S K R Y P T
nr 3
Prawo Rzymskie
Część I
Źródła Prawa Rzymskiego
1) Prawa Zwyczajowe
Prawo zwyczajowe – mos maiorum lub cosuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny i stosowany bywa przez dłuższy czas w sposób niezmienny. Według koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu.
2) Ustawa
Ustawą (lex), jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia.
Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsu, pretor) zapytując zgromadzonych (rogatio), czy przyjmują projekt ustawy. Głosowanie odbywało się jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa). Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum).
Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia (concilia plebis), obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Podejmowane tam uchwały miały na początku moc wiążącą tylko dla plebejuszy, jednakże od lex Hortensia z 286 r. p.n.e. stały się one obowiązujące dla wszystkich obywateli.
Ustawa składała się z trzech części:
praescriptio – zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
rogatio – sam tekst
sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie
Wyróżniamy trzy rodzaje ustaw, ze względu na sankcje:
lex perfecta – to taka, która sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom
lex minus quam perfecta – uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne
lex imperfecta – pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji (nikt nie podlegał żadnej każe)
Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum), 451 – 453 p.n.e.
- trzon stanowi prawo świeckie
- wielka liczba przepisów sakralnych
- regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, zwłaszcza z przestępstw
- traktowała o czynnościach prawnych a nadto o prawie karnym
3) Edykty Pretorskie
Wymiar sprawiedliwości (iurysdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula, od 367r.p.n.e było to w gestii pretora. W roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretor miejskiego (praetor urbanus). Pretor nie miał mocy ustawodawczej jednak mógł wydawać edykty.
edykt (edictum) zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać pretor w czasie swego jednorocznego urzędowania.
Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo nie wiązała pretora, jednak od 67 r. p.n.e. już tak (lex Cornelia).
Pretor obejmując urząd najczęściej przejmował główne zręby edyktu poprzednika, w ten sposób wykształciła się stała część edyktu – edictum tralaticium – do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia. Edykt pretorski składał się z części normatywnej (zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach) i części formalnej (były zredagowane konkretne reguły, jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu).
Wytworzone w drodze działalności pretorów prawo zwało się ius preatorium.
Jurysdykcję na targowiskach rzymskich wykonywał edyl kuralny – też wydawał swój edykt. Na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honorarium.
W okresie pryncypatu, w roku 130 n.e. powstał edykt wieczysty (edictum perpetuum), opracowany przez Juliana (prawnik) – kończy się prawotwórcza rola pretora.
4) Uchwały senatu
Senat by znany w okresie królewskim, pełnił rolę doradcy króla. W okresie republiki wpływał na władze ustawodawczą poprzez zatwierdzanie ustaw (auctoritas pactum) zgromadzenia ludowego. Uchwały senatu (senatus consulta) uzyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta (S.C. Silanianum z 10 r. n.e.). O składzie senatu decydował prynceps. Senat wypierał zgromadzenia ludowe. Senat tracił na znaczeniu gdyż stale rósł wpływ pryncepsa. Wprawdzie inicjatywa uchwałodawcza w senacie przysługiwała każdemu z senatorów, jednakże z wnioskiem zawierającym projekt uchwały (od II w. n.e.) występował najczęściej cesarz. Od czasów Sewerów senat ograniczał się do ich wysłuchania. Prawnicy rzymscy jako źródło prawa podawali sam wniosek (oratio principsi), a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania. W ten sposób senat stał się dla cesarzy organem, pod którego autorytetem realizowali oni jeden z odcinków swojej działalności prawodawczej.
5) Nauka prawa – niestety trzeba poczytać w książce, strona 38 bo nie da się streścić w kilku zdaniach
6) Konstytucje cesarskie
Constitutiones to akta normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, które ze względu na formę przybierały postać:
Edykt (edicta) – wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały moc normy obowiązującej na ograniczonym terenie, albo w całym państwie. {[( expone )]}
Mandat (mandata) – instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich bądź też dla innych urzędników cesarskich. Adresatem był urzędnik ale wiązały one mieszkańców którzy temu urzędnikowi podlegali.
Dekret (decretum) – wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie. {[( wyższa instancja )]}
Reskrypt (rescriptum) – odpowiedz cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Poprzez reskrypt dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową. {[( rozważania hipotetyczne )]}
b) Okres dominatu (ius novum)
Leges akta wydawane przez cesarza
Edykt – leges edictales lub generales, zyskują największe znaczenie.
Mandat – zanikają zupełnie.
Dekret – odgrywają drugorzędną rolę.
Reskrypt – z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawą ukształtowania odmiany procesu, zwanego reskryptowym.
Kodeks (codex) – zbiór konstytucji, ostatnim z nich był Kodeks justyniański.
1) Nauczanie Prawa
Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej:
a) w praktyce najniższych sądów posługiwano się prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami, poczynając od czasów Konstanyna (szczególnie silnie w zachodniej części). W romanistyce współczesnej określa się mianem wulgaryzacji prawa, a stworzone w ten sposób praw zwie się prawem wulgarnym. W Polsce termin „prawo wulgarne” zastąpiono nazwą „prawo pospolite”, które lepiej oddaje zjawisko polegające na zwykłym „spospolitowaniu prawa”, czyli wtargnięcia doń pierwiastka ludowego, oderwanego od finezyjnych rozwiązań epoki klasycznej.
b) wierne zasado prawa klasycznego są jednak funkcjonujące w tym okresie szkoły prawa, które jako państwowe zakłady nauczania powstały tak na wschodzie jak na zachodzie imperium. Najsławniejsze szkoły w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Do czasów Justyniana istniały także szkoły prawa w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie. Nauka trwała pięć lat według jednolitego programu. Profesorowie (antecessores) szkół z Bejrutu (Dorotheus i Anatolius) i Konstantynopola (Teophilus i Cratinus) wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej.
2) Przedjustyniańskie Zbiory Prawa
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru, zorientowanie się w takim materiale było bardzo utrudnione.
a) prywatni autorzy:
- Gregoriusz (Codex Gregorianus) – zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hardiana (117-138 n.e.) do roku 292. (nie zachowało się)
- Hermogenian (Codex Hermogenianus) – zebrał liczne konstytucje Dioklecjana, wydane w dwóch latach następnych (293-294) (nie zachowało się)
- tzw. Sentencje Paulusa – stanowi kompendium węzłowych zasad prawnych, wybranych prawdopodobnie jeszcze w III w. n.e. przez nieznanego autora z dzieł Paulusa. Cieszyły się one dużym powodzeniem wśród prawników praktyków i dlatego Konstantyn Wielki nadał im moc prawa obowiązującego. (zachowało się prawie w całości)
b) urzędowy zbiór
- tzw. Kodeks teodozjański powstał z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r. n.e. – obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do Teodozujsza II i Walentyniana III.
c) wśród zbiorów obejmujących zarówno literaturę prawniczą (ius) jak i konstytucje cesarskie (leges) na uwagę zasługują zachowane do naszych czasów Fragmenta Vaticana, Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdan iurisconsulti.
3) Ustawodawstwo Justyniańskie
Justynian obejmując władzę (527r.) dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania zarówno leges jak i ius. Justynian powoływał kolejno odpowiedni komisje. W ich składzie uczestniczył zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych (magister officiorum) i minister sprawiedliwości (quaestor sacrii palatii) Trybonian, w pierwszej komisji jako członek, we wszystkich następnych – jako ich przewodniczący. Komisje miały za zadanie zebrać i uporządkować (czyli skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i w literaturze prawniczej. Dzieło to miało mieć charakter jednolity, a stare teksty prawnicze dostosować do ówcześnie obowiązującego prawa – dlateko kompiatorzy otrzymali prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach.
Zbiór, dla którego od roku 1583 przyjmuje się ostatecznie nazwę Corpus Iuris Civilis, obejmuje cztery części (trzy pierwsze to właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców):
a) Codex – komisja złożona z 7 osób. Dysponowała trzema znanymi nam kodeksami (Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Kodeks teodozjański) i mogła ograniczyć się tylko do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim (tzw. Novellae posttheodosianae) by ustalić stan prawa na tym odcinku. Ukończono w 529 roku. Potem trzeba tyło jeszcze raz redagować ze względu na konstytucje które wydał Justynian. Nowo zredagowany kodeks z roku 534 (tzw. Codex repetitae praelectionis) obejmował konstytucje od Hardiana do Justyniana i dzielił się na 12 ksiąg, te zaś na tytuły, w których umieszczone były chronologicznie konstytucje tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje podzielono na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to principium.
C. 12, 36, 1 pr.
C – Codex,
12 – księga dwunasta,
36 – tytuł w księdze dwunastej,
1 – pierwsza konstytucja w tytule,
pr – principium.
b) Digesta (zwana również Pandektami – Pandectae, Florentina) – komisja złożona z 17 osób. Podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską (literatura wokół libri ad Sabinum), edyktalną (libri ad edictum), papiniańską (głównie questiones i responsa Scaevoli, Papiniana i Paulusa). Mniej ważne dzieła opracowano jako osobą część zwaną appendix. Digesta składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko 3 tworzyło w okresie przedklasycznym, a 2 w poklasycznym, autorami większości tekstów są prawnicy z okresu pryncypatu. Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe fragmenty dzieli się na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest zawsze principium.
D – Digesta,
50 – księga pięćdziesiąta,
17 – tytuł w księdze pięćdziesiątej,
173 – kolejny fragment (lex) w tym tytule,
3 – paragraf trzeci fragmentu 173.
c) Institutiones – zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa miały moc prawa na równi z Kodeksem i Digestami. Autorzy Instytucji opierali się przede wszystkim na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana i in., nie przytaczając jednak źródeł z których zaczerpnęli określony tekst. Podzielono je na 4 księgi, te zaś na tytuły. Tytuły dzielą się bezpośrednio na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest principium.
I. 4, 13, 1.
I – Institutiones,
4 – księga czwarta,
13 – tytuł trzynasty w księdze czwartej,
1 – paragraf pierwszy w tytule trzynastym.
...
prawozaoczne