Adam Krawiec
Seksualność
w średniowiecznej Polsce
Wydawnictwo Poznańskie
• Poznań 2000 •
© Copyright by Adam Krawiec 2000
Copyright by Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o., Poznań 2000
Wydanie publikacji dofinansowane
przez Komitet Badań Naukowych
Projekt okładki: Tomasz Siwiński
Redakg&jJkorekta: Izolda Kiec
RedaliBqa''technic/B.s^ Jacek Grześkowiak
ISBN 83-7177-035-9
Wydawnictwo Poznańskie sp. z o.o.
61-701 Poznań, ul. Fredry 8
Dział handlowy tel. (061) 852-38-44, fax (061) 852-66-05
Wstęp .................................................. 5
Seksualność człowieka w filozofii, teologii i prawie kanoni-
cznym Zachodu do schyłku średniowiecza ............. 19
A. Filozofowie antyczni i seksualność .................... 19
B. Poglądy na seksualność we wczesnym chrześcijaństwie .. 22
C. Czasy św. Augustyna i św. Hieronima ................. 26
D. Wczesne średniowiecze .............................. 28
E. Tak zwana reforma gregoriańska Kościoła a rozwój doktry-
ny seksualnej ...................................... 31
F. Zagadnienia seksualne w prawie kanonicznym ......... 35
G. Doktryna seksualna na Zachodzie w okresie późniejszego
średniowiecza ...................................... 40
Fornicatio — seksualność przedmałżeńska .............. 46
A. Poglądy na współżycie przedmałżeńskie ............... 46
B. Akceptacja dla stosunków przedmałżeńskich w późniejszym
średniowieczu ...................................... 53
C. Określenia fornicatio w średniowiecznej polszczyźnie .... 55
D. Fornicatio i Iwcuria w polskiej moralistyce średniowiecznej 57
E. Podsumowanie ..................................... 61
Matrimonium — małżeństwo ........................... 62
A. Element seksualny w zawarciu małżeństwa wśród ludności
polskiej wcześniejszego średniowiecza ................. 62
275
B. Poligamia i poliandria wśród plemion polskich ......... 67
C. Zerwanie małżeństwa wśród ludności polskiej wcześniejsze-
go średniowiecza ................................... 70
D. Zagadnienia małżeńskie w polskim prawie kościelnym . . 71
E. Życie małżeńskie średniowiecznych władców polskich w opi-
niach kronikarzy ................................... 76
F. Małżeństwa duchownych we wcześniejszym średniowieczu 86
G. Walka z małżeństwami duchownych w Kościele polskim . 89
H. Polska moralistyka średniowieczna o stosunkach małżeń-
skich .............................................. 95
I. Sprawy małżeńskie przed polskimi sądami średniowiecznymi 99
J. Podsumowanie ..................................... 102
Concubinatus — konkubinat ............................ 104
A. Konkubinat świeckich ............................... 104
B. Konkubinat duchownych w polskim prawie kościelnym .. 111
C. Konkubinat duchownych w praktyce .................. 123
D. Podsumowanie ..................................... 128
Adulterium — cudzołóstwo ............................. 130
A. Cudzołóstwo w słowiańskim prawie zwyczajowym ....... 130
B. Cudzołóstwo we wczesnośredniowiecznym polskim prawie
świeckim .......................................... 135
C. Cudzołóstwo w prawie miast polskich ................. 139
D. Cudzołóstwo w polskim prawie kościelnym ............. 143
E. Motyw cudzołóstwa w polskich kronikach średniowiecznych 144
F. Motyw cudzołóstwa w polskiej kulturze średniowiecznej . .. 148
G. Cudzołożnicy przed sądami miast polskich ............. 153
H. Cudzołóstwa w praktyce polskich sądów kościelnych .... 154
I. Podsumowanie ..................................... 160
Stuprum, raptus virginae — zgwałcenie, uprowadzenie panny 161
A. Gwałt jako element wczesnośredniowiecznego rytuału:
przypadek Bolesława Chrobrego ...................... 161
B. Kronikarskie przekazy o gwałtach popełnionych przez in-
nych Piastów ...................................... 165
C. Zgwałcenie i uprowadzenie w Najstarszym Zwodzie Prawa
Polskiego .......................................... 168
D. Przepisy prawa mazowieckiego na temat gwałtu i uprowa-
dzenia ............................................ 175
E. Gwałt i uprowadzenie w Statutach Kazimierza Wielkiego 183
»va Mciusmegu ...................................... 189
G. Zgwałcenie w polskim prawie miejskim ................ 191
H. Zgwałcenie i uprowadzenie w praktyce polskich sądów śred-
niowiecznych ....................................... 197
I. Gwałty jako element wojen średniowiecznych ........... 200
J. Podsumowanie ..................................... 202
Inne zagadnienia ........................................ 204
Castitas laicorum — czystość osób świeckich ............ 204
A. Wstrzemięźliwość seksualna świeckich we wcześniejszym śred-
niowieczu .......................................... 204
B. Ideał wstrzemięźliwości seksualnej w dynastii piastowskiej
w XIII wieku ...................................... 206
C. Podsumowanie ..................................... 213
Meretricia, prostitutia — prostytucja .................... 214
A. Średniowieczne definicje prostytucji ................... 214
B. Prostytucja w średniowiecznym Krakowie .............. 216
C. Prostytutki i ich klienci w innych miastach i wsiach Polski 220
D. Status społeczny prostytutek ......................... 221
E. Motyw „nierządnicy" w moralistyce ................... 222
F. Podsumowanie ..................................... 223
Superstitiones — „zabobony", czyli elementy seksualne
w kultach pogańskich, magia płodnościowa i miłosna .. 224
A. Kulty płodnościowe w zachodniej Słowiańszczyźnie ...... 224
B. Kulty falliczne na ziemiach polskich .................. 227
C. Magia miłosna i zabiegi antykoncepcyjne .............. 229
D. Oskarżenia czarownic o współżycie z diabłem .......... 231
E. Podsumowanie ..................................... 232
Peccatum contra naturom, sodomia ...................... 233
A. Pojęcie „grzechów przeciw naturze" ................... 233
B. Polscy kronikarze o „czynach przeciw naturze": przykład
Bolesława Śmiałego ................................. 233
C. Inne wzmianki o sodomii w średniowiecznej Polsce ....... 238
D. Grzechy przeciw naturze w polskiej homiletyce średniowie-
cznej .............................................. 239
277
E. Stosunki z istotami nadprzyrodzonymi
F. Podsumowanie .....................
Zakończenie
Bibliografia ...........................
A. Wykaz skrótów stosowanych w pracy
B. Źródła ..........................
C. Opracowania .....................
Indeks osobowy
Wstęp
Podczas przeglądania tysięcy różnorodnych prac, jakie napisa-
no w średniowieczu, historyka może uderzyć brak wśród nich ta-
kich, w których tytule lub choćby spisie rozdziałów pojawiłoby się
słowo "seks" albo "seksualność". W pierwszej chwili mogłoby to
prowadzić do wniosku o pruderii tamtej epoki, wstydliwie unika-
jącej wzmianek o tej ważnej sferze życia. Głębsze wniknięcie
w treść owych prac wskazuje jednak na coś innego. W średnio-
wieczu (a także w starożytności i wczesnej nowożytności) nie pi-
sano o "seksualności", bo nie znano tego pojęcia1. Pojawiło się ono
dopiero w XVIII wieku (samo słowo jeszcze później, na początku
XIX stulecia)2. W związku z tym, jak zauważył Pierre Payer, nie
można napisać pracy o średniowiecznej teorii seksualności, gdyż
byłaby to w istocie współczesna teoria na temat średniowiecza3.
Średniowieczni teolodzy, moraliści i prawnicy pisali natomiast
3 W tej pracy przyjąłem najtrafniejszą, moim zdaniem, definicję seksual-
ności, jaką znalazłem: całokształt postaw życiowych, sposobów zachowań i od-
czuć, mających swoje źródło w popędzie seksualnym (Gesamtheit der im Ge-
schlechtstrieb begrundeten Lebensauserungen, Yerhaltensweisen, Empfindun-
gen), Duden. Das gro/Se Wórterbuch der deutschen Sprache in acht Bdnden, Bd.
6, hrsg. G. Drosdowski, 2. Aufl., Mannheim 1994, s. 3090, tłum. A. K.
2 M. Foucault, Historia seksualności, s. 14-20. Pełen zapis bibliograficzny
przywoływanych prac zob. Bibliografia.
3 P. Payer, The Bridling of Desire, s. 15.
dużo na temat poszczególnych zagadnień seksualnych, nie two-
rząc z nich spójnej całości. W związku z tym monografia średnio-
wiecznego seksualizmu, aby nie popaść w ahiatoryczność, także
musi koncentrować się na owych poszczególnych zagadnieniach.
W niniejszej pracy próbuję ukazać zmieniające się w ciągu dziejów
społeczne i kulturowe formy, w jakich manifestowały się, nie-
zmienne w gruncie rzeczy, zachowania seksualne człowieka.
W moich badaniach wybrałem grupę pojęć, wiążących się z za-
gadnieniem seksualności, które przyjąłem jako hasła-tytuły roz-
działów. Są nimi pojęcia: fornicatio - seksualne stosunki osoby
niezamężnej; matrimonium - małżeństwo jako jedyna instytu-
cja, tworząca ramy dla dopuszczanego przez Kościół współżycia
seksualnego, ze szczególnym uwzględnieniem elementów seksual-
nych w jego zawarciu oraz ich znaczenia w kształtowaniu relacji
między małżonkami; concubinatus - konkubinat: długotrwałe
wspólne pożycie kobiety i mężczyzny, jednak bez sformalizowania
związku; adulterium - cudzołóstwo, czyli stosunki osoby żyjącej
w związku małżeńskim z kimś innym niż współmałżonek; stu-
prumiraptus uirginae - zgwałcenie i/lub uprowadzenie kobiety
w celu wzięcia jej za żonę; continentia t'castitas ^- czystość, czyli
zachowywanie abstynencji seksualnej4; meretł-ida - nierząd,
prostytucja; superstitiones - przesądy, zabobony (w tym roz-
dziale zająłem się elementami seksualnymi w kultach pogańskich
oraz magią płodnościową i miłosną); peccatum contra naturom -
grzech przeciw naturze (wieloznaczny termin, oznaczający wszel-
kie stosunki seksualne, uniemożliwiające prokreacj^). Brakuje w tym
wykazie jednego z najważniejszych terminów w średniowiecznym
(kościelnym) dyskursie na tematy seksualne: lu^uria - nieczy-
stość. Wynika to z jego ogólnego charakteru; obejmował on wszy-
stkie zachowania, związane ze sferą seksualną, z wyjątkiem sto-
sunków małżeńskich odbywanych we właściwy sposób {modo licito),
Badania nad historią seksualności średniowiecznej prowadzo-
ne są od niedawna. Jeszcze na początku lat siedemdziesiątych
4 Na temat dokładnych odcieni znaczeniowych obu tych terminów por.
tamże, s. 154 nn.
amerykański badacz Vern L. Bullough określił historię seksua
ności jako "dziewicze pole"5. Autor wprawdzie nieco przesadzi
jednak istotnie stan badań w tej dziedzinie nie prezentował s:
wówczas imponująco. Zagadnienia seksualne pojawiały się czasei
w pracach historycznych, ale niejako na marginesie, w kontekśc:
moralizatorskim (na przykład obecne u Rankego i popularne po
niej twierdzenie, że jednym z powodów upadku imperium rzyn
skiego była degeneracja jego mieszkańców w wyniku rozpowszeci
nionego homoseksualizmu6). Motywy takie występowały też jął
ubarwiające narrację obyczajowe anegdoty. W XIX i na początk
XX wieku pojawiały się nieliczne specjalistyczne prace, dotyczą!
określonych aspektów seksualności średniowiecznej, na przykłg
prostytucji lub "prawa pierwszej nocy". Zagadnienia seksuali
odnaleźć również można w opracowaniach z zakresu historii pr,
wa. Wiele z nich było utrzymanych raczej w tonacji anegdotyc
nej, chociaż część tych prac nie straciła do dziś ważności. Stwie
dzenie to dotyczy także historiografii polskiej (na przykład prai
Władysława Abrahama na temat zawarcia małżeństwa, Marcel
go Handeismana o prawie karnym w statutach Kazimierza Wie
kiego, Jana Witorta o "prawie pierwszej nocy", Jana Fijałka i
temat moralności kleru). Za prekursora nowoczesnych badań ni
seksualnością średniowieczną można uznać wrocławskiego jezui
Petera Browe, autora opublikowanych w latach trzydziestych pr;
Beitrage żur Sexualethik des Mittelalters (średniowieczna recepc
starotestamentowych tabu seksualnych) oraz Żur Geschichte d
Entmannung (zagadnienie kastracji w różnych okresach histor
cznych).
Za moment przełomowy w badaniach nad historią seksualnos
należy uznać ukazanie się w roku 1976 pierwszego tomu Histoi
de la sex.ua.lite (Historii seksualności) Michela Foucaulta - l
uolonte de savoir (Wola wiedzy). Znaczenie tego dzieła, skądim
5 Tak zatytułował swój artykuł V. L. Bullough, Sex in History. A Virg
Fieid, s. 101-116.
6 Por. J. A. Brundage, V. L. Bullough, Introduction, [w:] Handbook
Medieval Sexuality, ed. V. L. Bullough, J. A. Brundage, s. X, XI.
w wielu miejscach kontrowersyjnego, jest dwojakie. Po raz pierw-
szy pojęcie seksualności stało się samodzielnym tematem badaw-
czym. Zarazem Foucault wykazał, że owa seksualność ma swoją
"historię". Zakwestionował twierdzenia freudystów, że jest ona
nierozerwalnie związana z ludzką osobowością i że ów związek
jest ograniczany oraz blokowany przez mechanizmy kulturowe
(tak zwana hipoteza represji)7. Jego zdaniem, określenie "seksu-
alność" jest to sztuczny twór, który pojawił się dopiero w XVIII
wieku (samo słowo jeszcze później, na początku XIX wieku), a wcześ-
niej jako takie nie było znane. W swojej pracy dążył do ukazania,
jak w toku wielowiekowego procesu dyskursyzacji seksu doszło
do ukształtowania się dzisiejszego pojęcia seksualności oraz spo-
łecznych uwarunkowań tego procesu. Praca francuskiego filozofa
spotkała się z bardzo zróżnicowanym odbiorem, od entuzjazmu do
ostrej krytyki. Krytyka ta z reguły prowadzona była na poziomie
teoretycznych rozważań metodologicznych i filozoficznych, ale
kwestionowano również przytaczane przez autora poszczególne
argumenty historyczne8. Mimo to Historia seksualności pozostaje
właściwie do dziś głównym punktem odniesienia dla badaczy zaj-
mujących się tą tematyką. Foucault napisał później jeszcze dwa
tomy swego dzieła, stanowiące właściwie odrębną całość, a doty-
czące starożytności. Pracę nad kolejnym tomem, obejmującym
czasy Ojców Kościoła, przerwała śmierć autora w 1984 roku9.
W następnych latach powstały tysiące prac, dotyczących róż-
nych aspektów historii seksualności. Znaczący procent stanowią
wśród nich opracowania na temat średniowiecza. Ich wartość na-
7 M. Foucault, Historia seksualności, s. 14-20.
8 W dziedzinie historii średniowiecznej zakwestionowano na przykład te-
zę, że nakaz corocznej spowiedzi, wprowadzony w roku 1215 podczas czwar-
tego soboru watykańskiego, wpływał pozytywnie na rozwój dyskursu seksualne-
go. P. J. Payer, Foucault on Penance and the Shaping of Sexuality, s. 313-320,
twierdzi, że właśnie wtedy rozpoczęło się ograniczanie tego dyskursu, znacznie
bardziej rozwiniętego we wczesnośredniowiecznych penitencjałach, s. 316, 317.
9 Pierwotnie praca miała obejmować okres od XVIII do XX wieku, jednak,
jak wyjaśnił to sam autor, okazało się to niemożliwe bez zbadania "genealogii"
seksualności - rozwoju koncepcji pragnień człowieka i sposobów ich reali-
zacji, M. Foucault, Historia seksualności, s. 145, 146.
ukowa jest bardzo zróżnicowana. Szereg z nich to książki "z tez;
z reguły mające uzasadnić wrogi stosunek autora do chrześcijaństv
a w szczególności do Kościoła katolickiego. Niestety ta kategoi
literatury dominuje na rynku polskim. Oprócz nich istnieje jedn,
duża grupa rzetelnych opracowań, spełniających kryteria nauŁ
wego obiektywizmu. Badania prowadzone są głównie w krają
anglojęzycznych (USA, Wielka Brytania, Kanada), a także i
Francji. Praktycznie każdy aspekt omawianej tematyki doczek
się opracowania. Prawie wszystkie opracowania, także odnoszą
się w tytule do Europy, odzwierciedlają wszakże wyobrażenia a
torów, redukujących pojęcie Europy do obszarów znajdujących s
na zachód od niegdysiejszej "żelaznej kurtyny" i pomijają milcz
niem obszary na wschód od Łaby. Prace zaś dotyczące prawosi
wia ograniczają się siłą rzeczy do terenu Rusi i Bałkanów. W i
sytuacji Polska znalazła się w swoistej "szarej strefie" histor
graficznej. Polscy historycy nie próbowali nawet, jak dotąd, zm:
nić tej sytuacji. Odniesienia do zagadnień seksualnych pojawię
się, jak przed stu laty, jedynie sporadycznie, na marginesie inny
zagadnień (głównie z zakresu historii prawa lub szeroko rozumi
nej kultury)...
prosze