Modzelewski - Wiec i banicja.pdf - Europa barbarzyńska - Wrytsleof

NAUKA 4/2005 • 41-49

K AROL M ODZELEWSKI

Wiec i banicja .

Z porównawczych studiów

nad ustrojem plemiennym Germanów i Słowian

W dziewiętnasto- i dwudziestowiecznej historiografii utarł się obyczaj odrębnego

badania ustroju społecznego germańskich i słowiańskich plemion. Siła inercji sprawia,

że obyczaj ten trwa do dziś, chociaż teorie panslawizmu i pangermanizmu, z których się

on wywodzi, dawno złożono do lamusa. Przed 30 laty Reinhard Wenskus wypowiedział

się zdecydowanie przeciwko etnicznej segregacji w badaniu ludów barbarzyńskiej

Europy 1 . Zdaniem Wenskusa, plemiona celtyckie, germańskie, słowiańskie i bałtyjskie

należały w starożytności i na progu średniowiecza do tego samego kręgu kulturowego,

trzeba je zatem objąć wspólnym horyzontem porównawczych studiów. Realizacja tego

postulatu wymaga jednak od historyka antropologicznego podejścia (sam Wenskus

nazywał to etnosocjologicznym punktem widzenia). Wymaga też sporo odwagi, trzeba

bowiem przeciwstawić się tradycji, która ukształtowała obecny stan naszej wiedzy. Pod

względem warsztatowym jest to przedsięwzięcie ryzykowne.

„Die altgermanische Verfassung gab es nicht”, nie istniał jeden starogermański

ustrój – napisał niedawno Walter Pohl 2 . Istotnie, w świecie germańskim spotykamy

obok małych plemion zorganizowanych jako odrębne, samodzielne wspólnoty polityczne

również tzw. plemiona wielkie, będące związkami kilku małych plemion. Na ich czele

stali nieraz królowie, ale nie było to powszechną regułą. Niektóre plemiona i związki

plemion obywały się z powodzeniem bez królewskiego przywództwa. Ta rozmaitość

struktur politycznych nie miała nic wspólnego z różnicami etnicznymi. Dokładnie te

same wzory i taka sama rozmaitość występują u Germanów i u Słowian. Zarówno w ger-

mańskim, jak i w słowiańskim świecie ową rozmaitość plemiennych struktur można

sprowadzić do tego samego wspólnego mianownika. Były to systemy segmentarne

o dwu- lub trójszczeblowej strukturze. Najniższym, podstawowym segmentem były

wszędzie wspólnoty terytorialno-sąsiedzkie, z których składały się poszczególne ple-

miona. Z kolei plemiona, nie zmieniając własnej wewnętrznej organizacji, mogły łączyć

Prof. dr hab. Karol Modzelewski, członek korespondent PAN, Instytut Historyczny Uniwer-

sytetu Warszawskiego

Karol Modzelewski

się w związki i stawać się segmentami większych, złożonych całości politycznych o cha-

rakterze federacji. Taki obraz znajdujemy w Germanii Tacyta, w relacjach karolińskich

rocznikarzy o pogańskiej Saksonii i w opisie świata słowiańskiego zwanym Geografem

Bawarskim.

Od dołu do góry, w sercu każdego z tych segmentów, znajdowała się zawsze ta sama

instytucja. Nie było to przywództwo królewskie, nieobecne np. u plemion saskich i lucic-

kich. Zwornikiem każdej bez wyjątku wspólnoty terytorialno-sąsiedzkiej, każdego ple-

mienia i każdego związku plemion był wiec.

Pozwalam sobie przedstawić porównawczą analizę kilku tekstów dotyczących

instytucji wiecu. Decyduję się przy tym abstrahować od różnic etnicznych. Jeżeli

w źródłach dotyczących różnych ludów i zapisanych w różnym czasie natrafiamy na

podobną sytuację antropologiczną, nie waham się interpretować tych źródeł łącznie.

Wiem, że postępowanie takie może budzić sprzeciw, ale proponuję nie orzekać z góry

o jego niedopuszczalności, lecz przyjrzeć się najpierw jego rezultatom. Zacznę od zes-

tawienia kapitularza saskiego Karola Wielkiego z zapisaną 216 lat później przez

Thietmara z Merseburga charakterystyką związku plemion lucickich.

W 782 r. Karol Wielki postanowił wcielić do królestwa Franków trzy pokonane na

polach bitew plemiona saskie: Westfalów, Angarów i Ostfalów. Dla zwycięskiego króla

oznaczało to ujęcie podbitych ludów w karby administracji terytorialnej. Na wzór fran-

kijski mianował on zatem na inkorporowanych terytoriach grafów dobranych z grona

skłonnej do współpracy ze zdobywcami arystokracji saskiej 3 . W Capitulatio de partibus

Saxoniae Karol Wielki nakazał tym grafom, aby przejęli sądownictwo sprawowane

dawniej przez plemienne wiece, które stanowiły zagrożenie dla frankijskiego panowania,

więc zostały właśnie zabronione (Interdiximus, ut omnes Saxones generaliter conventus

publicos nec faciant..., sed unusquisque comes in suo ministerio placita et iustitias

faciat) 4 . Zwycięzca uległ złudzeniu wszechmocy.

W 797 r. Karol Wielki już wiedział, że próba przekazania mianowanym w Saksonii

grafom tradycyjnego sądownictwa wiecowego była przedwczesna. Ręce króla wciąż

jeszcze były za krótkie, by skutecznie narzucić Sasom frankijski wzór sądownictwa. Jak

przystało na realistę, Karol Wielki dostosował się do rzeczywistości, której nie był

jeszcze w stanie zmienić. W kapitularzu z 797 r. przystał on na to, by w ojczyźnie Sasów

(in patria) wszelkie sprawy sądowe rozstrzygane były zgodnie z ich plemienną tradycją

(secundum eorum ewa) przez lokalną społeczność określaną zamiennie jako „sami

mieszkańcy okręgu” lub „sąsiedzi”(ipsi pagenses = vicinantes = vicini = convicini ).

Karol Wielki nie nalegał już na wprowadzenie sądownictwa grafów. Chciał tylko, żeby

Sasi uznawali samego króla Franków za ucieleśnienie najwyższej władzy sądowej

– takiej, jaką dawniej sprawował zakazany obecnie przez zwycięzców wiec saskich

plemion. Kto nie chciał podporządkować się wyrokowi swoich sąsiadów, mógł odwołać

Wiec i banicja

się do pałacu królewskiego i szukać tam sprawiedliwości u samego króla (si fuerit

aliquis qui in patria iuxta quod sui convicini iudicaverint seque pacificare noluerit et ad

palatium pro huius rei causa venerit...).

W stosunku jednak do warchoła (dosłownie „buntownika”), który nie zastosował się

do wyroku własnych sąsiadów, a potem nie stawiał się na wezwania przed sąd królewski

(si talis fureit rebellis qui iustitiam facere noluerit et ad nos ut in praesentia nostra

iustitiam reddat venire dispexerit...), wielki król był wciąż jeszcze bezradny. Frankijska

władza nie dysponowała jeszcze w podbitej Saksonii instrumentami kontroli i ad-

ministracyjnego przymusu, które pozwoliłyby na skuteczne represjonowanie takich

jednostek. Karol Wielki zgodził się więc, aby lokalna społeczność sąsiedzka sama

stosowała wobec winowajcy tradycyjną formę represji: mieszkańcy okręgu mieli zgro-

madzić się na wiecu i jeśli podjęli jednomyślnie taką decyzję, wolno im było zgodnie ze

starodawnym zwyczajem Sasów spalić dom „buntownika” (condicto commune placito

simul ipsi pagenses veniant et, si unanimiter consenserint, pro districtione illius causa

incendatur; tunc de ipso placito commune consilio facto secundum eorum ewa fiat

peractum) 5 .

Mamy tu do czynienia z tradycyjną karą orzeczoną przez sąd wiecowy wspólnoty

terytorialno-sąsiedzkiej i wykonywaną przez tę samą wspólnotę, a nie przez królewskich

urzędników. Zwraca uwagę jednoznacznie sformułowany wymóg jednomyślności decyzji

wiecu. Jeżeli warunek ten nie był spełniony, wyrok nie mógł zapaść, a podpalenie bez

wyroku nie byłoby karą, lecz zbrodnią. Jak jednak mamy interpretować, w wypadku

zalegalizowania jej sądowym wyrokiem, wywodzącą się z plemiennego prawa (secundum

eorum ewa) karę podpalenia?

Ekkehard Kauffmann, skądinąd przekonany o archaicznym rodowodzie banicji, był

zdania, że w Kapitularzu Saskim o banicji nie ma mowy 6 . Istotnie, źródło wspomina

tylko o spaleniu domu, a nie o wypędzeniu winowajcy. Sprawę wyjaśnia jednak zesta-

wienie ze wzmiankami o takim samym rodzaju represji u Słowian.

Relacjonując sojusz Henryka II z pogańskimi Lucicami oraz wspólną z nimi wyprawę

przeciwko Polsce w 1005 r., Thietmar z Merseburga szczegółowo opisał kultowe i poli-

tyczne instytucje związku plemion lucickich. Informacje na ten temat kronikarz

zaczerpnął najprawdopodobniej wprost od cesarskich wysłanników, którzy negocjowali

z Lucicami zawarcie przymierza i siłą rzeczy musieli zetknąć się z obrzędem wyroczni

i z obradami wiecu. Odpowiedni fragment kroniki Thietmara, zapisany ok. 1013 r.,

zasługuje zatem na wiarę. Uwagę kronikarza zwróciła nieobecność władzy królewskiej

u plemion lucickich, wymóg jednomyślności decyzji wiecowych, sposób traktowania na

wiecu oponenta, który tę jednomyślność zakłócał, oraz sposób represjonowania współ-

plemieńca, który po wiecu ośmieliłby się jawnie przeciwstawić realizacji podjętych

decyzji. Hiis autem omnibus – pisał Thietmar – qui communiter Liutici vocantur, domi-

Karol Modzelewski

nus specialiter non presidet ullus. Unanimi consilio ad placitum suimet necessaria

discucientes, in rebus efficiendis omnes concordant. Si quis vero ex comprovincialibus

in placito hiis contradicit, fustibus verberatur et, si forinsecus palam resistit, aut omnia

incendio et continua depredatione perdit, aut in eorum presentia pecuniae persolvit

quantitatem debitae) 7 .

W kapitularzu z 797 r. tradycyjny sąd wiecowy funkcjonował jeszcze tylko na

najniższym poziomie: we wspólnocie terytorialno-sąsiedzkiej. Na wyższych piętrach

systemu segmentarnego plemion saskich instytucje wiecowe były już zniszczone przez

frankijskich zdobywców. W kronice Thietmara mamy do czynienia z najwyższym pię-

trem segmentarnej struktury: wspólnotą wiecową związku czterech plemion lucickich.

Mimo to, a także mimo różnicy etnicznej i dystansu chronologicznego, oba źródła

ukazują obraz całkowicie zbieżny. I u Sasów, i u Luciców, na najniższym i na najwyż-

szym szczeblu organizacji plemiennej, wiec funkcjonował na takich samych zasadach.

I tu, i tam jednomyślność zgromadzenia była warunkiem podjęcia wiążącej decyzji. I tu,

i tam uczestnik wspólnoty, który ją znieważył ostentacyjnym nieposłuszeństwem wobec

sądowych lub politycznych decyzji wiecu, podlegał na mocy wiecowego wyroku tej

samej karze.

Relacja Thietmara wskazuje, że spalenie domu było może najbardziej spekta-

kularnym, ale nie jedynym elementem owej kary. Represja miała charakter ciągły i po

spaleniu domu przybierała formę „nieustannej grabieży” (continua depredatio) dobytku

zbrodniarza aż do całkowitej utraty mienia. Nie była to jednak konfiskata przepro-

wadzana przez urzędników skarbowych, lecz seria zawłaszczeń ze strony różnych osób:

każdy mógł zabrać bezkarnie, co mu się spodobało z dobytku „wroga publicznego”. Jego

mienie nie podlegało ochronie. Podpalenie i nieustanna grabież nie były środkiem

przymusu administracyjnego. Były czymś na kształt wróżdy wspólnoty plemiennej, która

obracała się przeciwko „czarnej owcy”. Stan wróżdy proklamowano jednak wyrokiem

wiecu, toteż można się było od niego wykupić, płacąc „w ich obecności” (in eorum

praesentia), czyli właśnie na wiecu, sumę równą własnemu wergeldowi winowajcy 8 .

Z podobnym postępowaniem represyjnym wspólnoty plemiennej spotykamy się

w Żywocie św. Wojciecha autorstwa Brunona z Kwerfurtu. Tym razem rzecz nie dotyczy

ludu słowiańskiego, lecz bałtyjskiego: pogańskich Prusów. Po przybyciu do ich krainy

Wojciech z towarzyszami został doprowadzony na zgromadzenie ludu. Nakazano tam

misjonarzom, aby pod groźbą śmierci opuścili krainę Prusów. Jednocześnie zgro-

madzeni postanowili ukarać własnego współplemieńca, który miał obowiązek strzec

granicznej przystani, ale wpuścił misjonarzy do kraju: zapowiedzieli, że spalą jego dom,

rozdzielą dobytek, a żony (w liczbie mnogiej!) i dzieci sprzedadzą w niewolę (Illi vero,

qui in ingressu regni positus, bonos hospites eo loci dimissit, mortem minantur: do-

mum incendere, divisis rebus uxores et filios vendere... pollicentur )

. Okoliczności

Wiec i banicja

wskazują, że był to wyrok wiecowego sądu. Orzeczona kara wyglądała podobnie jak

u Thietmara: spalenie domu i rozdzielenie dobytku między współplemieńców było bez-

pośrednią akcją represyjną samej wspólnoty, a nie jakichkolwiek organów administracji.

Właśnie ów brak czynnika administracyjnego sprawiał, że cywilizowany obserwator

mógł nie dopatrzyć się w powszechnej wróżdzie kary stosowanej na mocy sądowego

wyroku. Błąd taki przydarzył się Helmoldowi, gdy opisywał w Kronice Słowian reakcję

wagryjskiego społeczeństwa na naruszenie reguł gościnności wobec cudzoziemskiego

przybysza. Taki gość był podopiecznym wspólnoty i chronił go sakralny mir. Helmold

zanotował, że wszyscy zgodnie zwracali się przeciw temu, kto ten mir naruszył: si quis

vero, quod rarissimum est, peregrinum hospicio removisse deprehensus fuerit, huius

domum vel facultates incendio consumere licitum est atque in id omnium vota pariter

conspirant, illum inglorium, illum vilem et ab omnibus exsibilandum dicentes, qui

hospiti panem negare non timuisset 10 .

To, co było kolektywistyczną represją, wydało się Helmoldowi powszechnym

odruchem moralnej repulsji. Mimo tego nieporozumienia warto przyjrzeć się szcze-

gółowemu opisowi przejawów owej repulsji. Helmold potraktował spalenie domu i do-

bytku jako następstwo pozbawienia niegościnnego posiadacza ochrony prawnej: wolno

spalić, incendio consumere licitum est. Kronikarz zauważył ponadto, że winowajca był

powszechnie uznawany za człowieka pozbawionego czci, którego wszyscy powinni

odpędzać (ab omnibus exsibilandum est). W dwóch rękopisach kroniki zamiast exsi-

bilandum zapisano exiliandum, co oznacza banicję, ale i bez tego rzuca się w oczy

podobieństwo słów Helmolda do tytułów 55 i 56 Prawa Salickiego, gdzie zabroniono pod

karą 15 solidów przyjmowania pod dach i karmienia banity. Należało odpędzać go od

ludzkich siedzib.

Kropkę nad „i” pozwalają ostatecznie postawić słowa Thietmara: continua depre-

datio (nieustanna grabież). Jest to dosłowny przekład starosłowiańskiego terminu

razgrablenije, który spotykamy w obszernej redakcji Prawdy Ruskiej. Według art. 5 i 6

tej kodyfikacji, w razie zabójstwa popełnionego jawnie, np. w bójce podczas uczty (oże

budet ubil ili v svade ili v piru javlenno), sprawca płacił połowę wergeldu sam, a drugą

połowę płaciła z nim solidarnie vjerv, czyli wspólnota sąsiedzka. Nie dotyczyło to jednak

niczym nie sprowokowanego, zbójeckiego skrytobójstwa. Budiet li stał na razboi bez

vsjakoja svady – głosił art. 7 obszernej Prawdy – to za razbojnika ljudie ne płatjat, no

vydadjat i vsego s żenoju i s det’mi na potok i na razgrablenije 11 .

Ze względu na czasownik vydadjat w rosyjskiej historiografii przeważa pogląd, że

razgrablenije oznacza w tym wypadku konfiskatę na rzecz książęcego skarbu.

Morfologia i leksykalny sens wyrazu razgrablenije wskazują jednak na inną, bardziej

archaiczną praktykę. Sam rzeczownik grabież, aczkolwiek dosadny, mógłby od biedy

odnosić się do konfiskaty, ale w połączeniu z przedrostkiem raz-, czyli roz-, razgrablenije

Modzelewski - Wiec i banicja.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: