniowy i mogą być rozpatrywane według różnych kryteriów (np. statystycznych, epidemiologicznych, rozwojowych oraz w ujęciu adaptacyjnym i społeczno-kulturowym).
Odchylenie od normy występuje, gdy jednostka odbiega od typowych , najczęściej występujących w danej populacji zachowań.
Normalność może być adekwatnie charakteryzowana z pewnej perspektywy czasowej, czyli jej wymiar zależy od stadium rozwojowego , w którym znajduje się określona jednostka.
Rozumienie potoczne
Pojęcie „normalny” może się odnosić do trzech podstawowych odmian:
· kiedy oznacza powszechność, masowość, pospolitość, częstość występowania,
· kiedy oznacza normatywną zgodność z przyjętymi wzorcami, nastawieniami, oczekiwaniami i konwencjami, przepisami,
· kiedy jest synonimem wyrażenia „zdrowy psychicznie” i dotyczy tych samych obiektów, w odniesieniu do których sensowne jest użycie przymiotnika „zdrowy”.
Pojęcie „normalność” nie może być stosowane jako samodzielne określenie, niezbędne jest odniesienie go do rodzaju normy. Całe życie człowieka dąży do normalności, na równoczesnym konfrontowaniu nas samych z postawami i zachowaniami innych ludzi, które wydają się niecodzienne, inne obce.
Niepełnosprawność to różne ograniczenia funkcjonalne jednostek ludzkich w każdym społeczeństwie, wynikające z uszkodzenia zdolności wykonywania jakiejś czynności w sposób uważany za normalny, typowy dla życia ludzkiego. Ograniczenia te mogą mieć charakter stały lub przejściowy, całkowity lub częściowy, mogą dotyczyć sfery sensorycznej, fizycznej i psychicznej. H. Bach wyróżnia rodzaje niepełnosprawności, które mogą występować oddzielnie lub we wzajemnym powiązaniu i w różnych kombinacjach, przy czym granice między nimi są dość płynne. Stopień w jakim utrudniają funkcjonowanie osobie niepełnosprawnej, jest relatywny w aspekcie subiektywnym, społecznym, sytuacyjnym i czasowym. W Polsce obowiązuje następująca definicja osoby niepełnosprawnej: Niepełnosprawną jest osoba, której stan fizyczny lub/i psychiczny trwale lub okresowo utrudnia , ogranicza albo uniemożliwia wypełnianie zadań życiowych i ról społecznych zgodnie z normami prawnymi i społecznymi. W większości odchyleń od normy można wyróżnić trzy wymiary: organiczny, psychologiczny, społeczny, co w konsekwencji powoduje postrzeganie niepełnosprawności jako: uszkodzenia, dysfunkcji i upośledzenia.
Sekwencja pojęć stworzona przez WHO w 1980 roku:
Upośledzenie- utrata lub ograniczenie możliwości pełnego uczestniczenia danej osoby w życiu społecznym. Upośledzenie w obecnej orientacji psychospołecznej jest faktem społeczno-kulturowym, traktowanym przez otoczenie jak zwierciadło, w którym odbijają się najbardziej istotne dla jego rozpoznawania zachowania społeczne odbiegające od normy kulturowej, określane też jako niekompetentne. Wstępną diagnozę wydaje dziecku najbliższe środowisko życia, które dostrzega, że nie realizuje ono właściwie zadań lub oczekiwań, które są mu niezbędne do zaspokojenia własnych potrzeb.
Dysfunkcjonalność nie jest równoznaczna z niepełnosprawnością, dotyczy zdrowia fizycznego i uszkodzeń narządu ruchu. Krótki czas trwania i wąski zakres uszkodzenia. Dysfunkcjonalność organizmu, także narządów zmysłowego poznania świata można określać jako predyspozycję wywołującą powstanie sytuacji problemowych, w których zachwiana została równowaga pomiędzy zewnętrznymi warunkami życia człowieka i jego ograniczonymi możliwościami radzenia sobie w sposób samodzielny.
Inwalidztwo wg A. Hulka, inwalidą jest osoba, u której istnieje naruszenie sprawności i funkcji w stopniu wyraźnie utrudniającym (w porównaniu z osobami zdrowymi w danym kręgu kulturowym) pobieranie nauki w normalnej szkole, wykonywanie czynności życia codziennego, pracę zawodową, udział w życiu codziennym oraz w zajęciach w czasie wolnym od pracy. W przepisach prawnych dot. przyznawania przywilejów socjalnych wyróżnia się trzy grupy inwalidzkie związane z ograniczeniem lub brakiem możliwości wykonywania pracy zawodowej.
Wyrównywanie szans to długotrwały proces udzielania pomocy osobom niepełnosprawnym, aby mogły one wziąć na siebie pełną lub częściową odpowiedzialność kreowania swojego życia jako pełnoprawni członkowie społeczeństwa. Jest to zespół działań i świadczeń, dzięki którym wszelkiego typu systemy instytucji środowiskowych (edukacyjnych, opieki zdrowotnej, zatrudnienia i usług społecznych) mogą stać się dostępne dla wszystkich, także dla osób niepełnosprawnych. Bardzo ważną rolę odgrywa optymizm.
Zakres i przedmiot zainteresowań pedagogiki specjalnej.
( z Janiny Doroszewskiej)
Oddziaływanie wychowawcze na jednostkę upośledzoną jest normalnym oddziaływaniem pedagogicznym, które uwzględnia indywidualne utrudnienia i swoiste potrzeby jednostki upośledzonej, przy zastosowaniu odpowiednich metod wychowawczych i dydaktycznych.
Pedagogika specjalna jest nauką, która zajmuje się tą dziedziną rzeczywistości, jaką jest doprowadzenie jednostek odchylonych od normy do dostępnej im normy. Jej zakresem jest praca z jednostkami różnego wieku (dzieci, młodzież, dorośli), zaś problematyką podstawową jest szukanie metod (technik) oddziaływania pedagogicznego, zamierzającego do skutecznego realizowania postawionego sobie zadania, jakim jest w wypadku pedagogiki specjalnej usunięcie lub zmniejszenie uszkodzeń i ich skutków.
Pedagogika specjalna zajmuje się przywracaniem do zdrowia i umożliwieniem rozwoju fizycznego i psychicznego, kompensowaniem różnego rodzaju braków i uszkodzeń, akcją korygowania, usprawniania i dynamizowania, wykształceniem ogólnym, rewalidacją psychiczną jednostki oraz jej uspołecznianiem. (wg Grzegorzewskiej).
Schemat przedstawiający zakres przedmiotu pedagogiki specjalnej
Przedmiotem pedagogiki specjalnej jest wychowanie, tzn. kształtowanie osobowości, zaś wychowanie specjalne zajmuje się kształtowaniem osobowości danej jednostki zwracającym szczególną uwagę na usuwanie lub zmniejszanie konsekwencji odchyleń od normy.
Pojęcia stosowane w pedagogice specjalnej
Pomoc- polega na współdziałaniu z podmiotem sytuacji trudnej w realizacji na normalnym poziomie jego aktywności podstawowej, przywracaniu normalności tej sytuacji, zapobieganiu aktualizacji sytuacji trudnej, albo też na uławianiu lub uefektywnianiu sytuacji będących w granicach normy.
Opieka- to nie warunki ani też określone funkcji, nie pomoc, lecz działalność, której w istocie nie wyznaczają potrzeby podopiecznego w ogóle, ale jego podstawowa cecha – określona niezdolność do samodzielnego zaspokajania i regulowania tych potrzeb. Ta właśnie niezdolność sprawia, że staje się on podopiecznym wyczekującym, a aktywność opiekuńcza jest obiektywną koniecznością.
Edukacja- rozumiana jest jako ogół przebytych doświadczeń, znaczących dla kształtowania się kompetencji i tożsamości człowieka lub też ogół jego interakcji ze światem życia, znaczącym dla optymalnego rozwoju osobowości. Edukacja to prowadzenie człowieka ku wyższym stanom rozwojowym i jego własna aktywność w osiąganiu pełnych i swoistych dlań możliwości.
Rehabilitacja – łączne i skoordynowane oddziaływanie lecznicze, psychologiczne, pedagogiczne, społeczno-zawodowe, zmierzające do rozwinięcia lub przywrócenia u osoby trwale poszkodowanej na zdrowiu zdolności, sprawności i możliwości samodzielnego życia w społeczeństwie. Rehabilitacja jest procesem, który łączy oddziaływania o różnym charakterze i zakresie, aby przywrócenie utraconych sprawności było jak najpełniejsze, możliwie wczesne i trwałe.
Rewalidacja- termin używany zamiennie z rehabilitacją, określa długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości, czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących.
Resocjalizacja- proces wychowania jednostek wykazujących wzmożone trudności w dostosowaniu się do norm społecznych, moralnych i prawnych, wynikających ze stanu osobowości wychowanka, z jego antagonistyczno-destrukcyjnego ustosunkowania się do oczekiwań społecznych. Polega na stosowaniu różnych regulaminowych środków poprawczych i metod wychowawczych obejmujących psychotechnikę, socjotechnikę i kulturotechnikę, naukę szkolną oraz pracę w warunkach izolacji lub w środowisku otwartym, półwolnościowym pod nadzorem kuratora sądowego.
2. Marta Karpa - Pedagogika specjalna w systemie nauk pedagogicznych i nauk o człowieku.
· W systemie nauk pedagogicznych
Za J. Gniteckim należy przyjąć, że pedagogika może być uważana za naukę teoretyczną i praktyczną, empiryczną i społeczną. Miejsce pedagogiki ogólnej w systemie nauk pedagogicznych wynika z miejsca i sytuacji człowieka w jego antroposferze, na która składa się: sfera faktów (rzeczywistości psychofizycznej ucznia i jego środowiska), sfera powinności (wartości i przeżyć) i sfera pedagogicznego działania (możliwości).
To, co dotyczy ludzi upośledzonych i niepełnosprawnych to przedmiot zainteresowania przede wszystkim pedagogiki ogólnej, społecznej i opiekuńczej, które są „korzeniami” dla pedagogiki specjalnej.
Metodologiczna i merytoryczna bliskość pedagogiki w ogóle i pedagogiki specjalnej (na zasadzie relacji całości i części) jest symbiotyczna, naturalna, gdyz zajmuje się wychowaniem dzieci z różnymi odmiennościami, z konieczności musi korzystać z dorobku tych dyscyplin podstawowych, które są najbardziej kompetentne (teoretycznie i praktycznie) w określaniu sposobów realizacji oczekiwanej normalności psychospołecznej i kulturowej.
Dla naukowej rangi pdg specjalnej z pewnościa korzystna jest jej dwu- i wielotorowa łączność w badaniach i działaniach z każdą szczegółową dziedziną pedagogiki, medycyny, psychologii i socjologii, ale nie tylko z nimi. Dla ogólnej pedagogiki specjalnej twórcze o oryginalne jest rozróżnienie nauk pedagogicznych według 4 kryteriów (J. Gnitecki):
¾ Sfer życia człowieka (opieka, terapia, edukacja, samorealizacja)
¾ Kryterium horyzontalne (kręgów środowiskowo – instytucjonalnych
¾ Kryterium wertykalne (etapów i faz rozwoju człowieka)
¾ Kryterium problemowe (badania porównawcze, historyczne, progresywne).
Rola pedagogiki specjalnej polega na podejmowaniu i realizowaniu funkcji inspiratorskiej, transplantacyjnej, innowacyjno – weryfikacyjnej, wdrożeniowo – koordynacyjnej, a przede wszystkim na wypełnianiu funkcji integracyjno interwencyjnej, polegającej na wykorzystaniu osiągnięć wielu różnych subdyscyplin teoretycznych i praktycznych służących człowiekowi, jego wychowaniu, terapii, rewalidacji lub resocjalizacji.
· W systemie nauk o człowieku
Wzrost zainteresowania dzieckiem niepełnosprawnym wynika ze zrozumienia potrzeby oraz znaczenia wychowania i socjalnej opieki w stymulacji jego rozwoju, łączy się z coraz większą troską społeczeństwa o obecny i przyszły los młodego pokolenia.
Zmieniające się społeczno – ekonomiczne warunki życia ludzi oraz zdobywane ludzkie doświadczenie, wynikające również z osiągnięć i postępu cywilizacyjno – kulturowego, sprawiają, że osoby niepełnosprawne nie mogą być traktowane jako marginesowe.
Stale poszerzająca się perspektywa etyczno – pedagogicznego chronienia i wspomagania rozwoju człowieka niepełnosprawnego czy niedostosowanego wynika z odrodzenia się wartości humanistycznych i społecznych, umożliwia solidne, partnerskie odnajdywanie godności i tożsamości osobowej przez wszystkie jednostki, wspólnoty i grupy społeczne. Człowiek jako osoba może być chroniony przez wiele podstawowych dyscyplin naukowych, które służą bezpośrednio zapewnieniu jego zdrowia, dobrobytu i rozwoju. Są to m.in.:
¾ Medycyna
¾ Pedagogika (określa szczegółowe cele i zadania rozwoju oraz usprawniania intelektu, uczuć i woli, jest też pośrednio chronieniem życia, zdrowia i moralności zgodnej z dobrem człowieka).
¾ Etyka
¾ Prawo
U podstaw naukowej analizy charakteru pedagogiki leży wiele składników. Pedagogika jako nauka jest formą ukazywania świadomości społecznej, w której ona sama jawi się jako dyscyplina pogranicza wielu nauk o człowieku, nauka o możliwościach jego wychowania oraz krytycznej analizy zdobywanej i stosowanej wiedzy w procesie rozwojowo – wychowawczym.
Z uwagi na wielodyscyplinarność pedagogika specjalna stale rozszerza zakres swoich zainteresowań o nowe dyscypliny, a tym samym wzbogaca swój język, terminologię i aparaturę pojęciową w każdej szczegółowej dziedzinie Odwoływanie się do interdyscyplinarności stanowi symptom nie tyle odchodzenia od scjentyzmu (naukowości), ile zastępowania doktrynalności pedagogiki systematycznej pluralizmem koncepcji i orientacji alternatywnych w teorii i praktyce, powiązanych z nowoczesnymi i ponowoczesnymi paradygmatami nie tylko współczesnej pedagogiki, ale także szerzej – nauk społecznych i przyrodniczych.
3. Ewa Kijak – Autonomia i integracja społeczna niepełnosprawnych w środowisku życia
1. Osoby niepełnosprawne w świadomości i postawach społecznych
· Człowiek niepełnosprawny nie uświadamia sobie wszystkich życiowych interesów. W sytuacjach trudnych np. ekonomicznie jest mu trudno zadbać o siebie i odnaleźć się w kłopotliwej sytuacji. W takich chwilach należy im się wsparcie społeczne. Powinno się również w ramach otwartej edukacji dopomagać osobom niepełnosprawnym w stawaniu się osobami niezależnymi ekonomicznie oraz przyczyniać się do ich samorozwoju.
2. Środowiskowe mechanizmy powstawania uprzedzeń, stereotypów oraz społecznej akceptacji autonomii osób niepełnosprawnych
· Według stereotypu społecznego osoba niepełnosprawna, która chce się aktywizować oraz pełnić pewne role społeczne wymaga od społeczeństwa wysokiego nakładu oraz wysiłku co jest nieopłacalne z punktu ekonomicznego.
· Stereotypowe myślenie negatywnie wpływa na osoby niepełnosprawne, które chcą wypełniać pewne role społeczne, wywołuje to u nich bariery psychiczne i społeczne. Takie osoby czują się degradowane oraz dyskryminowane
· EKOLOGICZNE SPOJRZENIE NA NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ – jako wyjście poza patologie, segregację oraz przyjęcie normalnego modelu zbiorowisk ludzkich, w których integracja z osobami niepełnosprawnymi jest zasadą oraz efektem sprawiedliwego współistnienia.
· Tolerancja, akceptacja, pozytywne więzi międzyludzkie z osobami niepełnosprawnymi jako dążenie do demokratycznego respektowania indywidualnych praw człowieka. Przestrzeganie tych praw ma zapewnić takim ludziom choć częściowe równouprawnienie.
· 3 formy relacji społeczeństwo – osoby niepełnosprawne ( kształtujące się na przestrzeni historyczno – kulturowej):
ü Strategie zewnątrz sterowne – twarde regulowanie zachowań ludzkich, agresywne łamanie norm i praw społecznych, ignorowanie godności, wrażliwości, chronienia przywilejów innych osób
ü Strategie liberalne – bezradność oraz bezsilność, która prowadzi do wrogich nastawień
ü Strategie wewnątrz sterowne – podejście emancypacyjne, humanistyczne oraz partnerskie do osób niepełnosprawnych, co skutkuje nadeksponowaniem ich praw, potrzeb i przywilejów prawnych bez żadnego egzekwowania w zakresie nauki, pracy, czasu wolnego
Kryteria oraz wymiary oceny autonomii:
ü Autonomia psychiczna – respektowanie indywidualnych wyobrażeń człowieka o tym, na czym polega jego własne dobro
ü Autonomia prawna – respektowanie prawa każdego człowieka do własnych poglądów oraz przekonań
ü Autonomia społeczna – może wynikać z przekonań społecznych przyznających jednostce prawo do samodzielnego decydowania o swoim zachowaniu i życiu we wszystkich lub niektórych zakresach posiadanych kompetencji
· Nie każda dysfunkcjonalność umysłowa musi stanowić barierę usamodzielniania i niezależności w swobodnym podejmowaniu decyzji skierowanych na określone cele życiowe.
3. Autonomia osobowości jako kryterium rozwoju podmiotowości każdego człowieka w społecznej przestrzeni życiowej.
· K. Obuchowski – autonomia to niezależność jednostki od kogoś lub czegoś, zakłada, że ludzkie „ja” osiąga się w procesie indywidualizacji oraz z udziałem innych osób. Dojrzewanie psychiczne człowieka to przechodzenie od stanu społecznej zależności do stanu niezależności lub współzależności, od racji otoczenia do racji własnego działania w zakresie formowania celów oraz zadań życiowych.
· B. Łapiński – sześć rodzajów autonomii:
ü Behawioralna
ü Emocjonalna
ü Poznawczo – ewaluatywna
ü Tożsamościowa
ü Instrumentalna
ü Ekonomiczna
Mogą się one wzajemnie wzmacniać lub ograniczać. Osiągnięcie autonomii psychicznej i społecznej trwa całe życie, a w różnych okresach rozwojowych jest ona ukierunkowana na inne potrzeby i inne jej zakresy.
4. Autonomia jako osiąganie normalności i samodzielności życiowej osób niepełnosprawnych w środowisku zamieszkania
· powszechnie uważa się, że osoby o obniżenie sprawności powoduje zmniejszenie, ograniczenie lub zablokowanie aktywności poznawczej i praktycznej oraz wymaga stałej opieki oraz nadzoru, co może powodować wyuczoną bezradność i stanowić przeszkodę w pełnym wykorzystywaniu swojego potencjału
· dotychczasowe systemy izolacyjne opieki, terapii i edukacji osób niepełnosprawnych wywołały brak możliwości integracji tych osób ze społeczeństwem co pogłębiło niewiarę oraz niewiedzę dotyczącą umiejętności i gotowości ich życiowego wspomagania
· grupy cech związane z kształtowaniem autonomicznej osobowości niepełnosprawnych:
ü właściwości dotyczące stosunku dziecka do samego siebie, tzn. zaradność, samodzielność, odporność emocjonalna, optymizm i samoakceptacja
ü cechy dotyczące uspołecznienia: komunikatywności, prospołeczności i umiejętności współdziałania, wgląd społeczny
· zadaniem rodziców oraz wychowawców jest organizowanie warunków, które sprzyjałby realizacji przez dzieci potrzeby autonomii i jej rozwoju. Mają oni pomagać osobie niepełnosprawnej pokonywać jej trudności oraz ograniczenia.
a) Autonomia jako samodzielność wykonywania zadań
· Osoby niepełnosprawne są zależne od innych ludzi w sytuacjach zadaniowych. Poczucie stałej zależności wytworzone w dziecku wynika ze społecznie wytworzonej niewiary we własne siły i możliwości. Miernikiem autentycznego samorealizowania się osób niepełnosprawnych jest nabywanie przez nie autonomii poza sobą, domem, w lokalnym środowisku. Aby radzić sobie poza domem osoba niepełnosprawna musi najpierw nabyć samodzielność psychiczną w rodzinie. Rodzina musi więc zaprzestać nadopiekuńczego traktowania podopiecznych oraz wyręczania ich we wszystkich czynnościach.
b) Autonomia jako przejaw i rezultat procesu przystosowania
· Adaptacja osoby niepełnosprawnej do środowiska jest trudna i wymaga wiele czasu, jest ona ograniczona ze względów osobowościowych, sytuacyjnych i środowiskowych. Aby osoby niepełnosprawne przystosowały się do środowiska ich ...
AGARR