Josif Brodski
Łupy wojenne
I
Na początku była wołowina w puszkach. Ściślej rzecz biorąc, na początku była wojna, II wojna
światowa; oblężenie mojego rodzinnego miasta, Leningradu; wielki głód, który zagarnął więcej istnień
niż wszystkie bomby, kule i naboje razem wzięte. A pod koniec oblężenia była wołowina w puszkach z
Ameryki. Nazywała się bodajże Swift, chociaż mogę się mylić; miałem zaledwie cztery lata, kiedy
poznałem jej smak.
Chyba wtedy po raz pierwszy od dłuższego czasu jedliśmy mięso. Jego smak jednak mniej utkwił mi w
pamięci niż same puszki. Wysokie, kanciaste, z kluczykiem na boku, zwiastowały inne zasady
mechaniki, inną wrażliwość. Ów kluczyk nawijający wąski pasek metalu, żeby otworzyć puszkę, był
dla rosyjskich dzieci objawieniem: znaliśmy tylko noże. Kraj nadal stał gwoździami, młotami, śrubami i
ryglami, które trzymały go w ryzach, i tak miało pozostać przez większość naszego życia. Dlatego nikt
mi wtedy nie potrafił wyjaśnić, jak producenci pieczętują to puszki. Właściwie do dziś tego w pełni nie
pojmuję. Patrzyłem z najwyższym zdumieniem, jak matka odłamuje kluczyk, odgina metalowy języczek,
wsuwa w oczko klucza, po czym obraca wiele razy klucz wokół osi.
Chociaż zawartość puszek dawno znikła w kloace, owe wysokie, ciemnoczerwone lub brązowe
blaszanki, o opływowych niejako brzegach (niczym ekran filmowy!), opatrzone z boku zagranicznymi
napisami, przetrwały na półkach i na parapetach wielu rodzin, a to jako obiekty estetyczne, a to jako
pojemniki na ołówki, śrubokręty, rolki filmowe, gwoździe itp. Często też używano ich na doniczki.
Nigdy więcej nie mieliśmy ich zobaczyć - ani galaretowatej zawartości, ani kształtów. Z biegiem lat
rosły w cenie, a przynajmniej zyskiwały na wartości w szkolnym handlu. Za taką puszkę można było
dostać niemiecki bagnet, klamrę od pasa marynarskiego, szkło powiększające. Ostre kanty (w miejscu
otwarcia puszki) skaleczyły niejeden palec. Jednakże w trzeciej klasie byłem dumnym posiadaczem
dwóch takich skarbów.
II
Jeżeli ktoś skorzystał na tej wojnie, to właśnie my, jej dzieci. Pominąwszy sam fakt ocalenia,
dostarczyła nam obfitego materiału umożliwiającego snucie romantycznych wizji i fantazji. Zwykły
repertuar dzieciństwa złożony z Dumasa i Juliusza Verne wzbogacił się o sprzęt wojskowy, za którym
przepadają wszyscy chłopcy. Myśmy szczególnie za nim przepadali, bo przecież to nasz kraj wygrał
wojnę.
O dziwo jednak najbardziej pociągał nas ciężki sprzęt przeciwnika, a nie naszej zwycięskiej Armii
Czerwonej. Nazwy niemieckich samolotów - junkersów, stukasów, messerschmidtów, focke-wulfów -
nie schodziły nam z ust. Podobnie jak karabiny maszynowe Schmeissera, czołgi tygrysy oraz racje
żywnościowe ersatz. Broń pochodziła od Kruppa, bomby powstały dzięki uprzejmości I. G. Farben-
Industrie. Ucho dziecka zawsze jest wyczulone na dziwne, nieregularne dźwięki. Podejrzewam, że nie
faktyczne poczucie zagrożenia, lecz właśnie owa akustyczna fascynacja przesądzała o atrakcyjności
tych słów dla naszych języków i umysłów. Mimo tylu niebagatelnych powodów do nienawiści wobec
Niemców - a także ustawicznych nawoływań propagandy państwowej do takiej postawy - na co dzień
nazywaliśmy ich "Frycami", nie zaś "faszystami" ani "hitlerowcami". Zapewne dlatego, że na szczęście
znaliśmy ich wyłącznie jako jeńców wojennych.
Później widywaliśmy mnóstwo niemieckiego wyposażenia wojskowego w muzeach wojny, które
rozpleniły się pod koniec lat czterdziestych. Bardzo chętnie do nich chodziliśmy - znacznie chętniej niż
do cyrku lub do kina; zwłaszcza, gdy zabierali nas tam zdemobilizowani ojcowie (to znaczy tych z nas,
którzy mieli ojców). Dziwna sprawa, ale robili to dość niechętnie; odpowiadali natomiast wyczerpująco
na nasze pytania na temat siły ognia tego czy innego niemieckiego karabinu maszynowego albo rodzaju
materiałów wybuchowych użytych do produkcji tej czy innej bomby. Ich niechęć nie wypływała bynaj-
mniej z chęci oszczędzenia niewinnym umysłom grozy wojny bądź sobie wspomnień o poległych
kolegach, ani z poczucia winy, że pozostali przy życiu. Nie, po prostu przejrzeli na wylot naszą czczą
ciekawość i jej nie pochwalali.
III
Każdy z nich - to znaczy naszych żywych ojców - przechowywał jakąś pamiątkę z tej wojny. Mogła to
być lornetka (Zeissa!), czapka niemieckiego oficera U-Bootu ze stosownymi insygniami, akordeon
inkrustowany macicą perłową, papierośnica z czystego srebra, gramofon lub aparat fotograficzny.
Kiedy miałem dwanaście lat, mój ojciec nieoczekiwanie wyciągnął skądś, ku mojej olbrzymiej radości,
krótkofalowy radioodbiornik. Był firmy Philips, i można było na nim łapać stacje z całego świata, od
Kopenhagi po Surabaję. Przynajmniej tak głosiły nazwy na żółtej skali.
To radio Philipsa uchodziło za przenośne - wedle norm tamtych czasów - brązowe bakelitowe pudło 25
na 35 cm, z rzeczoną żółtą skalą i kocim, bez reszty hipnotyzującym, zielonym okiem sygnalizującym
jakość odbioru. Jeśli dobrze pamiętam, miało tylko sześć lamp, a pół metra zwykłego drutu służyło za
antenę. W tym jednak tkwił szkopuł. Antena stercząca z okna mogła oznaczać dla milicji tylko jedno. Z
kolei podłączenie radia do anteny zbiorczej wymagało pomocy zawodowca, a ten zwróciłby całkiem
niepotrzebnie uwagę na nasz odbiornik. Nie wolno było mieć zagranicznego radia, i kwita. Uciekłem
się do jedynego w tym wypadku rozwiązania, mianowicie instalacji specjalnej pajęczyny pod sufitem.
W ten sposób nie mogłem, rzecz jasna, odbierać radia Bratysława ani tym bardziej Delhi. Ale przecież
nie znałem czeskiego ani hindi. Natomiast sygnały rozgłośni BBC, Głosu Ameryki oraz Wolnej Europy
nadających w języku rosyjskim i tak zakłócano. Można jednak było słuchać programów po angielsku,
niemiecku, polsku, węgiersku, francusku i szwedzku. Wprawdzie nie znałem tych języków, lecz Głos
Ameryki nadawał Porę na jazz prowadzoną przez najgłębszy na świecie bas-baryton disc-jockeya
Willisa Conovera!
Właśnie temu brązowemu, lśniącemu jak start' but odbiornikowi Philipsa zawdzięczam swoje pierwsze
strzępy angielszczyzny i zetknięcie z panteonem jazzu. Kiedy mieliśmy dwanaście lat, miejsce
niemieckich nazwisk na naszych ustach wypierały stopniowo inne, takie jak Louis Armstrong, Duke
Ellington, Ella Fitzgerald, Clifford Brown, Sidney Bechet, Django Reinhardt i Charlie Parker.
Pamiętam, że zmienił się nam wówczas nawet chód - stawy naszych niezwykle usztywnionych
rosyjskich ciał złapały "swing". Wyraźnie nie byłem jedynym przedstawicielem swojego pokolenia,
który umiał mądrze spożytkować pół metra zwykłego drutu.
Przez sześć symetrycznych otworów z tyłu, w przyćmionym świetle migoczących lamp radiowych, w
mętliku styków, oporników i katod, równie nieprzeniknionych jak generowane przez nie języki, zdawało
mi się, że widzę Europę. Wnętrze zawsze przypominało miasto nocą usiane światłami neonów. A kiedy
w wieku trzydziestu dwóch lat naprawdę wylądowałem w Wiedniu, natychmiast poczułem, że znam
poniekąd to miasto. Najkrócej mówiąc, podczas pierwszych wieczorów w Wiedniu zasypiając czułem
się dosłownie tak, jak gdyby gdzieś w dalekiej Rosji wyłączała mnie niewidzialna ręka.
Aparat był nie do zdarcia. Kiedy pewnego dnia ojciec w przystępie gniewu na moje wieczne skakanie
po różnych częstotliwościach cisnął radiem o podłogę, obudowa się rozpadła, lecz aparat nie przestał
odbierać. Ponieważ bałem się go zanieść do zawodowego mechanika, sam usiłowałem załatać owo
pęknięcie, przypominające granicę na Odrze i Nysie, za pomocą kleju i gumek-recepturek; ale od
tamtej pory istniał w formie dwóch luźno połączonych, nieporęcznych połówek. Dokonał żywota, kiedy
wypaliły się lampy, chociaż raz czy dwa udało mi się zdobyć analogiczne dzięki łańcuszkowi przyjaciół i
znajomych. Ale nawet gdy spadł już do rangi niemego pudła, pozostał w naszej rodzinie - dopóki nie
przestała istnieć. Pod koniec lat sześćdziesiątych wszyscy kupowali łotewskie Spidole, wyposażone w
teleskopowe anteny i różne tranzystory w środku. Przyznam, że odbierały lepiej i były bardziej
poręczne. Ale pewnego razu zobaczyłem w warsztacie takie radyjko ze zdjętym tyłem. Mimo
najszczerszych chęci, mogę o jego wnętrzu powiedzieć tylko tyle, że przypominało mapę (szosy, tort'
kolejowe, rzeki z dopływami). Nie przywodziło na myśl niczego konkretnego, nawet Rygi.
IV
Najcenniejszymi jednak łupami wojennymi były, oczywiście, filmy! Było ich mnóstwo, na ogół
przedwojenne produkcje Hollywood z takimi aktorami (co zdołaliśmy ustalić po dwudziestu latach), jak
Errol Flynn, Olivia de Havilland, Tyrone Power czy Johnny Weissmuller. Przeważnie traktowały o pi-
ratach, Elżbiecie I, kardynale Richelieu i tym podobnych, a nigdy o rzeczywistości. Najbliższy naszym
czasom był Most Waterloo z Robertem Taylorem i Vivien Leigh. Ponieważ nasze władze nie miały
zamiaru płacić za prawa, nie umieszczano nazwisk twórców ani też, z reguły, nazwisk postaci lub
aktorów. Seans zaczynał się następująco. Światła gasły, a na ekranie ukazywał się napis białymi
literami na czarnym tle:
TEN FILM STANOWI TROFEUM WOJENNE ZDOBYTE PODCZAS WIELKIEJ WOJNY O
NASZĄ OJCZYZN1~. Migał przez dłuższą chwilę, a potem zaczynał się film. Ręka ze świecą
oświetlała kawałek pergaminu z tytułem KRÓLEWSCY PIRACI, KAPITAN BLOOD lub ROBIN
HOOD, wypisanym cyrylicą. Następnie ukazywała się niekiedy wiadomość na temat czasu i miejsca
akcji, również cyrylicą, tyle że stylizowaną na pismo gotyckie. Z pewnością mieliśmy do czynienia z
kradzieżą, ale cóż to nas, widzów, mogło obchodzić. Zresztą byliśmy zbyt zajęci czytaniem napisów i
śledzeniem akcji.
Nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. Brak informacji, kto jest kim na ekranie przydawał tym
filmom anonimowości folkloru i aury uniwersalizmu. Tamte filmy przykuwały nas i zniewalały znacznie
bardziej niż wszystkie późniejsze osiągnięcia neorealistów lub nouvelle vague. Bezosobowość twórców
stanowiła archetyp na miarę czasów - wczesnych lat pięćdziesiątych, ostatnich lat rządów Staling.
Śmiem twierdzić, że cykl filmów z Tarzanem bardziej przyczynił się do destalinizacji niż wszystkie
przemówienia Chruszczowa na XX Kongresie Partii i później.
Trzeba się wczuć w nasze położenie, w nasze zapięte pod szyję, sztywne, obwarowane zakazami,
zmrożone normy zachowania społecznego i prywatnego, żeby docenić wpływ nagiego, długowłosego
samotnika uganiającego się za blondynką w gąszczu tropikalnych lasów deszczowych, bohatera,
któremu szympans jest Sancho Pansą, a liany - środkiem komunikacji. Wystarczy dodać do tego widok
Nowego Jorku (w ostatnim odcinku wyświetlanym w Rosji), kiedy Tarzan skacze z Mostu
Brooklińskiego - a wtedy pojmie się tęsknoty prawie całego pokolenia.
Moda objęła w pierwszym rzędzie fryzurę. Wszyscy natychmiast zapuściliśmy włosy. Zaraz potem
nastały spodnie-rury. Ech, ile to upokorzeń, podstępów, wysiłków kosztowało nas przekonanie
matek/sióstr/ciotek, żeby przerobiły nam obowiązkowo czarne, bufiaste, powojenne spodnie na proste
prototypy nieznanych jeszcze Levisów! Byliśmy wszak nieugięci - podobnie jak nasi prześladowcy:
nauczyciele, milicjanci, krewni, sąsiedzi, którzy wyrzucali nas ze szkół, aresztowali na ulicach,
wyszydzali, wyzywali od najgorszych. Dlatego ktoś, kto dorastał w latach pięćdziesiątych i sześć-
dziesiątych, wpada dziś w czarną rozpacz, gdy usiłuje kupić parę spodni; wszędzie tylko to idiotyczne,
irytujące marnotrawstwem materiału, obwisłe galoty!
V
Owe zdobyczne filmy wnosiły ponadto coś bardziej istotnego, mianowicie ducha "jeden przeciw
wszystkim", zgoła obcego masowej, kolektywnej wrażliwości społeczeństwa, w którym dorastaliśmy.
Zapewne to wszystkie filmy spod znaku Zorra i Sokoła morskiego wywarły na nas wpływ przeciwny
do zamierzonego właśnie dlatego, że były tak odległe naszej rzeczywistości. Podsuwane nam jako
ucieszne bajki, częściej były odbierane przez nas jako alegorie indywidualizmu. To, co przeciętny widz
uznałby za dramat kostiumowy w renesansowych dekoracjach, myśmy brali za historyczny dowód
wyższości indywidualizmu nad naszym systemem.
Film, który ukazuje ludzi na tle przyrody, zawsze ma wartość dokumentalną. Zwłaszcza film czarno-
biały, przywołujący skojarzenie z zadrukowaną stroną. Żyjąc w zamkniętym, ba! hermetycznie
zamkniętym, społeczeństwie, czerpaliśmy z tych filmów więcej wiedzy niż uciechy. Jakże gorliwie
studiowaliśmy owe wieżyczki i szańce, krypty i fosy, kraty i komnaty widziane na ekranie! Bo
widzieliśmy je po raz pierwszy w życiu! Braliśmy więc to wszystkie rekwizyty hollywoodzkie,
wykonane z papier-mache i tektury, za autentyki, a obrazy to kształtowały w dużej mierze naszą wizję
Europy, Zachodu lub, jak kto woli, historii. Ich wpływ był tak silny, że kiedy później niektórzy z nas
trafili do baraków naszego systemu penitencjarnego, nierzadko uzupełniali swoją
dietę, opowiadając historie i zapamiętane szczegóły z życia tegoż Zachodu zarówno strażnikom, jak
współwięźniom, którzy nie widzieli owych zdobycznych filmów.
VI
Czasem wśród tych zdobyczy trafiało się prawdziwe arcydzieło. Pamiętam na przykład Lady Hamilton
z Vivien Leigh i Laurence Olivierem. Przypominam sobie chyba również Gasnący Płomień z
młodziutką podówczas Ingrid Bergman. Przemysł podziemny reagował nader czujnie, toteż natych-
miast można było kupić, od mętnego typa w szalecie miejskim lub w parku, pocztówkowe fotosy z tą
czy inną aktorką bądź aktorem. Moim najświętszym skarbem był Errol Flynn w mundurze Sokoła
Morskiego. Latami próbowałem naśladować jego zawadiackie zadarcie podbródka i uniesienie jednej,
lewej brwi. To drugie nigdy mi się nie udało.
Dopóki nie przebrzmi ten chwalebny ton, pozwolę sobie wspomnieć jeszcze jedno - coś, co mnie łączy
z Adolfem Hitlerem, mianowicie wielka młodzieńcza miłość, której na imię było Zarah Leander.
Widziałem ją tylko raz w obrazie wyświetlanym a nas pod tytułem Droga na szafot (Das Herz einer
Kónigin), historii Marii, królowej Szkocji. Z całego filmu pamiętam jedynie scenę, w której młody paź
składa głowę na zachwycających kolanach skazanej na śmierć królowej. W moich oczach była to
najpiękniejsza kobieta, jaka kiedykolwiek przewinęła się przez ekran, toteż wszystkie moje późniejsze
upodobania i preferencje, aczkolwiek nie pozbawione własnej wartości, skupiały się li tylko na różnych
wariantach tamtej urody. Ze wszystkich prób usprawiedliwienia moich niedostatków lob klęsk na polo
romansowo-erotycznym, to jedna - o dziwo - przekonuje mnie najbardziej.
Leander zmarła bodaj dwa lob trzy lata temu, w Sztokholmie. Nieco wcześniej ukazała się jej płyta z
licznymi szlagierami, wśród których znalazła się piosenka pod tytułem "Die Rose von Nowgorod".
Podano, że skomponował ją Rota; nie mógł to być nikt inny jak tylko Nino Rota. Melodia bije na głowę
motyw Lary z Doktora Żywago, słowa - cóż, na szczęście są po niemiecku, nie muszę się więc
przejmować. Tembr przypomina barwę głosu Marleny Dietrich, tyle że technika jest znacznie lepsza.
Leander naprawdę śpiewa, a nie deklamuje. Nieraz myślałem o tym, że gdyby Niemcy posłuchali tej
pieśni, odeszłaby ich ochota do marszu nach Osten. Jak się tak zastanowić, żadne stulecie nie
wypuściło tylu ckliwych utworów co nasze; może warto się temu bliżej przyjrzeć. Może należałoby
uznać ckliwy kicz (Schmaltz) za narzędzie poznania, zwłaszcza w świetle bezbrzeżnej nieprecyzyjności
naszego stulecia. Albowiem Schmaltz to krew z krwi - dokładnie młodszy brat - Schmerzu. Wszyscy
mamy więcej powodów do trwania w miejscu niż do marszu. Po co zatem maszerować, skoro
dotrzyma się jedynie kroku nad wyraz smętnej melodii?
VII
Podejrzewam, że moje pokolenie stanowiło najwdzięczniejszą publiczność dla tych wszystkich przed- i
powojennych produktów fabryk snów. Niektórzy z nas na jakiś czas stali się zapalonymi kinomanami,
chociaż zapewne z innych zgoła powodów niż nasi rówieśnicy na Zachodzie. Film dawał nam jedyną
szansę zobaczenia Zachodu. Na ogół niepomni akcji, usiłowaliśmy w każdym kadrze wypatrzyć
szczegóły ulicy lub mieszkania, deskę rozdzielczą samochodu bohatera, fasony strojów noszonych
przez bohaterki, uchwycić poczucie przestrzeni, topografię scenerii. Niektórzy z nas nabrali spore]
wprawy w ustalaniu plenerów, w których kręcono dany film; czasem odróżnialiśmy Genuę od Neapolu
albo przynajmniej Paryż od Rzymu wyłącznie na podstawie kilku zespołów architektonicznych.
Uzbrojeni w mapy miast, toczyliśmy zażarte spory na temat adresu Jeanne Moreau w jednym filmie
albo Jeana Marais w drugim.
To jednak, jak powiadam, nastąpiło znacznie później, pod koniec lat sześćdziesiątych. A jeszcze później
nasze zainteresowanie kinem jęło wygasać, kiedy uświadomiliśmy sobie, że reżyserzy są coraz częściej
w naszym wieku i że mają nam coraz mniej do powiedzenia. Wtedy staliśmy się już wyrobionymi
czytelnikami książek, prenumeratorami miesięcznika "Innostrannaja Literatura", i coraz mniej chętnie
chodziliśmy do kina, bo zrozumieliśmy, że szkoda czasu na poznawanie miast, w których nigdy nie
zamieszkamy. Powtarzam, nastąpiło to znacznie później, kiedy wszyscy przekroczyliśmy trzydziestkę.
V III
Pewnego dnia, kiedy miałem piętnaście albo szesnaście lat, siedziałem na podwórku wielkiego bloku
mieszkalnego i przybijałem gwoździami wieko drewnianej skrzyni wyładowanej różnymi instrumentami
geologicznymi, która miała zostać wysłana na Daleki (radziecki) Wschód - dokąd wybierałem się i ja,
żeby dołączyć do swojej drużyny. Był początek maja, ale dzień był gorący, a ja, zlany potem,
umierałem z nudów. Wtem z otwartego okna na najwyższym piętrze dobiegło mnie "u-szu, o-szu" - głos
należał do Elli Fitzgerald. Był rok 1955 albo 1956, mieszkałem na obskurnych, przemysłowych
obrzeżach Leningradu. Mój Boże, pamiętam swoją myśl, ile mu5ieli wypuścić tych płyt, żeby jedna
trafiła aż tutaj, na to ceglano-betonowe przedmieścia, wśród nie tyle schnących, ile wchłaniających
sadzę prześcieradeł i lawendowych majtek! Na tym polega kapitalizm, powiedziałem sobie w duchu -
tryumfuje, bo przebiera miarę, bo zasypuje nas nadmiarem. Jego siła nie tkwi w centralnym
planowaniu, lecz w pociskach rozpryskowych.
IX
Znałem tę melodię, częściowo dzięki radiu, a częściowo dzięki temu, że w latach pięćdziesiątych każdy
podrostek z miasta miał własną kolekcję tak zwanej kościanej muzyki. "Kościana muzyka" istniała w
postaci klisz rentgenowskich z amatorskimi nagraniami pojedynczych kawałków jazzowych. Technika
kopiowania przerastała moje pojęcie, ale podejrzewam, że musiała być względnie prosta, bo dostawy
były stałe, a ceny umiarkowane.
Owe makabryczne poniekąd z wyglądu klisze (kłania się era nuklearna!) można było kupić podobnie
jak sepiowe fotosy zachodnich gwiazd filmowych: w parkach, w szaletach miejskich, na pchlich
targach, w modnych podówczas "cocktail-barach", w których człowiek siedział na wysokim stołku,
popijał koktajl mleczny i myślał, że jest na Zachodzie.
Im więcej teraz o tym myślę, tym bardziej nabieram przekonania, że to właśnie b y ł Zachód.
Albowiem na szalach prawdy siła wyobraźni równoważy, a czasem nawet przeważa rzeczywistość. W
tym stanie rzeczy, wsparty również dobrodziejstwem spojrzenia z perspektywy czasu, ośmielałbym się
twierdzić, że byliśmy prawdziwymi, może wręcz jedynymi obywatelami Zachodu. Z naszą skłonnością
do indywidualizmu, wzmacnianą na każdym kroku przez kolektywizm naszego ustroju, z naszą
nienawiścią do wszelkich przynależności, czy to do partii, czy do samorządu mieszkańców, czy choćby,
w tamtych czasach, do rodziny, prześcigaliśmy w swej amerykańskości rodowitych Amerykanów.
Jeżeli przy tym Ameryka wyznacza kres Zachodu, najdalszy jego kraniec, to zaryzykowałbym
twierdzenie, że znajdowaliśmy się o kilka tysięcy mil na zachód od Zachodniego Wybrzeża. Gdzieś na
środku Pacyfiku.
X
Mniej więcej na początku lat sześćdziesiątych, kiedy wszędzie na świecie potęga sugestii pod wodzą
podwiązek rozpoczęła z wolna odwrót, kiedy poczuliśmy się coraz bardziej zredukowani do albo/albo
rajstop, kiedy cudzoziemcy jęli zlatywać całymi samolotami do Rosji, zwabieni jej tandetną, lecz nader
ostrą wonią niewolnictwa, i kiedy mój przyjaciel, z lekko wzgardliwym uśmieszkiem na ustach,
stwierdził, że dopiero historia potrafi się rozprawić z geografią, dziewczyna, do której wówczas
smaliłem cholewki, dała mi na urodziny harmonijkowy zestaw widokówek przedstawiających Wenecję.
Należały podobno do jej babci, która tuż przed wybuchem I wojny światowej wybrała się do Włoch na
miodowy miesiąc. W sumie było ich dwanaście, wszystkie w sepii, na pożółkłym lichym papierze.
Podarowała mi je dlatego, że żyłem wtedy dwiema książkami Henri de Regniera, które właśnie
przeczytałem; obie opiewały Wenecję w zimie - stąd Wenecja nie schodziła mi z ust.
Ponieważ widokówki były zbrązowiałe i marnie wydrukowane, a też ze względu na położenie
geograficzne oraz ubóstwo drzew tego miasta, trudno było powiedzieć, jaką porę roku przedstawiają.
Stroje ludzi też nie przynosiły podpowiedzi, gdyż panowały długie spódnice, pilśniowe kapelusze,
cylindry, meloniki, ciemne surduty: moda przełomu stuleci. Brak koloru i dominujący mrok faktury
sprzyjały moim domysłom - że panuje tam zima, prawdziwa pora roku.
Innymi słowy, faktura oraz przywołana przez nią melancholia, tak dobrze mi znana z rodzinnego miasta,
przybliżały mi i urealniały to widoki. Zupełnie jak gdybym czytał listy od rodziny. A zaczytywałem się w
nich bez końca. Im dłużej się w nie wpatrywałem, tym lepiej rozumiałem, że to właśnie znaczy dla mnie
słowo "Zachód": idealne miasto nad zimowym morzem, kolumny, arkady, wąskie pasaże, zimne mar-
murowe schody, obłażące stiuki obnażające mięso czerwonej cegły, putti, cherubinki z oczami
przesłoniętymi kurzem - cywilizacja zahartowana na zimny czar.
Kiedy patrzyłem na to widokówki, poprzysiągłem sobie, że gdybym kiedykolwiek wyrwał się z
rodzinnych pieleszy, to pojadę w zimie do Wenecji, wynajmę pokój na parterze od ulicy - co ja mówię!
od kanału - usiądę i napiszę kilka elegii, gasząc papierosy na mokrej posadzce, aż będą skwierczały; a
kiedy skończą mi się pieniądze, wcale nie kupię biletu na powrót, lecz tani rewolwer, i tam palnę sobie
w łeb. Bardzo to oczywiście dekadencka fantazja (ale jeśli nie być dekadentem w wieku dwudziestu
lat, to kiedy?). Jestem jednak wdzięczny Parkom, że pozwoliły mi przeżyć lepszą część tego zamysłu.
To prawda, historia dosyć dziarsko rozprawia się z geografią. Jedyny lepszy sposób, to zostać banitą,
nomadem; cieniem muskającym koronki porcelanowych arkad odbite w kryształowej wodzie.
XI
Był jeszcze renault 2CV, którego ujrzałem pewnego dnia; zaparkował na pustej ulicy mojego miasta,
przed wspartym przez kariatydy portykiem Ermitażu. Wyglądał jak kruchy, aczkolwiek
samowystarczalny motyl, ze złożonymi skrzydłami z blachy falistej - tak jak hangary lotnicze podczas II
wojny światowej i francuskie furgonetki policyjne do dzisiaj.
Przyglądałem mu się całkiem bezinteresownie. Miałem zaledwie dwadzieścia lat, nie prowadziłem
samochodu ani nie miałem takich aspiracji. W tamtych czasach w Rosji, jeżeli ktoś posiadał samochód,
musiał być prawdziwą szumowiną lub dzieckiem takowej - Parteigenosse, akademikiem, słynnym
sportowcem. Ale nawet taki osobnik miał wyłącznie samochód krajowej produkcji, pominąwszy
kradzione plany i technologie.
Stał tak, lekki i bezbronny, całkiem pozbawiony groźby ukrytej zwykle w samochodach. Wyglądał
raczej, jak gdyby ktoś mógł łatwo jemu wyrządzić krzywdę, a nie odwrotnie.
Nigdy nie widziałem wyrobu z metalu tak dalece wyzbytego emfazy. Wydał mi się bardziej ludzki od
wielu przechodniów, a swą oszałamiającą prostotą przypominał tamte wojenne puszki z wołowiną,
które nadal stały na moim parapecie. Nie miał tajemnic. Zapragnąłem wsiąść i odjechać - nie dlatego,
że...
pribambasy