GLEBY

Gleba to element środowiska geograficznego bezpośrednio uzależniony od klimatu, składu mineralnego skały macierzystej, warunków wodnych oraz szaty roślinnej.

Skład procentowy gleby przedstawia się następująco:

45% części mineralne,

25% woda,

25% powietrze,

5% substancje organiczne ( w tym 90% humusu tzw. próchnicy gruntowej ).

W zależności od tego, który z wymienionych składników dominował w procesie glebotwórczym wykształcił się określony typ gleby. Proces glebotwórczy polega na stopniowej zmianie zwietrzeliny w glebę. Proces ten prowadzi do wytwarzania poziomów glebowych, które różnią się miedzy sobą barwą, ilością próchnicy, wielkością cząstek mineralnych i strukturą.

Żyzność gleby (naturalne właściwości gleby, dzięki którym może ona zaopatrywać rośliny w składniki pokarmowe, wodę i powietrze. O żyzności gleby decydują m.in. grubość warstwy próchniczej i ilość soli mineralnych. Żyzność gleby można zwiększyć głównie przez nawożenie, meliorację oraz odpowiednią jej uprawę) zależy od wielu czynników, w tym przede wszystkim od:

q       warunków klimatycznych

q       rodzajów skały, na której powstaje

q       rzeźby terenu

Gleby w Polsce

Rozwój gleb na obszarze Polski datuje się od czasu ustąpienia ostatniego lodowca (ok. 12 000 lat temu). Zaczęły wówczas tworzyć się gleby tundrowe. Dopiero później, po ociepleniu się klimatu i pokryciu kraju przez las iglasty rozpoczął się charakterystyczny dla naszego obszaru proces glebotwórczy, jakim jest bielicowanie, polegające głównie na rozkładzie ściółki leśnej przez grzyby w środowisku kwaśnym. W ten sposób powstają gleby kwaśne bielicowe.

W podłożu lasów liściastych, w środowisku mniej kwaśnym, tworzą się z kolei gleby brunatne. Gleby bielicowe i brunatne są rozmieszczone na obszarze całej Polski, zajmując ponad 77% ogólnej powierzchni gleb.

Najlepszymi glebami naszego kraju są czarnoziemy. Są to gleby silnie próchniczne, powstające najczęściej na lessach pod wpływem roślinności łąkowo-stepowej. Większe powierzchnie czarnoziemów spotykamy głównie na południowym wschodzie. Zajmują one jedynie ok. 1% powierzchni uprawnej.

CHARAKTERYSTYKA I ROZMIESZCZENIE GLEB W POLSCE:

v     BIELICOWE (25%) – Wytworzone z ubogich piasków lub na przepuszczalnych zwietrzelinach skał masywnych (głównie granity). Kształtują się pod wpływem roślinności borowej w kwaśnym środowisku. Poziom ściółki i próchniczny-miąższości do 20 cm, poziom wymywania związków glinu i żelaza ma miąższość ok. 15 cm i jasną barwę, poniżej występuje brunatnordzawy poziom wmywania (iluwialny). Występują na całym obszarze Polski.

v     CZARNOZIEMY (1%) – Wytworzone przeważnie z lessów pod wpływem roślinności stepowej. Miąższy poziom próchniczny, nawet ponad 70 cm, pod nim występuje poziom przejściowy. Bardzo korzystne właściwości fizyczne i duża żyzność, pH 5,5 – 7,0. Występowanie: Wyżyna Sandomierska i Miechowska, Płaskowyż Proszowski, Głubczycki, Pogórze Rzeszowskie, Wyżyna Kielecka.

v     BRUNATNE (52%):

o       WŁAŚCIWE – Wytworzone pod roślinnością lasów liściastych z utworów pyłowych, glin lodowcowych, piasków gliniastych, a na terenach górskich ze zwietrzelin skał masywnych (piaskowców, granitów, gnejsów). Pod warstwą ściółki występuje poziom próchniczny o miąższości do 30 cm, a pod nim miąższy poziom brunatnienia. Występowanie (tam gdzie występują osady pyłowe i uboższe lessy): Wyżyna Lubelska, rejon Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej, Nizina Śląska i Przedgórze Sudeckie.

o       KWAŚNE – Wytworzone ze skał kwaśnych (zwietrzeliny granitów granitognejsów, gruboziarnistych piaskowców, odwapnionych iłów i glin). Od gleb brunatnych właściwych różnią się mniejszą aktywnością biologiczną oraz kwaśnym odczynem (pH<5). Występowanie: tereny górskie i podgórskie oraz Polska niżowa: pas między Wrocławiem i Kaliszem, Nizina Szczecińska

Ø      CZARNE ZIEMIE (2%) – Wytworzone na utworach zasobnych w minerały ilaste i wapń, kształtowały się głównie pod wpływem roślinności darniowo-łąkowej. Płytko zalegające wody gruntowe sprzyjają powstawaniu i akumulacji próchnicy, dlatego poziom próchniczny jest bardzo miąższy, bezpośrednio po nim występuje skała macierzysta. Występowanie: obniżenia terenu, w których występowały kiedyś bagna, jeziora lub starorzecza, Kujawy, okolice Pyrzyc, Wrocławia.

Ø      RĘDZINY (1%) – Wytworzone na podłożu węglanowym (skały wapienne: wapienie, margle, dolomity oraz skały siarczanowe: gipsy). Miąższość poziomu próchnicznego oraz inne właściwości zależą od skały macierzystej oraz intensywności procesu brunatnienia i gromadzenia próchnicy. Występowanie: Tatry Zachodnie, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Roztocze, Wyżyna Lubelska.

Ø      MADY (5%)

o       RZECZNE – Wytworzone na osadach rzecznych. Miąższość poszczególnych poziomów jest zależna od wieku gleby i jej położenia w dolinie-im bliżej wody tym słabiej wykształcone poziomy glebowe (częściej zmywany materiał). Występowanie: doliny rzeczne, delty, zwłaszcza delta Wisły-Żuławy.

o       MORSKIE – Wytworzone z osadów morskich na terenach okresowo zalewanych. Wykazują warstwową budowę profilu, a od gleb rzecznych odróżnia je m.in. obecność muszelek w poziomach glebowych. Występowanie: niewielkie powierzchnie nad Zatoką Gdańską.

Ø      Gleby astrefowe

Przykłady profilu glebowego:

                             Ý                                          Ý                                             Ý

                 Gleba brunatna                       Czarnoziem                           Gleba bielicowa

PROFIL GLEBOWY   -   główne poziomy glebowe

KLASY BONITACJNE

Bonitacja gleb, ocena jakości gleb pod względem ich wartości użytkowej, biorąca pod uwagę żyzność gleby, stosunki wodne w glebie, stopień kultury gleby i trudność jej uprawy, w powiązaniu agroklimatem, rzeźbą terenu oraz niektórymi elementami stosunków gospodarczych. W zależności od przyjętej bonitacji wartość użytkową wyraża się w klasach lub w punktach.

Przy bonitacji gleb uwzględnia się następujące kryteria:

1) budowę profilu glebowego (typ i podtyp gleby, rodzaj, gatunek i miąższość poziomu próchnicznego oraz zawartość próchnicy, odczyn i skład chemiczny, właściwości fizyczne)

2) stosunki wilgotnościowe, uwarunkowane położeniem w terenie,

3) wysokość n.p.m.

Na podstawie tych kryteriów zalicza się gleby do odpowiednich klas bonitacyjnych (klasyfikacja bonitacyjna gleb). Czynnikami uzupełniającymi bonitacji gleb są właściwości otoczenia profilu glebowego i warunki uprawy.

W polskim systemie bonitacji gleb wyróżnia się 8 klas gleb gruntów ornych (I, II, IIIa, IIIb, IVa, IVb, V, VI) i 6 klas gleb użytków zielonych (I, II, III, IV, V, VI). Gleby orne bardzo dobre i dobre (I-IIIb) zajmują w Polsce 28,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych, gleby średniej jakości (IVa i IVb) - 39,1%, gleby słabe i bardzo słabe (V i VI) - 32,3%. W ogólnej powierzchni użytków zielonych klasy najsłabsze (V i VI) stanowią aż 42,6%.

KLASYFIKACJA GLEB