średniowiecze-prl.doc

ŚREDNIOWIECZE (DO 11 POŁ. XV W.)

1. ŹRÓDŁA PRAWA GERMANÓW. Osadnictwo germańskie na słabo zaludnionych kresach Cesarstwa Rzymskiego zaczęło się już w I w. n.e. Cesarze popierali To osadnictwo w celach obrony granic i uprawy ziemi. W czasach wędrówki ludów w IV i V w. osadnictwo to nasiliło się. Germanie osiedlali się całymi szczepami i Tworzyli w granicach Imperium własne państwa szczepowe: jako sprzymierzeńcy Rzymu- foederati (Wizygoci, Ostrogoci, Burgundowie) lub jako zdobywcy (Longobardowie). Sposób osiedlania miał duży wpływ na rozwój prawa w państwach szczepowych. Tam, gdzie germanie przybyli jako sprzymierzeńcy, utrzymywane były pewne urządzenia rzymskie. Będąc zdobywcami nie respektowali prawa zastanego wprowadzając z reguły własne urządzenia w dziedzinie prawa sądowego.

W państwach wczesnogermańskich (barbarzyńskich) dominowało pierwotnie niepisane prawo zwyczajowe. Zetknięcie się Germanów z wyższą kulturą rzymską i poznanie sztuki pisma umożliwiło spisanie poszczególnych praw germańskich. Wpływ na to wywarło również stosowanie zasady osobowości prawa. W nowo zorganizowanych państwach germańscy władcy, respektując prawo poszczególnych szczepów i ludności podbitej. Chcieli znać ich prawo, by móc go stosować w sądach. Dążono do spisania prawa, również dlatego aby ograniczyć arbitralne decyzje sędziów i zobowiązać ich do ścisłego przestrzegania prawa spisanego. Źródła prawa w państwie: Wizygotów- jako sprzymierzeńcy utrzymywali początkowo moc obowiązującą prawa rzymskiego na zajętych terytoriach. W ich systemie utrzymała się przez pewien czas dwoistość prawa (prawo zwyczajowe Wizygotów, prawo rzymskie w stosunku do ludności miejscowej). Pierwszym pomnikiem prawa Wizygotów jest Codex Euricianus lub Lex Eurici wydany w 475 r. przez króla Euryka, który później był uzupełniany i nowelizowany. Dla ludności rzymskiej zamieszkałej w państwie Wizygotów został przez specjalną komisję, powołaną przez króla Alaryka, sporządzony w 506 r. zbiór prawa rzymskiego Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici. Oparty był m.in. na kodeksach Teodozjańskim, Sentencjach Paulusa i przeróbce instytucji Gaiusa i mial obowiązywać wyłącznie. Ostrogotów- w ich państwie utrzymane były rzymskie urządzenia prawne i ustrojowe. Podstawowym źródłem prawa był wydany w pocz. VI w. zbiór prawa pod nazwą Edictum Theorodici Regis. Opierał się głownie na źródłach rzymskich. Obowiązywał Rzymian i Ostrogotów, a w sprawach nie objętych edyktem stosować miano normy dawnego germańskiego prawa zwyczajowego. Burgundów- przejmowali oni zasady ustrojowe i prawne Rzymu, ale w stosunku do ludności miejscowej. Istniał tu dualizm prawa. Burgundów obowiązywał wydany w końcu V w. przez króla Gundobada zbiór ustaw królewskich pod nazwą Lex Bungurdionum. Ludność rzymską obowiązywał osobny zbiór Lex Romana Burgundionum, dopuszczał on stosować Także inne źródła prawa rzymskiego w kwestiach nieuregulowanych. Longobardów -pierwotnym oficjalnym zbiorem prawa Longobardów był wydany w 643 r. - Lex  Longobardorum lub zwany inaczej Edykt Króla Rotara. Głosił zasadę terytorialności, nie uznawał mocy obowiązującej prawa rzymskiego. W pocz.VIII w. wydany został i zbiór pod nazwą Edykt Liutpranda, uwzględniający już prawo rzymskie.

2. ŹRÓDŁA PRAWA W PA.ŃISTWIE FRANKOŃSKIM Twórcą państwa frankońskiego był Chlodwig. Charakter źródeł prawa Franków zdeterminowany został specyficznymi warunkami kształtowania się państwowości frankońskiej i wielkim znaczeniem politycznym do jakiego doszło państwo Franków w ciągu wieków, które stopniowo wchłaniało terytoria innych państw szczepowych i germańskich związków plemiennych. Podstawowym źródłem prawa Franków było prawo zwyczajowe poszczególnych szczepów germańskich, które weszły w orbitę władzy państwa Franków, zgodnie z zasadą osobowości prawa. W ramach samej monarchii powstały: spis prawa zwyczajowego Franków Salickich: Lex Salica Francorum, pochodzący z pocz. Vl w. Był To spis prawa szczepu panującego. Spis prawa zwyczajowego Franków Rypuarskich pod nazwą Lex Ribuaria opracowany w VIII w.; spis prawa płd.-germańskiego szczepu Almanów zwany Lex Alamanoru zredagowany na pocz. Vlll w spis prawa Bawarów znany pod nazwą Lex Baiuvariorum powstał on w poł. VIII w.; spisy prawa powstałe za czasów Karola Wielkiego i z jego bezpośredniej inicjatywy, do których zalicza się: spis prawa Sasów zwany Lex Saxonum z pocz. IX w., nadany podbitemu szczepowi Sasów oraz spis prawa Franków Chamawskich, tzw. Ewa Chamaworum oraz spis prawa Frvzów Lex  Frisionun.

3. ZASADA OSOBOWOŚCI PRAWA Znana i szeroko stosowana w starożytności, polega na tym, że bez względu na miejsce swego pobytu jednostka podlega prawu swej narodowości. Jej przeciwieństwem jest zasada terytorialności, wg. której na określonym terytorium stosuje się jeden system prawny. W okresie feudalizmu początkowo dominowała zasada osobowości prawa. Bardzo wyraźnie występowała w państwach wczesnogermańskich, a szczególnie w państwie frankońskim. Stosowano Tam praktykę polegającą na Tym, że każdy rządził się swym prawem i wg niego odpowiadał przed sądem. Takie postępowanie przed sądem było uciążliwe, trzeba było, bowiem badać wg, jakiego prawa dana osoba żyje. Służyła temu tzw. Professio iuris (wyznanie prawa), stanowiąca oświadczenie osoby zainteresowanej, co do tego, jakim prawem się posługuje, Nawet wobec Kościoła stosowano zasadę osobowości prawa wg maksymy Ecclesia vivit lege Romana.

4. NAJWAŻNIEJSZE CECHY PRAWA FEUDALNEGO Prawo feudalne to prawo ukształtowane i obowiązujące w okresie dominacji stosunków feudalnych. Było ono prawem nierównym: dominacja feudałów (w sensie prawnym) opierała się na przywilejach stwarzających dla nich uprzywilejowaną pozycję w społeczeństwie. Brak powszechności prawa wyrażał się w jego partykularyzmie. Historia prawa feudalnego obejmuje okres ok. 1400 lat (od 476r do 1848-64r). W dziejach rozwoju prawa feudalnego można wyróżnić kilka podstawowych nurtów: nurt rodzimy, nurt wyrażający się w żywotności prawa rzymskiego, nurt prawa kanonicznego, nurt prawa racjonalnego i skodyfikowanego oraz nurt prawa angielskiego. Głównymi cechami prawa feudalnego są: • przewaga prawa zwyczajowego, prawo feudalne było przeważnie w czasach starszych prawem zwyczajowym, jego źródłem był zwyczaj tj. powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej społeczności. Zwyczaje nabierały mocy "niepisanych praw"- praw zwyczajowych. Powstawało przekonanie, że pewne zwyczaje są użyteczne (opinio neccesitatis) i że posiadają powagę prawa; • zasada osobowości prawa; • partykularyzm- tj. rozbicie prawa (w sensie geograficznym) na szereg lokalnych praw zwyczajowych o mniejszym lub większym zasięgu. W obrębie jednego państwa nie było jednolitego prawa, lecz kilka lub nawet kilkaset praw(np.: Francja 700); • prawa stanowe i szczególne- prawo feudalne było także niejednolite ze względu na wykształcenie się stanów i ich odrębnych stanowisk prawnych. W miarę rozwoju stanów prawo przybierało charakter stanowy, każdy stan rządził się swoim prawem. Rozwijały się też prawa szczególne, największe znaczenie miało prawo lenne, podobny charakter miało też prawo służebne, górnicze, morskie, wekslowe.

5. PRAWO KARNE W (STATUTACH MIAST WŁOSKICH) ORAZ USTAWODAWSTWO SYCYLIJSKIE Źródłem prawa miast włoskich byty początkowo spisy zwyczajów miejscowych, wywodzące się z reguły z prawa longobardzkiego i rzymskiego jak również orzeczenia sądowe, mające moc precedensów oraz ustawy rad miejskich. W okresie komunalnym przyznana miastom włoskim autonomia wyrażała się m.in. w możności stanowienia prawa. Na tej podstawie poszczególne miasta powoływały specjalne komisje, które układały źródła prawa miejscowego w systematyczne zbiory. W XIV w. każde miasto miało swój statut lub nawet ich większą liczbę. Regulowały one wszystkie niemal dziedziny życia. Miasta włoskie były miejscem narodzin i rozkwitu nauki prawa karnego. Prawo karne miast włoskich przyjęło zasadę publicznoprawną, tj. uznania każdego przestępstwa za czyn naruszający w jakiejś mierze interesy ogółu, przez sam fakt zakłócenia ustalonego przez państwo porządku publicznego. Statuty miast włoskich dokonały podziału przestępstw ze względu na grożącą karę na: najcięższe, cięższe i lekkie. Uznały zasadę, że przesłankami odpowiedzialności karnej mają być nie skutek w świecie zewnętrznym, lecz czynniki subiektywne, mówiące o wewnętrznym nastawieniu sprawcy do czynu, o jego świadomości, zamiarze, woli popełnienia przestępstwa (reguła Hadriana- przy przestępstwach należy patrzeć nie na skutek, lecz na wolę). Statuty zrównały odpowiedzialność karną kobiet z mężczyznami. Określiły przyczyny bezkarności (obrona konieczna, przestępstwa popełnianie w afekcie, kradzież dokonana z nędzy). Oryginalnym osiągnięciem było wyodrębnienie pojęcia usiłowania- popełnienia przestępstwa z zamiarem jego dokonania, choć skutek przewidywany przez sprawcę nie wystąpił z przyczyn niezależnych od sprawcy. Statuty wyróżniały także odpowiedzialność za udział w przestępstwie (trzy rodzaje udziału: mandat- polecenie popełnienia przestępstwa, consilium- udzielenie rady lub pomocy moralnej, auxilium- udzielenie pomocy fizycznej, odrębna forma udziału był spisek- porozumienie przestępcze). System kar w statutach przechodził od kar kompozycyjnych do kar na życiu i ciele, których wymiar był ściśle oznaczony bądź ustalany w sposób arbitralny tzn. wg swobodnego uznania sędziego. Statuty przewidywały możliwość stosowania analogii w stosunku do czynów, które wywoływały sprzeciw etyczny, a nie były wymienione w ustawie jako czynny karalne.

6. KSIĘGA ELBLĄSKA Jest to najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego, nazwa pochodzi od miejsca znalezienia w poł. XIX w. przez F. Neumanna w bibliotece elbląskiej. We współczesnej literaturze znany także pod nazwą Prawo Polaków lub Najstarszy Zwód Prawa Polskiego. Istnieje pogląd, że autorem księgi jest mnich cysterski, Niemiec, który w II poł. XIII w. dokonał na potrzeby Krzyżaków spisu prawa zwyczajowego ludności polskiej z ziemi chełmińskiej, znajdującej się we władaniu Zakonu. Zwód ten spisany jest po niemiecku, zawiera przepisy z dziedziny ustrojów sadów, postępowania sądowego i prawa karnego. Daje obraz prawa okresu wczesnofeudalnego i akcentuje podział stanowy społeczeństwa na rycerstwo, duchowieństwo, kupców, chłopów zależnych. Wśród przepisów można znaleźć unikatowe (ze względu na szczegółowość) regulacje prawne dotycząc np., postępowania dowodowego przy pomocy ordaliów (sądów bożych), usilstwa- czyli gwałtu na kobiecie czy też instytucji śladu (polegającej na obowiązku ścigania przestępcy- zabójcy od wsi do wsi przez mieszkańców poszczególnych wiosek. Nielicznie występują też przepisy dotyczące prawa cywilnego (spadkobrania, praw sąsiedzkich).

7. NAJSTARSZE SŁOWIAŃSKIE I WĘGIERSKIE POMNIKI PRAWA Informacje o najstarszych słowiańskich pomnikach prawa są ubogie i późne. Za najstarszy zbiór prawny uważa się Zakon Sudnyj Liudem, stworzony w państwie Bułgarów za czasów Symeona Wielkiego (przełom IX i X w), opierał się w większości na prawie bizantyjskim (Ekloga z 726 r. p.n.e.). Innym zabytkiem prawa bułgarskiego są spisane prawa bułgarskie z 866 r pod nazwą Responsa Nikolai primi pape ankonsulta. Pierwsze źródła poznania prawa na Rusi można znaleźć w najstarszej kronice ruskiej z XII w. zwanej Powieścią Doroczną.Obok prawa zwyczajowego pojawiać się zaczęło prawo stanowione- ustawodawstwo książęce. Z czasem zebrano je w zbiór pod nazwą Ruska Prawda były trzy takie redakcje: Obszerna; Krótka i Skrócona Prawda - razem ok. 108 spisów. Ważnym źródłem prawa średniowiecznej Rusi były Ustawy cerkiewne, wydawane przez książąt w celu regulowania spraw kościelnych (szczególnie sadów duchownych), jedną z tych ważnych ustaw był Statut Księcia Włodzimierza o Sądach Cerkiewnych. Najwięcej spisów prawa zwyczajowego powstało w Czechach gdzie tworzono głównie spisy praw ziemskich. Pierwszym spisem prawa zwyczajowego była pochodząca z I poł. XIV w. sporządzona z inicjatywy Piotra z Rozenbergu w języku czeskim tzw. Księga Rożemberska. Regulowała ona przede wszystkim proces sadowy. Również z XIV w. pochodziła księga zwana Ordo iudicii terrae lub Rad prawa zemskeho regulująca postępowanie przed sądem ziemskim. Podobny charakter miał prywatny spis prawa ziemskiego z ok. 1400 r. dokonany przez Andrzeja z Dube pod nazwą Vyklad na pravo zeme ćeske. Z XV i XVI w. pochodzą dalsze prywatne spisy, takie jak Księga Towaczowsku, spis O prawach i sądach ziemi czeskiej ksiąg dziesięć. Najważniejszymi pomnikami prawa Węgier były dekrety pierwszych królów z dynastii Arpadów Dekrety Świętego Stefana, Dekrety świętego Władysława oraz Dekrety Kalmana. Początkiem oficjalnego ustawodawstwa królewskiego jest tzw. Złota Bulla króla Andrzeja II z 1222r. Poświęcona głównie kwestiom politycznym normowała także pewne sprawy z dziedziny prawa prywatnego i karnego szlachty węgierskiej.

8 STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO Ustawy władców polskich Statuty, początkowo nieznacznie wkraczały w dziedzinę prawa sądowego. Dopiero II poł. XIV w. ożywiła się działalność w tym zakresie, a przełomem okazały się wydane w języku łacińskim Statuty Kazimierza Wielkiego. Różnice zwyczajów i odrębności poszczególnych dzielnic spowodowały, że Kazimierz Wielki wydał odrębne Statuty dla Wielkopolski i Małopolski. Statut Wielkopolski wydany w Piotrkowie w latach 1356-1362 zawierający 34 artykuły i opierający się głównie na dotychczasowym wielkopolskim prawie zwyczajowym. Nieco później powstał Statut Małopolski częściowo uchwalony na wiecu w Wiślicy, częściowo później uzupełniany. Składał się z 59 artykułów, jego przepisy miały, w odróżnieniu od poprzedniego, charakter nowatorski i reformatorski. Postanowienia Statutów dotyczyły postępowania sądowego i różnych kwestii  z zakresu materialnego prawa cywilnego i karnego. Początkowo nie wywarły one większego wpływu na praktykę sądową. Żadna też z wersji Statutów nie miała cech obowiązującego zbioru, jednak późniejsze Statuty Nieszawskie z 1454 r postanowiły, iż sądy powinny orzekać wg. prawa pisanego królów Kazimierza Wielkiego i Władysława Jagiełły.

9. SYSTEM KOMPOZYCYJNY W PRAWIE POLSKIM NA TLE EUROPEJSKIM W zakresie karania przestępstw naruszających interesy jednostki i jej krewnych, a więc przestępstw prywatnych, panującą formą rekompensaty stał się pieniężny okup. Wraz z zanikaniem dochodzenia krzywd w drodze samopomocy rozwinął się system kar prywatnych uiszczanych w pieniądzach, zwanych kompozycyjnymi. W prawie polskim pieniężne kary prywatne zwano Płatem (solutio). System kompozycji oznaczał połączenie zarówno elementu kary, jak i pieniężnego odszkodowania, z tym, że uiszczanego ostatecznie w ustalanej z góry wysokości. Początkowo wysokość kary kompozycyjnej ustalana była każdorazowo przez same zwaśnione strony, ich mediatorów, (jednaczy) lub przez sąd. Z czasem państwo przejęło inicjatywę w zakresie karania przestępstw prywatnych w postaci ustawowego taksowania szkód. Kara kompozycyjna składała się pierwotnie z dwóch elementów. Podstawową jej część stanowiła suma, płacona na rzecz poszkodowanego lub jego rodziny, występująca w postaci okupu: za zabicie kogoś – główszczyzna za uszkodzenie ciała - pokutne zwane za Statutami Litewskimi nawiązką. Jej dopełnieniem była opłata na rzecz władcy za naruszenie pokoju powszechnego, stanowiąca pierwszą formę publicznej kary pieniężnej.

10 ZASADY PROCESU SKARGOWEGO W POLSCE ŚREDNIOWIECZNEJ Proces, czyli Prza lub Postępek sądowy, jak go dawniej nazywano miał na celu przywrócenie jakiegoś prawa materialnego w razie jego naruszenia, bądź też wymierzenie sprawiedliwości w razie jego złamania. Procesem ziemskim nazywamy postępowanie sądowe w/g prawa polskiego (ziemskiego). W normalnym postępowaniu procesowym obowiązywała zasada skargowości, tzn. wszczynania procesu tylko na podstawie skargi oskarżyciela lub powoda (z reguły osoby prywatnej). Proces był oparty na zasadzie formalizmu tzn. konieczności przestrzegania ściśle określonych form postępowania, niezbędnego stosowania symboli, formuł słownych itp. U schyłku średniowiecza formalizm zmniejszył się w związku z ukształtowaniem się zasady dyspozycyjności, polegającej na tym, że strony procesowe mogły rozporządzać przedmiotem procesu i czynnościami procesowymi. Obowiązywała również zasada  kontradyktoryjności (sporności), proces był wolną walką stron, które gromadziły materiał procesowy, a  sędzia tylko kierował rozprawą i ostatecznie orzekał na podstawie tego, co strony sądowi przedstawiły. Dominowały również: zasada ustności oraz jawności. W procesie występowały dwie strony: powód (pierca) i pozwany (sąpierz). Proces zaczynał się od wniesienia skargi przez powoda do sądu. Sąd na tej podstawie formułował pozew tzn. formalne wezwanie pozwanego do sądu na rozprawę. Istniała możliwość odroczenia rozprawy, tzw. dylacja, z powodu usprawiedliwionej niemożności stawienia się na rozprawę. Pozwany na rozprawie mógł bronić się przez ekscepcję lub wdać się w spór przez odrzucenie roszczenia powoda. Postępowaniem dowodowym rządziła legalna ocena dowodów. Stosowano różne środki dowodowe: przysięga, współprzysięga, świadkowie, sady boże, dokumenty. Po ocenie dowodów sad wydawał wyrok ostateczny.

11 ŹRÓDŁA PRAWA FRANCUSKIEGO W ŚREDNIOWIECZU We Francji w epoce feudalizmu prawo zwyczajowe cechował szczególny partykularyzm, istniało wiele lokalnych praw zwyczajowych. Ich liczba sięgała blisko 700. Przy czym na obszarze Francji prawo zwyczajowe generalnie było jedno, lecz jego podstawy i charakter różniły się od siebie w regionach Francji PN i PŁD. Region PN to region prawa zwyczajowego wywodzącego się z tradycji praw szczepowych germańskich, region PŁD. to region prawa pisanego opartego na prawie rzymskim. Do najdawniejszych spisów prawa zwyczajowego we Francji należały: Najstarszy Spis Prawa Zwyczajowego Normandii z ok. 1200 r. Wielka Księga Prawa zwyczajowego Normandii oraz Coutumes de Beauvaisis z ok. 1280 r., spis prawa okręgu Clermont sporządzony przez Filipa de Beaumanoir. Wkrótce pojawiła się potrzeba ujednolicenia prawa. W XVI w. nastąpiła unifikacja kilku większych praw zwyczajowych (paryskiego, orleańskiego, normandzkiego, z Poitou i innych). Największe znaczenie miał spis z okręgu paryskiego- Coutume de Paris szczególnie jego druga redakcja z 1580 r., który stanowił wzorzec do dalszych prac nad redakcją praw zwyczajowych.

12. ŹRÓDŁA PRAWA NIEMIECKIEGO W ŚREDNIOWIECZU W średniowiecznym państwie niemieckim utrzymywała się dominacja prawa zwyczajowego, a działalność ustawodawcza była nikła. Jedynymi ustawami w dziedzinie prawa sądowego były Ustawy o Pokoju Ziemskim, których celem było zabezpieczenie ładu wewnętrznego przez ograniczenie zwyczaju dochodzenia sprawiedliwości drogą wojen prywatnych, czyli wróżd. W Niemczech nie doszło do powstania oficjalnych spisów prawa zwyczajowego ziemskiego. W praktyce sądowej posługiwano się pracami prywatnymi, z których najważniejszą było Zwierciadło Saskie, zawierające prawo zwyczajowe wschodniej Saksonii, autorstwa ławnika sądowego Eike von Repkova. Podzielone było na dwie części, prawo ziemskie- Landrecht i prawo lenne- Lehnrecht. Za wzorem Zwierciadła w końcu XIII w. pojawił się zbiór obejmujący prawo zwyczajowe PŁD. Niemiec pod nazwą Cesarskie Prawo Ziemskie i Lenne zwany też Zwierciadłem Szwabskim, autorstwa duchownego. Jedynym z najważniejszych efektów prób przełamania partykularyzmu w dziedzinie prawa sądowego było uchwalenie przez Sejm Rzeszy ogólno niemieckiej kodyfikacji prawa karnego ogłoszonej przez Karola V w 1532 r. zwanej Constitutio Criminalis Carolina (CCC), złożonej z 219 artykułów. Kodyfikacja ta dotyczyła procesu karnego i prawa karnego materialnego. Odegrała znaczącą rolę w dziele ujednolicenia i unowocześnienia prawa karnego materialnego i procesu karnego 'w całej Rzeszy. Była inspiracją do powstania szeregu ustaw terytorialnych. Jej wpływy sięgały poza terytorium Rzeszy; miała ona zastosowanie m.in. w niektórych kantonach szwajcarskich, w Mediolanie, w sądach miejskich w Polsce.

13. ŹRÓDŁA PRAWA ANGIELSKIEGO W ŚREDNIOWIECZU W średniowiecznej Anglii po podboju wyspy przez Normanów dawne prawo anglosaskie zlewać zaczęło się z prawem normandzkim. Istniała dominacja prawa zwyczajowego, ale prawo zwyczajowe angielskie przybrało odmienny niż na kontynencie charakter. Źródłem rozstrzygnięć dla sądów królewskich bywały coraz częściej precedensy sądowe (orzeczenia uprzednio zapadłe w podobnych sprawach). Walor precedensów miały szczególnie wyroki sądów centralnych, tzw. Westminsterskich tj. Sądu Ławy Królewskiej- dla spraw karnych, Sądu Spraw Pospólnych - dla spraw cywilnych, Exchequeru - dla spraw skarbowych. Opieranie się na precedensach stało się czynnikiem, który doprowadził stopniowo do likwidacji partykularnych odrębności prawa zwyczajowego i do wykształcenia się jednolitego dla całego królestwa prawa zwanego powszechnym (common law). Odrębnym źródłem prawa Anglii było ustawodawstwo królewskie Ustawy nazywano Asyzami, Konstytucjami, a od XIV w. Statutami (stąd nazwa prawa statutowego). W związku ze znaczeniem precedensów sadowych w systemie prawa angielskiego, podstawowym źródłem poznania prawa i praktyki sądowej są zbiory wyroków. Najwcześniejszymi zbiorami wyroków były tzw. Records- urzędowe protokoły rozpraw i orzeczeń.

14. SZKOŁA GLOSATORÓW Glosatorowie uczeni, dzięki którym nastąpiło odrodzenie zainteresowania prawem rzymskim, prawnicy szkoły w Bolonii, którzy za wzorem interpretatorów prawa longobardzkiego w Pawii zaczęli badać prawo rzymskie na podstawie odkrytych wówczas Diegestów justyniańslcich, które na tych terenach nie były znane. Nazwa kierunku wywodzi się od wyjaśnień i uwag (glos) zapisywanych w tekście kodyfikacji justyniańskiej na marginesie (glosa marginalia) lub między wierszami (glosa interlinealis). Założycielem szkoły glosatorów był Ireneusz (na przełomie XI i XII wieku). Badano prawo justyniańskie metodą egzegezy(objaśnienia, tłumaczenia). Nie ograniczano się jednak do samej egzegezy i jej spisywania w postaci glosy, lecz opracowywano prawo rzymskie także za pomocą kazusów i sum. Szkoła glosatorów opracowała niemal cały materiał zawarty w zbiorze justyniańskim. W XIII w. jeden z glosatorów, Accursius dokonał olbrzymiej pracy zbierając i porządkując najważniejsze glosy. Pracę tę nazywano Glossa ordinaria lub Glossa Accursiana. Glosatorzy uważali prawo rzymskie za "żywe", wskrzeszone przez fakt odrodzenia się idei Imperium Rzymskiego w Niemieckiej Rzeszy. Szkoła glosatorów zdobyła międzynarodową renomę. Glossa  ordinaria Accursiusa zyskała rozgłos w sądownictwie, czego wyrazem było związane z dziełem Accursiusa powiedzenie:, „czego nie zna Glosa, nie jest uznane przez sąd”.

15. SZKOŁA POSTGLOSATORÓW. Po krótkim zastoju w dziedzinie studiów nad prawem rzymskim od poł. XIV w. zapanował na uniwersytetach włoskich nowy kierunek, reprezentowany przez tzw. komentatorów zwanych postglosatoratmi lub konsyliatorami, którego dokonaniem było twórcze przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. Komentatorzy w nawiązaniu do różnych ówczesnych nurtów prawa, potrafili w swych komentarzach do prawa rzymskiego, pogodzić często teoretyczne i abstrakcyjne rozważania nad prawem z potrzebami praktyk. Twórczość ich dała początek nowym dziedzinom prawa. Czołowymi komentatorami byli: Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Szkoła komentatorów tworzyła obszerne komentarze do zbioru justyniańskiego. Zwrot do praktyki sprawił, że prawo rzymskie w interpretacji postglosatorów stało się bardziej elastyczne i możliwe do szerokiego zastosowania.

16. HISTORIA ŹRÓDEŁ ORAZ ZNACZENIE PRAWA KANONICZNEGO W ŚREDNIOWIECZNEJ EUROPIE I POLSCE

Prawo kanoniczne to prawo stworzone przez Kościół, pierwsze źródło prawa kanonicznego ta Pismo Święte, obok niego dużą rolę odgrywa tradycja, czyli ustne podanie przekazywane w pismach przez ojców Kościoła- najstarszych pisarzy kościelnych. Stanowią one źródło poznania prawa boskiego objawionego. Prawo kanoniczne rozwijało się głównie dzięki działalności Kościoła. Zawdzięcza swój rozwój Kanonom (dawniejsze ustawy uchwalane przez sobory) oraz ustawom papieskim - Dekretałom. Od 1580r po słynnym Soborze Trydenckim utrwaliła się oficjalna nazwa zbiorów prawa kanonicznego tzw. Corpus Iuris Canonici, obejmująca sześć zbiorów: Dekret Gracjana z lat 1140-1150; Dekretały Grzegorza IX z 1234 r.; Liber Sextus z 1298 r.; Clementinae z 1317 r.; Extravagantes Joannis Papae XXII z 1503r.; Extravagantes Communes z 1503r.

Wśród źródeł prawa kanonicznego w Polsce należy wyróżnić źródła o charakterze ogólnym (normy powszechne) oraz partykularne. Najważniejsze z nich to Zbiór Troisty przypisywany Iwonowi z Chartres, a przywieziony do Polski przez legata papieskiego w XII w. Galona. Składał się z trzech części: pierwsza obejmowała dekrety papieskie; druga- uchwały soborów powszechnych, trzecia- orzeczenia ojców Kościoła.

19. PRZYCZYNY; ISTOTA I ZAKRES RECEPCJI PRAWA RZYMSKIEGO W EUROPIE NA POCZĄTKU CZASÓW NOWOŻYTNYCH Prawdziwy renesans prawa rzymskiego zaczął się u schyłku XI w. w związku z pracami glosatorów, oraz z rozwojem uniwersytetów; Recepcja polegała głównie na tym, że prawo rzymskie (głównie prywatne) uznawano w bardzo szerokim zakresie za obowiązujące. Przyczyny recepcji prawa rzymskiego upatruje się w:

• przekonanie, że prawo rzymskie obowiązuje w Rzeszy jako rodzime, ułatwiło wprowadzenie tego prawa do systemu prawnego;

• opracowanie, justyniańskiego prawa rzymskiego (Corpus Iuris Civilis) w szkołach glosatorów i postglosatorów, oraz przygotowanie go do zadań praktycznych;

• potrzeba ujednolicenia prawa rozbitego na szereg praw lokalnych, a prawo rzymskie mogło w tej sytuacji odgrywać rolę unifikacyjną.

Wpływ prawa rzymskiego na systemy prawne poszczególnych krajów był różny; można wyróżnić w Europie trzy podstawowe strefy wpływów prawa rzymskiego: Kraje o nieprzerwanej tradycji stosowania prawa: Włochy, Płd. Francja, Hiszpania; Kraje, w których wpływ prawa rzymskiego był bardzo silny: Niemcy; Austria –Holandia; Kraje, w których wpływ prawa rzymskiego był ograniczony: PN Francja, Polska, Węgry, Rosja.

20. PROBLEM RECEPCJI PRAWA RZYMSKIEGO W POLSCE W KORONIE Stosunek Polaków do prawa rzymskiego u schyłku średniowiecza był wyznaczany względami polityki zewnętrznej, obawy przed narzuceniem Polsce zwierzchnictwa niemieckiego w imię uniwersalistycznych haseł cesarzy, które wyrażały się min. w opozycji przeciw prawu rzymskiemu jako prawu cesarskiemu. W Polsce dominowało przekonanie, że Polacy rządzą się własnym prawem, a nie prawem cesarskim. Wpływ prawa rzymskiego odbywał się głównie za pośrednictwem literatury prawniczej.

W prawie ziemskim nie doszło do recepcji, bowiem miało prawo rzymskie w praktyce sądów ziemskich walor tylko spisanej racji. W prawie miejskim, prawo rzymskie odegrało inną rolę: W miastach potrzeby gospodarki uzasadniały konieczność wykorzystania w praktyce norm, które by lepiej odpowiadały warunkom gospodarki towarowo- pieniężnej. Infiltracja prawa rzymskiego do prawa miejskiego, nastąpiła­ najpierw za pośrednictwem niemieckiej glosy, od Sachsenspiegel i Weichbildu, która nakazywała uzupełniać luki w prawic saskim "powszechnym prawem duchowym i cesarskim, czyli prawem  kanonicznym i rzymskim.

21. NURT KODYFIKACYJNY W EUROPIE W XVI W. ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIEMEM NIEMIEC

Od schyłku średniowiecza zaznaczał się w Niemczech proces spisywania różnych praw ziemskich i miejskich na polecenie władców terytorialnych i miejskich. Powstawały tzw. Reformacje- będące swoistymi kodeksami różnych praw niemieckich Wiek XVI oprócz recepcji prawa rzymskiego był dla I Rzeszy wiekiem drugiej wielkiej przemiany w dziedzinie prawa karnego tj. kodyfikacji tego prawa. Prawo karne rozwijało się głównie w miastach włoskich pod wpływem prawa rzymskiego. Takie włosko- rzymskie, (bo zglosowane) prawo karne zaczęło w Niemczech uchodzić za wzór godny naśladowania. Rozpoczęto, więc pracę nad utworzeniem niemieckiego kodeksu karnego. Najdoskonalszym z partykularnych jeszcze zbiorów prawa karnego była Constitutio Criminalis Bambergensis z 1507 r. opracowana przez Jana von Schwarzenberga, który wykorzystał pisma włoskich prawników średniowiecznych oraz statuty miast włoskich, a także czerpał ze źródeł niemieckich (prawa miast niemieckich). Wkrótce dwór brandenburski polecił Schwarzenbergowi opracowanie kodeksu prawa karnego Brandenburgii, co nastąpiło w 1516r.

22. NURT KODYFIKACYJNY W EUROPIE W XVl W. ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM FRANCJI We Francji rosła rola ustawodawstwa królewskiego (ordonanse). Wszystkie prace kodyfikacyjne z czasów przed oświeceniowych nie miały jednak tych cech, jakie wiążemy z działalnością kodyfikacyjną w nowożytnym znaczeniu tego słowa Nie tworzono prawa od nowa, lecz zbierano dotychczasowe źródła prawa w jednolity zbiór. Panujący spełniali jedynie rolę administratora, podczas gdy później (od oświecenia) prace kodyfikacyjne będzie się prowadzić pod wpływem idei, że władca ma głosić, tj. stanowić prawo, by zmienić jego treść. Francja, aż do upadku stosunków feudalnych była krajem, w którym dominowało prawo zwyczajowe, jednak coraz większą rolę odgrywało prawo stanowione- ordonanse królewskie, mające charakter norm ogólnych. Wiązało się to z umocnieniem władzy królewskiej. Władcy absolutni usiłowali dokonać oficjalnego zebrania i uporządkowania praw, lecz skończyło się To na drobniejszych kodyfikacjach, do których należą m.in. Ordonans z Villers- Cotterets z 1539r. oraz Ordonans z Moulins z 1660r. Pierwszy z nich stał się inspiracją do opracowania przez Jana Imberta dzielą z zakresu postępowania karnego i cywilnego, tzw. Institutiones Forenses. Dopiero jednak w XVII w. w czasach wzrostu absolutyzmu podjęte zostały na dużą skalę kodyfikacje tzw. Wielkie Ordynanse.

23. NURT KODYFIKACYINY W NOWOŻYTNYCH CZECHACH I NA WĘGRZECH Dążenia królów czeskich do ujednolicenia i uporządkowania prawa obowiązującego spotkały się początkowo z opozycją szlachty. Pierwszym ważniejszym spisem prawa była wydana przez Wacława II ok.. 1300r. kodyfikacja Ius Regale Montanorum, wzorowana na Instytucjach Justyniańskich, nawiązywała do prawa kanonicznego i rzymskiego. Kolejnym ważnym spisem był projekt z 1353r. Maiestas Carolina, opracowany z inicjatywy Karola IV Luksemburskiego. Zbiór ten złożony ze 127 rozdziałów obejmował przepisami całość prawa ziemskiego, zarówno politycznego jak i sądowego. W dobie wojen husyckich w ramach utworzonego przez Jerzego z Podiebradu -Królestwa Narodowego w 1468r. oraz jego następcy Władysława II opublikowano Ordynacją Ziemską Królestwa Czeskiego w 1497r. Równolegle do prac nad ordynacją w 1508r mistrz Kornelius z Wyszehradu opublikował dzieło "O prawach ziemi czeskiej ksiąg dziewięć". Za czasów króla Macieja Krowina podjęto poważniejsze inicjatywy legislacyjne i w 1486r wydano Decretum Maius, wprowadzając na miejsce dotychczasowego prawa zwyczajowego prawo pisane mające moc ustawy obowiązującej wieczyście. Po śmierci Korwina Węgry połączyły się unią personalną z Czechami w osobie Władysława II.

24. ZBIÓR ŁASKIEGO W Polsce obok prawa zwyczajowego rozwijało się prawo stanowione w postaci uchwal sejmowych, aktów wydawanych przez króla oraz w pewnej mierze uchwał sejmików szlacheckich (laudów). Również i normy prawa stanowionego były gromadzone w postaci osobnych zbiorów. Rozbicie prawa sądowego po różnych zbiorach było znakiem konieczności jego ujednolicenia i skodyfikowania. Punktem wyjścia było zwrócenie się przez sejm radomski w 1505r do króla Aleksandra z petycją o wydanie pełnego zbioru dotychczasowych polskich praw. Prace redakcyjną powierzono kanclerzowi koronnemu Janowi Łaskiemu, a jej rezultatem było ukazanie się drukiem w 1506r obszernego zbioru pod nazwą Statutu Łaskiego. Dzielił się on na dwie części. W pierwszej zawarte zostały przepisy przywilejów ziemskich, statutów, konstytucji sejmowych, edyktów króla, a także zwyczaje ziemi krakowskiej. Ta część dostała sankcję królewską i stalą się spisem urzędowym. W części drugiej (nieoficjalnej) zamieszczono pomniki prawa niemieckiego (Sachsenspigiel, Weichbild), prawo lubeckie oraz traktaty o prawie rzymskim z XIV w. zwany Summą Rajmunda Partenopejczyka.

25. FORMULA PROCESSUS Właściwe prace nad unifikacja i reformą prawa rozpoczęły się z chwilą powołania na sejmie bydgoskim w 1520r komisji dla poprawy całego prawa sądowego. Komisja złożona z delegatów szlacheckich oraz z wyznaczonych przez króla doktorów obojga praw. Zbadać miała dotychczasowe ustawodawstwo i zwyczaje i na tej podstawie ułożyć kodeks prawa polskiego. Dziełem komisji był projekt reformy postępowania sądowego z 1523r pod nazwą Formula processus, przyjętego w całej Koronie. Złożona z 111 artykułów, dzielili się na dwie części; w pierwszej znajdował się materiał normatywny, w drugie umieszczono wzory formuł procesowych. Oparta była na postępowaniu sadowym rozpowszechnionym w Małopolsce (prywatne- skargowy) oraz wprowadzali doń zmiany idące w kierunku uproszczenia, skrócenia i likwidacji zbytniego formalizmu. Pozostała do końca Rzeczypospolitej Szlacheckiej jedyną kodyfikacją prawa sądowego.

26. CORRECTURA IURIUM Na sejmie w 1532r utworzono komisję złożoną z sześciu deputowanych wyznaczonych przez króla, która miała dokonać poprawy praw, tj. usunięcia sprzeczności oraz ujednolicenia i poprawy praw istniejących. Komisja opracowała projekt, ogłoszony w 1532r statut zwany Korektura Praw lub od nazwiska jednego z komisarzy wymienionych na czele komisji- Korektury Tuszyckiego. Składała się z 929 artykułów podzielonych na pięć ksiąg, zawierających kolejno przepisy z dziedziny ustroju państwa, sądowego prawa rodzinnego ze spadkowym, prawa stanów, prawa zobowiązań, prawa karnego, ostatnia księga zawierała wzory formuł czynności prawnych i procesowych. Korektura zawierała sporo nowości, co było jedną z przyczyn jej odrzucenia w 1534 r. przez szlachtę, która zarzucała jej twórcom, że wykroczyli poza założenia programu egzekucyjnego.

27. PRAWO PRUS KRÓLEWSKICH I MAZOWSZA W XVI W Na Mazowszu, w czasach jego odrębności państwowej, rozwijało się prawo zwyczajowe, którego świadectwem jest jeden z zachowanych spisów prawa z XV w. Consetuodines terrae Masoviae oraz prawo stanowione w postaci ustawodawstwa książęcego. Już po inkorporacji do Korony panowie mazowieccy podjęli myśl kodyfikacji własnego prawa w celu zachowania jego odrębności. Pierwszy projekt to Zwód Prażmowskiego (nie uzyskał zatwierdzenia króla), drugi poprawiony- zwany Drugim Statutem Mazowieckim albo Zwodem Goryńskiego został w 1540r zatwierdzony przez króla. W 1576r szlachta mazowiecka wyraziła chęć przyjęcia prawa koronnego, ale z zastrzeżeniem utrzymania pewnych własnych norm ujętych w 46 artykułów, były to tzw. Exceptia Mazowieckie, które utrzymały się do końca dawnej Rzeczypospolitej. W Prusach Przywilej Inkorporacyjny z 1454r utrzymał w mocy istniejące tu źródła prawa. Szlachta pruska podjęła kroki w celu reformy obowiązującego na ich terenie prawa miast chełmińskich, których efektem było uchwalenie zbioru, pod nazwą Korektura Pruska, przyjętą przez sejm w 1593r. Złożona ze 158 artykułów, regulowała przede wszystkim ustrój sądów, prawo rodzinne i spadkowe oraz proces. Postanowienia korektury opierały się w dużej mierze na prawie koronnym, stad też używana była ona w prawie koronnym jako źródło posiłkowe.

28. I STATUT LITEWSKI Związki państwowe Polski z Litwą powodowały wzajemne oddziaływania na siebie obu systemów prawnych, prawo litewskie czerpało wątki z prawa polskiego, z kolei w judykaturze sądów polskich odwoływano się do prawa litewskiego. Na początku XVI w. książę Aleksander wydał przywilej dla ziemi wołyńskiej, który miał obowiązywać do chwili wydania statutu. Stany litewskie oczekiwały na zatwierdzenie statutu, co nastąpiło w 1529 r. na sejmie wileńskim. Był to tzw. I Statut Litewski, dotyczący prawa sądowego, ustroju państwowego i organizacji społeczeństwa. Składał się z 282 artykułów ujętych w 13 rozdziałach.

29. II STATUT LITEWSKI Potrzeba wprowadzenia poprawek w I Statucie, a przede wszystkim jego uzupełnienia nowymi przepisami spowodowała podjęcie przez Komisje powołaną przez Zygmunta Augusta w 1551r prac nad kodyfikacją. Jej wynikiem było opracowanie w 1566 r. II Statutu Litewskiego, nieco obszerniejszego od poprzedniego, tj. 368 artykułów w I4 rozdziałach, a opartego głównie na nowej systematyzacji materiału prawnego.

30. III STATUT LITEWSKI W związku z wysuwanymi przez akt Unii lubelskiej postulatami zbliżenia obu systemów prawnych powołana została komisja, która miała uzgodnić ustrój wewnętrzny Wielkiego Księstwa z postanowieniami Unii. W rezultacie prac komisji wydatny został i zatwierdzony na sejmie koronacyjnym w 1588 r. III Statut Litewski, zachowujący w pełni odrębność systemu prawnego Litwy, a jednocześnie przyjmujący pewne postanowienia prawa koronnego i postulaty polskiej doktryny. Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego stosowania nawet w stosunku do cudzoziemców.

31. ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI w XVI- XV WIECZNYM PRAWIE KARNYM W prawie karnym doby nowożytnej przyjęty się pewne nowe postępowe zasady, stworzone u schyłku średniowiecza przez szkołę włoską. I tak Carolina zwracała większą uwagę na nastawienie woli sprawcy. Odróżniano już wyraźnie przestępstwa popełnione w złym zamiarze i przestępstwa nieumyślne, nastąpiło precyzyjne zróżnicowanie winy umyślnej i nieumyślnej. Carolina opierała się na założeniu, że nie skutek zewnętrzny decyduje o przestępstwie, ale zamiar oraz uzależniała zakres odpowiedzialności od stopnia złego zamiaru i świadomości sprawcy. Konsekwencją tego stanowiska było wyróżnienie różnych stopni winy: dolus- umyślną, culpa- nieumyślną, casus- zwykły przypadek. Przestępstwa popełnione przypadkowo bez winy ze strony sprawcy nie podlegały karze publicznej, tylko rodziły obowiązek odszkodowania pieniężnego. Za przestępstwo uznano także usiłowanie, z drugiej zaś strony wprowadzono bezkarność czynów popełnianych w obronie koniecznej, stanu wyższej konieczności, braku winy, braku bezprawności działania, niezawinionego przez sprawcę błędu {error}, przymusu fizycznego, który wyłączał wolną wolę sprawcy, z niedojrzałości psychicznej, czasem z choroby psychicznej.

32. ODMIENNOŚCI PRAWA KARNEGO DOBY NOWOŻYTNEJ W ciągu XVI w. wykształciły się w prawie ziemskim pewne odmienności postępowania w sprawach karnych polegające na wprowadzeniu doń pewnych elementów procesu inkwizycyjnego, zwłaszcza w stosunku do najcięższych przestępstw. Rozszerzeniu uległo w praktyce dochodzenie przestępstw z urzędu prowadzone przez specjalnych urzędników przy sądach ziemskich i grodzkich, zwanych instygatorami, którzy wszczynali postępowanie na skutek doniesienia lub z własnej inicjatywy, a w czasie procesu stawali się oskarżycielami z urzędu. Najcięższe przestępstwa przeciwko państwu zostały poddane śledztwu sądowemu prowadzonemu z urzędu, a każdy wezwany na przesłuchanie musiał się stawić pod groźbą kar. W stosunku do takich zbrodni prawo ziemskie dopuszczało stosowanie tortur, głównie w celu uzyskania przyznania się do winy. O wydaniu więźnia na tortury decydował sąd, ale prawo ziemskie uzależniało możliwość ich stosowania od zaistnienia dostatecznych poszlak przeciw obwinionemu.

33. WYODRĘBNIENIE SIĘ PROCESU ...