Zestawienie twórców kolejnych epok i ich dzieł
ANTYK:
Filozofia:
● jońscy filozofowie przyrody: Tales, Anaksymenes, Anaksymander, Heraklit (powiedział „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki” i „panta rhei” – czyli „wszystko płynie”, głoszący, ze podstawą wszelkiego bytu są kolejne żywioły – woda, ziemia, powietrze i ogień,
● Platon, autor kilkunastu dialogów filozoficznych, mówił, że świat jest tylko odbiciem wiecznych idei mających swój własny świat, wykładał to na zasadzie jaskini; „Uczta”, „Obrona Sokratesa”, „Timajos”
● Arystoteles, podzielił filozofię, pokazał mechaniczną koncepcje budowy świata, realista, wszystko w przyrodzie jest w ruchu i dąży do dobra,
● stoicy, Antystenes z Aten, brak podlegania wszelakim afektom i popędom, „nihil admirari, nihil desperandum” – później Kochanowski to sparafrazował, że „na szczęście wszelakie serce masz mieć jednakie”,
● Epikur i hedoniści, życie człowieka ma się skupiać wokół zapewnienia mu przyjemności, Epikur przedkładał jednak nad cielesne przyjemności intelektualne, hedoniści już nie,
Literatura:
Epika:
● Grecja, to Homer i jego eposy, jak „Iliada” i Odyseja”, oraz Hezjod piszący o rolnictwie „Prace i dnie” oraz traktat o bogach jak „Theogonia”,
● Rzym, to Wergiliusz i jego poemat „Eneida”, oraz Owidiuszowe „Metamorfozy”,
Liryka:
● Grecja, to czterej poeci, wyznaczający od tego czasu kierunki liryki światowej, Tyrtajos i liryka żałobna, opłakująca, Anakreont, twórca lekkich biesiadnych wierszy, Symeonides piszący o czynach wojennych i Safona, mówiąca o miłości i uczuciach,
● Rzym, Horacy twórca wielu ód, z tego najbardziej znana „Exegii monumentum”, wiele innych, jak i ta tłumaczone potem przez Jana Kochanowskiego,
Dramat:
● Grecja, trzej wielcy tragediopisarze: Ajschylos trzy tragedie o Orestesie – „Oresteja”, Sofokles „Król Edyp”, „Antygona” i Eurypides „Elektra”, „Medea”,
● komedie greckie, pisane przez Arystofanesa, takie jak „Żaby”, „Ptaki”, „Rycerze”, „Chmury”,
● Rzym, komedie pisane przez Plauta,
● św. Augustyn, to on pierwszy powiedział, jeszcze przed Kartezjuszem, „myślę więc jestem”, mówił o iluminacji, czyli oświeceniu, które zsyła na nas Bóg i o potrzebie szukania go we własnej duszy,
● św. Tomasz, najsilniej podzielił świat na hierarchię kolejnych bytów, gdzie najwyżej stoi Trójca Święta, potem różne rodzaje aniołów, a najniżej ludzie, dowodził istnienia Boga na podstawie świata, mówił o realności stworzenia,
● św. Franciszek, „biedaczyna z Asyżu”, jego dotyczą „Kwiatki świętego Franciszka”,
● Abelard, autor „Listów do Heloizy” wielki filozof prześladowany za tę miłość, wykastrowany, uczestnik sporu o uniwersalia, czyli o to czy istnieją idee, czy też nie,
● francuskie pieśni głoszące czyny rycerskie, takie jak „Pieśń o Rolandzie”, czy „dzieje Tristana i Izoldy”, zaś w Hiszpanii powstaje wówczas „Pieśń o Cydzie”,
● Villon, autor napisanego w więzieniu „Wielkiego Testamentu”,
● Chaucer, „Opowieści Kanterbryjskie” będące skarbnicą obyczajowości średniowiecznej Anglii,
● w Polsce, w liryce pierwsze pieśni maryjne, jak „Bogurodzica” i „Lament świętokrzyski”, potem i świeckie „Pieśń o chlebowym stole”, motyw tańca śmierci pojawia się w „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią”, również satyra Słoty „Na leniwych chłopów”, z języka łacińskiego tłumaczona była między innymi „Legenda o świętym Aleksym”, liczne kroniki, z czego najważniejsze pisane przez bł. Wincentego Kadłubka, Gala Anomima, oraz „Roczniki” Jana Długosza,
● Montaigne, twórca formy eseju,
● Morus, w swoim dziele „Utopia” pokazał obraz idealnego państwa,
● Machiavelli, „Książę”, cytat, że „w polityce należy być i lwem i lisem”, o relatywizmie moralnym pełniących władzę,
● Erazm z Rotterdamu, „Pochwała Głupoty”
● Kartezjusz, „człowiek jest trzciną, ale myślącą, choć ginie, jest łamany, ma przynajmniej tego świadomość”, odnowiciel nauki i filozofii, chciał by była ona jak najprostsza,
● dramaty Shakespeare’a, „Romeo i Julia, Makbet, Hamlet, Król Lear, Otello, Poskromienie złośnicy, Ryszard III, Kupiec wenecki” itp...
● Boccacio, “Dekameron” zbiór stu nowel, na podstawie którego rozwinął się ten gatunek,
● sonety pisane przez Petrarkę do Laury, Dantego do Beatrycze, Szekspira,
● wielki poemat mówiący o piekle, czyśćcu i raju napisany przez Dantego Alligieri „Boska Komedia”
● Castiglione – „Dworzanin”, na język polski przetłumaczony przez Łukasza Górnickiego,
● w Polsce, poezja polsko-łacińska Krzyckiego, Klemensa Janickiego, jak „Elegia o sobie samym do potomności”
● Mikołaj Rej – „Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem”, która ukazała się drukiem w 1543, przekład „Psałterza Dawidowego” (ok.1546), dramaty „Kupiec” i „Żywot Józefa”, zbiór kazań „Postylla”, „Wizerunek własny żywota człowieka poczciwego”, „Źwierzyniec”, „Apocalypsis, to jest Dziwna sprawa skrytych tajemnic Pańskich”, „Źwierciadło albo Kstałt, w którym każdy stan snadnie się może swym sprawam jako we źwierciadle przypatrzeć”,
● Jan Kochanowski, pierwszym znanym wierszem polskim jest „O śmierci Jana Tarnowskiego...do syna jego Jana Krysztofa”, poemat „Zuzanna”, z pieśnią „Czego chcesz od nas, Panie”, Dwie księgi „Pieśni” ( miedzy innymi „Serce roście, patrząc na te czasy”, „Chcemy sobie być radzi?”, „Pieśń o spustoszeniu Podola”, „Pieśń o dobrej sławie”, „Pieśń świętojańska o sobótce”) z 1589, już po śmierci zbiór „Fraszek” (między innymi „Na swoje księgi, Na Świętego ojca, Do fraszek, O żywocie ludzkim, O kaznodziei, O Kapelanie, Do Hanny, Raki Do gór i lasów”) w 1584, na weselu Jana Zamoyskiego miała swą premierę tragedia „Odprawa posłów greckich”, w 1579 ukazuje się „Psałterz Dawidów” śmierci kolejnych córek, zwłaszcza Urszulki prowadzą do napisania „Trenów”, w 1580,
Przydatne cytaty z „Pieśni”:
„U Fortuny to snadnie,
Że kto stojąc upadnie”
„Nie porzucaj nadzieje,
Jakoć się kolwiek dzieje”
„Cieszy mię ten rym: «Polak mądr po szkodzie»:
Lecz jesli prawda i z tego nas zbodzie,
Nową przypowieść Polak sobie kupi,
Że i przed szkodą, i po szkodzie głupi”
„Nie masz, i po drugi raz nie masz wątpliwości,
Żeby cnota miała być kiedy bez zazdrości”,
● Szymon Szymonowic: sielanki „Żeńcy”, „Czary”,
● Andrzej Frycz Modrzewski, pierwszym jego ważnym dziełem społeczno – politycznym był traktat „Łaski, czyli o karze za mężobójstwo” wydany w 1543 roku. Najważniejszym jednak pismem jest tekst „O poprawie Rzeczpospolitej”. Dzieli się on na pięć ksiąg,
● Mikołaj Sęp-Szarzyński, „Rytmy abo Wiersze polskie”, oraz prawdopodobnie cykl wierszy miłosnych niepewnego autorstwa,
● Piotr Skarga, mówca, wygłaszał kazania dla króla Jana Kazimierza, pisał żywoty świętych jedno z najważniejszych, z motywem Polski jako tonącego okrętu – „Kazanie wtórne. O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczpospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie”,
BAROK:
Filozofia i nauka:
● Giordano Bruno, pierwszy spalony na stosie, -
● Galileusz, Kopernik i jego „O obrotach sfer niebieskich”, -
● Pascal, który sformułował zakład mówiący o Bogu, „Lepiej wierzyć w boga, bo jeśli po śmierci okaże się że go nie ma to nic straconego, a jeżeli będzie to tylko na tym zyskamy”, a także „Serce ma swoje racje, których rozum nie pojmie”,
● Leibnitz, mówiący o tym, że świat zbudowany jest z niepodzielnych, odrębnych monad,
● Locke, że umysł ludzki stanowi czystą kartę, czyli jest „tabula rasa”
● wielkie eposy Tassa „Jerozolima wyzwolona”, Miltona „Raj utracony”,
● Cervantes, „Don Kichote z Lamanczy”
● Komedie Moliera, jak „Świętoszek”, „Skąpiec”,
W Polsce,
● Jan Andrzej Morsztyn, frywolne „Fraszki” (ok. 1645), „Kanikuła, czyli psia gwiazda” (1647), „Nagrobek Otwinowskiemu” (1647), wiersze okolicznościowe i religijne („Pospolite ruszenie, „Pieśń w obozie pod Żwańcem”, „Na Wielki Piątek”, „Pokuta w kwartanie”), cykl „Gadek”, „Pieśni”(1658), „Lutnia” (1661), tłumaczenia Tassa (1650), „Cyda” Pierre Corneille’a (1660) „Adone” Giambattisty Marina (1661),
● Wacław Potocki, „Ogród fraszek” (1677-95), "Moralia" (1688-96), „Transakcja wojny chocimskiej” (1670), „Poczet herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego” (1696),
● Daniel Naborowski, „Cnota gruntu wszystkiemu”, „Marność dworska”, „Krótkość żywota”,
● „Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska, jako obraz gawędy szlacheckiej z siedemnastego wieku,
● Jędrzej Kitowicz, „Opis obyczajów”, autor „Pamiętników”,
● Józef Baka, ksiądz przez wieki uważany za grafomana, „Uwagi rzeczy ostatecznych i złości grzechowej”, „Uwagi śmierci niechybnej”., „Nabożeństwo, codzienne chrześcijańskie”
● Listy jakie pisał król Jan III Sobieski do swojej żony Marysieńki
OŚWIECENIE:
● Baruch Spinoza, stwierdził że tylko to jest prawdziwe, co można wyjaśnić rozumowo,
● Immanuel Kant dostrzegł wielką rolę rozumu. Twierdził on mianowicie, że umysł ludzki jest zdolny poznawać przedmioty nawet zanim jeszcze zmysły je dostrzegą, cytat wyjaśniający nazwę epoki „Oświeceniem nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności”,
● Denis Diderot twórca i redaktor „Encyklopedii Francuskiej”
● Etienne de Condillac, mówił on o sensualizmie,
● Jan Jakub Rousseau „Nowa Heloiza”, twórca sentymentalizmu,
● Francois-Marie Arouet (Voltaire), „Kandyd”, gdzie ironicznie nazwał ziemię „najlepszym ze światów”, i mówił by „uprawiać swój własny ogródek”,
● Ignacy Krasicki, „Bajki” („Wstęp do bajek” „Malarze”, „Kruk i lis”, „Szczur i kot”, „Wół minister”, „Ptaszki w klatce”, „Groch po drodze”, „Jagnię i wilcy”, „Filozof”, „Dewotka”), pierwsza powieść polska „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki przez niegoż samego opisane”, „Monachomachia”, „Satyry” (takie jak: „Do króla”, „Pijaństwo”, „Żona modna”),
● Franciszek Karpiński, wiersze sentymentalne jak „Laura i Filon”, „Tęskność do Justyny na wiosnę”,
● komediopisarze - Franciszek Zabłocki, „Fircyk w zalotach”, Franciszek Bohomolec „Małżeństwo z kalendarza”, Wojciech Bogusławski „Krakowiacy i górale”,
● Juliana Ursyna Niemcewicza, „Powrót Posła”,
● Franciszek Dionizy Kniaźnin, „Krosienka” „Do wąsów”,
● Maria Anna Czartoryska – Wirtemberska, „Malwina, czyli domyślność serca”,
● pisma publicystyczne: Stanisław Staszic, „Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego”, Kołłątaj: „Prawa politycznego narodu polskiego”, ze wstępem „Do Prześwietnej Deputacji”, Salezy Jezierski wydał „Katechizm o tajemnicach rządu polskiego”, tutaj ciekawy cytat o równości: „ludzie urodzeni w stanie szlacheckim nie powinni nigdy pogardzać żadną inną klasą obywatelów, a mając zaszczyt swego własnego urodzenia, obowiązani są tym bardziej starać się o przymioty osobiste”,
ROMANTYZM:
Polska:
● Adam Mickiewicz, „Poezje” tom 1, Wilno 1822 („Ballady i romanse”, takie jak „Lilie”, „Romantyczność”, „Świtezianka”, „Świteź”); „Poezje”, tom 2, Wilno 1823 ( „Grażyna” oraz II i IV część „Dziadów”); „Sonety krymskie”, „Konrad Wallenrod”, 1828; „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”, wydana już w Paryżu III część „Dziadów” oraz „Dziadów części III Ustęp”, artykuły w "Pielgrzymie Polskim", największa polska epopeja narodowa – „Pan Tadeusz”, Paryż 1834; tłumaczenia Giaura Byrona,
● Juliusz Słowacki, ...
jrachuba