Kisielewski Stefan Kisiel _ Sprzysiężenie.pdf

Stefan Kisielewski

Pisma wybrane

"Sprzysiężenie"

Sprawa "Sprzysiężenia"

" I książki mają swoje losy". To powiedzenie Terencjusza warto przytoczyć, gdy

pisać wypada

o "Sprzysiężeniu", debiutanckiej powieści Stefana Kisielewskiego.

Pan Stefan - jak go pamiętam - nie przyjąłby tego z aprobatą. Bronił łaciny w

liturgii, ale jej w pisa˝

niu nie nadużywał. A jeszcze, gdy mówiłem: "Ze wszystkich pana powieści

Sprzysiężenie uważam za

powieść najbardziej klerykowską" - zaperzał się i wymawiał z naciskiem: "Pan

chce mnie obrazić". "Prze˝

praszam - odpowiadałem. - Mam prawo wybierać z pana dorobku to, co uważam za

ważne z indywidual˝

nego punktu widzenia". "No, dobrze, niech będzie" - przebaczał wielkodusznie.

Był liberałem nie tylko z frazesu. Sam chciał pisać i mówić to, co uważał za

swoją prawdę, ale innym

nie zamykał mordy na kłódki. "Gdy się biją - pisał w okrutnym roku 1953 - mam

tylko jedno zmartwienie,

że w końcu kogoś zabiją i będzie ich przez to mniej. Kocham lwa, żyrafę, pluskwę

i muchę, a najbardziej

muchę - bo najłatwiej ją zabić". ("Tygodnik Powszechny", nr 398).

W jakim czasie i w jakim miejscu - tak czasie historycznym, jak indywidualnym -

powstało "Sprzy˝

siężenie"?

Zwięźle mówi o tym notatka w zakończeniu powieści: Warszawa, marzec 1942 - luty

1944. Dwa la˝

ta w okupowanej przez Niemców Warszawie, Warszawie egzekucji ulicznych i

płonącego getta, gdy słup

ognia północno-zachodniej dzielnicy rozświetlał ciemności kolejnych nocy. A czas

indywidualny? W bele˝

trystycznej transpozycji rzecz przedstawił autor w powojennym opowiadaniu

"Chciałem pisać":

"Wstąpiłem w lata wojny jako młodzieniec, przed którym otworem leżała daleka,

kusząca, piękna

droga pracy i twórczości - a dziś jestem trzydziestoparoletnim, wykolejonym,

nikomu niepotrzebnym męż˝

czyzną. Jak dokonała się ta niepojęta przemiana?" (Stefan Kisielewski,

"Opowiadania i podróże", Kraków

1959, s. 72).

Stąd proustowska potrzeba rekonstrukcji minionego czasu: młodości przeżytej w

Warszawie przed

wrześniem 1939 roku.

I jeszcze rada Karola Irzykowskiego, którego Kisiel znał "wręcz od dzieciństwa",

a w okresie oku˝

pacji widywał w "Kuchni Literatów" przy ulicy Pierackiego (gdzie, mówiąc

nawiasem, mieszkał bohater

"Sprzysiężenia"). "Pracujcie, piszcie, myślcie - radził młodym pisarzom

Irzykowski - okupacja to czas da˝

rowany - nigdy już może nie będziecie mieli okazji do takiego oderwania się od

życia i skupienia wew˝

nętrznego - po wojnie znów się zacznie literacka giełda" (Stefan Kisielewski,

"Polityka i sztuka", Warszawa

1949, s. 272).

I kolejny sprawca "Sprzysiężenia": Czesław Miłosz! "Odegrał w moim życiu rolę

osobliwą: okazał się

dla mnie Literackim Ojcem. Dzięki niemu z muzykanta zostałem na długie

dziesiątki lat gryzipiórkiem -

rzecz dla mnie niebłaha" - wspominał Kisiel w roku 1980.

"Przed wojną byłem muzykiem, lecz pisywałem też artykuły, głównie w

Giedroyciowym Buncie

Młodych, później zwanym Polityką. A po wrześniu 39, po krótkim okresie jeżdżenia

towarową rikszą

(dowiedziałem się wówczas, które ulice Warszawy idą pod górę), jąłem grywać na

fortepianie w knajpach,

kawiarniach, w szkole gimnastycznej. I oto nagle Miłosz w owej Kuchni Literatów

proponować zaczął pi˝

sanie. Dysponował jakimiś sekretnymi funduszami, raz i drugi coś ode mnie kupił,

niby szkic, niby nowelę

filmową (na przyszłość...) A potem, kiedy w roku 1942 zacząłem pisać ni stąd, ni

zowąd powieść-worek

"Sprzysiężenie", Miłosz pomógł mi mocno. Dał zadatek (!) i został pierwszym

czytelnikiem, wreszcie

sprzedał powieść okupacyjnemu milionerowi p. Władysławowi Ryńcy, którego był

agentem. Ryńca,

człowiek wielkich interesów, opartych przeważnie na lekceważeniu wszelkich

okupacyjnych zakazów, gra˝

nic i szlabanów, wilnianin, adwokat, lokował nadmiar forsy w rękopisach. A że

mieszkał w Piastowie, więc

powieść ocalała z Powstania - wszystko inne poszło z ogniem!" (Stefan

Kisielewski, "Lata pozłacane, lata

szare", Kraków 1989, s. 596-597).

Niestety, Irzykowski nie zechciał zostać czytelnikiem "Sprzysiężenia"! "Ostatni

raz spotkałem Irzy˝

kowskiego - pisze Kisiel we "Wspomnieniach o klerku heroicznym" - parę tygodni

przed powstaniem na

ulicy Raszyńskiej. Szedłem właśnie do niego na Filtrową, niosąc mu potężny, w

marmurkową tekturę

oprawny maszynopis mojej powieści "Sprzysiężenie". Wyłuszczyłem prośbę o

przeczytanie. Irzykowski

nieufnie spojrzał na dzieło. Takie grube - poszaleliście - sarkał - ja już w

życiu dosyć się naczytałem -

teraz chcę trochę sam pomyśleć. Na moje pokorne nalegania zirytował się. Nie

będę czytał - oświadczył

- mam teraz ważniejsze rzeczy na głowie: organizuję konspiracyjny turniej

szachowy!" (Stefan Kisielewski,

"Polityka i sztuka", Warszawa 1949, s. 273-274).

Stefan Kisielewski urodził się w Warszawie 7 marca 1911 roku; w roku 1944 miał

lat 33. Był sy˝

nem Zygmunta Kisielewskiego, nowelisty i powieściopisarza; działacza Związku

Zawodowego Literatów

Polskich i polskiego Pen-Clubu. Ojciec przyjaźnił się z Irzykowskim; przez

pewien czas pracowali w re˝

dakcji "Robotnika". Gdyby wzorem okresu, w którym przyszło nam żyć, pytać o

pochodzenie społeczne

syna, odpowiedź byłaby taka - i to jest credo Stefana Kisielewskiego wyłożone w

"Sprzysiężeniu":

"Zygmunt kochał Polskę i Polaków, a zwłaszcza inteligencję polską, elitę narodu,

z której sam po˝

chodził - kochał, choć nie idealizował ich bynajmniej: [...] Klimat duchowy

inteligencji polskiej był jego

klimatem, trudno - chciał czy nie chciał, był na to skazany - i kochał tę grupę

ludzi niewątpliwie wysoko

rozwiniętych umysłowo i żyjących życiem intelektualnym Zachodu, wielbiących

Francję. Zapewne - zbyt

nikły był ich dorobek twórczy, zbyt mało znaczyli w świecie, lecz przecież

pamiętać trzeba, że zużywali

swe siły na przetrwanie, na pozostanie sobą, mimo wszystko byli zadziwiająco

żywotni, żywotnością bier˝

ną, ale niezłomną: trwali jak niespodziewanie kwiecista wyspa na szarym nurcie

biedy i prymitywizmu tego

kraju nie zagospodarowanego, sennego, pozbawionego rozmachu nawet w egoizmie i

walce o byt, kraju

bez przemysłu, bez fabryk, bez dróg, bez warsztatów, cywilizacji, rzuconego

jakby okrutnym żartem po˝

między gigantyczne obcęgi germańsko-rosyjskie jako jakiś teren przejściowy,

nieindywidualny, nizinny

szmat ziemi, przez który przetaczały się zawsze wrogie, obce potęgi..."

Kazimierz Wyka w głośnej książce "Pogranicze powieści" ogłosił był studium

poświęcone powieś˝

ciom napisanym przez autorów rocznika 1910 i jego okolic, które określił jako

"Rozrachunki inteligenckie",

zaliczając do tej odmiany cztery powojenne książki: "Drewnianego konia"

Kazimierza Brandysa, "Jezioro

Bodeńskie" Dygata, "Sedan" Pawła Hertza oraz "Sprzysiężenie" Kisielewskiego. (Do

tego można by dopi˝

sać najwnikliwszą powieść o polityce minionej epoki, jaką były "Mury Jerycha"

Tadeusza Brezy, powitane

z entuzjazmem przez Kisiela!).

Po latach Stefan Kisielewski oburzał się na Wykę: "Był to taki schemat krytyk

potrzebuje schematu.

Ale moim zdaniem ja nie pasowałem do tamtych". W tej sprawie Kisiel miał rację i

jej nie miał! "Sprzysię˝

żenie" nie pasowało do formuły: "Literatura kajającego się inteligenta", to

pewne! Ale też Kazimierz Wyka

widział dysjunkcję. "Kto najgłębiej zanurzony w inteligenckim roztworze?" -

pytał. "Niewątpliwie Stefan

Kisielewski i jego "Sprzysiężenie". Dlatego, ponieważ z prawa inteligenta do

korygowania na własną rękę

wyciągnął on najdalej sięgające wnioski myślowe i według nich przede wszystkim

konstruuje swoją po˝

wieść na jej wszystkich kondygnacjach".

Wyka wykazywał dystans wobec tej postawy. "O wartości postawy inteligenckiej

rozstrzygnęła za

nich historia, im zaś pozostały tylko w dłoni silne, bardzo kuszące - konwencje

literackie. Z tego sznura

Dygat skręca skakankę, Brandys bat na wszystkich mieszczańskich synków, oprócz

synka ulubionego,

Hertz paragraf oskarżycielski dziwnie nieraz podobny do ornamentacyjnego

ozdobnika. Jeden Kisielewski

nie zwątpił, że zaplótłszy ten sznur w paradoksy, odnalazł tym sposobem

najpewniejszą miarę swojej dro˝

gi". (Kazimierz Wyka, "Pogranicze powieści", Kraków 1948, s. 213, 229-230).

Książka napisana - a tym bardziej wydana - zaczyna żyć bytem niezależnym od

autora: wchodzi

w obieg społeczny. Nigdy nie można przewidzieć, jakimi się potoczy koleinami.

Stefan Kisielewski napisał "Sprzysiężenie" poza jakimkolwiek obiegiem

literackim, pod okupacją

niemiecką. Ale już pierwszego z czytelników rozdrażniła klerykowska postawa

piszącego. "Jak możesz pi˝

sać takie rzeczy! - krzyczał. Takie rzeczy teraz. Czy ty wiesz, co się dzieje w

Warszawie? Tu lada chwila

wybuchnie powstanie - rozumiesz - wielkie rzeczy się dzieją, a ty tutaj piszesz

jakieś bzdury o wiośnie i mi˝

łości "Miotał się jak wariat - nic nie zrozumiał z mojego proustowskiego

wysiłku, aby dźwignąć przeszłość,

aby stworzyć wizję, aby stworzyć na nowo samego siebie. Nie chciałem z nim

dyskutować. - Nie rozu˝

miesz - powiedziałem chłodno". (Stefan Kisielewski, "Opowiadania i podróże",

Kraków, 1959, s. 77).

Teraz, w największym skrócie, parę faktów z okresu pomiędzy napisaniem powieści

a jej wydaniem.

"Powstanie warszawskie. Stop. Postrzał niemiecki, mało zaszczytny, bo w plecy,

pielęgnuje mnie kolega

Zenon Skierski. Stop. Rekonwalescencja w rozmównicy kościoła Wizytek. Stop.

Niemcy wiozą nas do

Pruszkowa. Stop. Jedziemy z Pruszkowa transportem w nieznane, w Skierniewicach

nawiewam z pociągu

wraz ze starszą panią, wdową po Stanisławie Brzozowskim. Stop. Siedzę w tychże

Skierniewicach u przy˝

jaciela, poświęcając się pędzeniu i nie tylko pędzeniu spirytusu. Stop. 17

stycznia 1945 wkracza Armia

Czerwona. Stop. W trzy dni później, w trzaskający mróz idę pieszo do Warszawy

(70 km). Stop. War˝

szawa - martwa, śnieżna pustynia: mieszkanie, wszystkie rzeczy i dzieła spalone.

Żona z dzieckiem wywie˝

ziona do Niemiec. Stop". (Stefan Kisielewski, "100 razy głową w ściany", Paryż

1972, s. 183).

W marcu 1945 Stefan Kisielewski znalazł się w Krakowie ściągnięty tam przez

mecenasa Władys˝

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: