Dr hab. inż. Edward Kołodziński, prof. UWM
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Wydział Nauk Technicznych
Katedra Informatyki Stosowanej
WPROWADZENIE DO ZARZĄDZANIA
BEZPIECZEŃSTWEM PODMIOTU
Streszczenie
W pracy podjęto próbę uporządkowania pojęciowego w zakresie bezpieczeństwa wewnętrznego. W sposób opisowy zdefiniowano znaczenie terminów „ bezpieczeństwo” i podano podstawowe rodzaje jego zagrożenia. Przedstawiono model systemu bezpieczeństwa podmiotu oraz dokonano analizy czynników wpływających na jakość jego działania. Szczególną uwagę zwrócono na zagadnienie zarządzania bezpieczeństwem z wyróżnieniem zarządzania kryzysowego i uwarunkowania wprowadzania stanów nadzwyczajnych w przypadku powstania znamion sytuacji kryzysowej.
Słowa kluczowe
Bezpieczeństwo, zagrożenie bezpieczeństwa, bezpieczeństwo podmiotu, systemu bezpieczeństwa podmiotu, potencjału informacyjno – decyzyjnego systemu bezpieczeństwa, potencjałem wykonawczy i informacyjno – decyzyjny systemu bezpieczeństwa, zarządzanie bezpieczeństwem, zarządzanie kryzysowe, stany nadzwyczajne: stan klęski żywiołowej, stan wyjątkowy, stan wojenny.
1. Pojęcie i postrzeganie bezpieczeństwa podmiotu
Współczesne definicje słownikowe, np. w [2,7] określają bezpieczeństwo jako stan pewności, spokoju i wskazują, że oznacza ono brak zagrożenia oraz poczucie zabezpieczenia (ochrony) przed ewentualnymi niebezpieczeństwami. W najogólniejszym znaczeniu obejmuje ono zaspokojenie takich potrzeb, jak: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, niezależność, spokój i pewność rozwoju. I chociaż nie występuje tu explicite termin „podmiot”, to bez wątpienia jest on domyślny, gdyż można mówić tylko o bezpieczeństwie konkretnego podmiotu, np. osoby, grupy ludzi, jednostki organizacyjnej, zakładu, miasta, regionu, państwa, narodu itp. Z pojęciem „bezpieczeństwo” podmiotu ściśle związane jest pojęcie „zagrożenie” podmiotu, które jest jego antonimem.
Zagrożenie odnosi się do sfery świadomościowej danego podmiotu (człowieka, grupy społecznej, narodu) i oznacza pewien stan psychiki lub świadomości wywołany postrzeganiem zjawisk ocenianych, jako niekorzystne lub niebezpieczne. Percepcja zagrożeń przez dany podmiot, tym samym i jego poczucie bezpieczeństwa, stanowi odzwierciedlenie w jego świadomości realnego lub potencjalnego zagrożenia. Oznacza to, że może być ona niezgodna ze stanem faktycznym. Stąd oceniając stan bezpieczeństwa należy uwzględniać rzeczywistość, w której powstają zagrożenia dla uczestników życia społecznego i stan ich wiedzy i świadomości, w jakiej odbywa się percepcja owych zagrożeń i kształtowanie poczucia stanu bezpieczeństwa.
W takim ujęciu postrzeganie zagrożeń ma charakter subiektywny i w istocie stanowi odzwierciedlenie odczuć i ocen formułowanych przez dany podmiot w określonych ich stanach. Mają one jednakże znaczący wpływ na działania podejmowane przez organy odpowiedzialne za bezpieczeństwo w określonych stanach tych zagrożeń, których zadaniem jest ich eliminowanie bądź co najmniej zmniejszanie ich szkodliwości gdy już wystąpią, a także psychologiczne oddziaływanie na społeczeństwo ukierunkowane na właściwą ocenę sytuacji oraz zapobieganie ewentualnej panice.
Zależności między wielkością zagrożenia realnego a jego postrzeganiem przez dany podmiot określił Daniel Frei [1], wyróżniając cztery możliwe oceny stanu bezpieczeństwa:
1. stan braku bezpieczeństwa (stan istnienia niebezpieczeństwa) – kiedy występuje duże rzeczywiste zagrożenie zewnętrzne i postrzeganie tego zagrożenia jest prawidłowe (adekwatne do zagrożenia);
2. stan obsesji niebezpieczeństwa – gdy nieznaczne zagrożenie jest postrzegane jako duże;
3. stan fałszywego bezpieczeństwa – gdy poważne zagrożenie jest postrzegane jako niewielkie;
4. stan bezpieczeństwa – gdy zagrożenie nie występuje lub jest niewielkie i tak jest postrzeganie - właściwie.
Bezpieczeństwo mające charakter podmiotowy i będące naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, jest zarazem podstawową potrzebą państwa. Dlatego każdy człowiek, grupa społeczna czy państwo starają się oddziaływać na swoje otoczenie zewnętrzne i sferę wewnętrzną tak, aby usuwać lub co najmniej oddalać zagrożenia i w ten sposób eliminować własny lęk, obawy czy niepewność. Działania tych podmiotów w celu likwidacji zagrożeń mogą być skierowane zarówno do wewnątrz jak i na zewnątrz. Można, więc wyróżnić dwa aspekty bezpieczeństwa: wewnętrzne i zewnętrzne. Bezpieczeństwo wewnętrzne oznacza stabilność i harmonijność funkcjonowania danego podmiotu (układu, obiektu, kraju, systemu, państwa) – nie występują zakłócenia „od środka”, natomiast bezpieczeństwo zewnętrzne oznacza brak zagrożenia ze strony innych podmiotów.
2. Zagrożenia bezpieczeństwa podmiotu
Zagrożenia bezpieczeństwa podmiotu, ze względu na ich źródło powstawania, możemy podzielić na dwie grupy:
1. zagrożenia naturalne – związane z działaniami sił przyrody, mogące być przyczyną awarii technicznych i powstania katastrof;
2. zagrożenia cywilizacyjne – związane z działalnością człowieka, mogące być również przyczyną (nawet analogicznych) awarii technicznych i powstania katastrof.
Anomalie klimatyczne, gwałtowne zmiany pogody, trzęsienia ziemi to podstawowe czynniki stwarzające naturalne zagrożenia dla bezpieczeństwa człowieka i środowiska, powodujące katastrofy i klęski żywiołowe. Wzrost częstotliwości występowania tych zjawisk wynika w dużej mierze z postępującej degradacji środowiska naturalnego wskutek zmniejszania się powierzchni lasów i ich obumieraniem oraz ociepleniem spowodowanym emisją gazów cieplarnianych. Powoduje to zmiany klimatu i powstawanie niekorzystnych zjawisk przyrodniczych, takich jak np. trąby powietrzne w miejscach, w których do tej pory nie występowały lub trzęsienia ziemi wywołujące fale tsunami o niespotykanej dotąd wielkości. Według oceny klimatologów gwałtowne wichury, ulewy i nawałnice będą pojawiać się coraz częściej. I chociaż dzisiejsze powodzie nie są większe niż te, które znamy z przeszłości, to jednak regulacja rzek, zabudowa ich naturalnych rozlewisk (wydawanie zezwoleń na budowę na polderach zalewowych) sprawiły, że straty przez nie powodowane są znacznie większe i są przyczyną dramatu tysięcy ludzi.
Do zagrożeń naturalnych należą [6]:
§ powodzie: roztopowe, opadowe, sztormowe, zatorowe, wylewowe;
§ silne wiatry i huragany;
§ długotrwałe występowanie ekstremalnych temperatur;
§ wyładowania atmosferyczne;
§ wstrząsy sejsmiczne;
§ intensywne opady atmosferyczne (śniegu lub deszczu);
§ osuwiska ziemi;
§ susze;
§ zjawiska lodowe na rzekach, jeziorach i zbiornikach wodnych;
§ epidemie chorób zakaźnych ludzi lub zwierząt;
§ masowe występowanie szkodników: gryzoni, owadów itp.
Przykłady zagrożeń naturalnych i ich skutków:
§ 26.12.2004 trzęsienie ziemi i wywołane nim fale tsunami w południowo – wschodniej Azji spowodowały powstanie kataklizmu o niespotykanej dotąd skali i skutkach (blisko 200 tysięcy ofiar);
§ 4.07.2002 r. w ciągu 11 godzin do jednostek Państwowej Straży Pożarnej województwa podlaskiego zgłoszono 159 zdarzeń wywołanych przez silny wiatr oraz 7 zdarzeń spowodowanych przez gwałtowne opady deszczu. W ciągu kolejnych 6 dni wpłynęło kolejnych 77 zgłoszeń. Wystąpiły uszkodzenia wielu budynków, samochodów i linii energetycznych. W samym tylko powiecie kolneńskim wywróceniu uległo ok. 1200 drzew rosnących przy drogach i w miejscowościach;
§ na początku lipca 1997 gwałtowne opady deszczu w rejonach gdzie biorą początek główne dopływy Odry (Morawica, Opawa, Olza) spowodowały powstanie w Polsce największej zanotowanej dotychczas powodzi.
W ostatnich lat systematycznie rosła liczba zdarzeń, wymagających działań ratowniczych, wywoływanych przez silne wiatry, opady deszczu i śniegu oraz gwałtowne przybory wód. Przykładowo dla województwa podlaskiego miało miejsce, w:
§ roku 1999 – 369 wezwań,
§ roku 2000 – 316 wezwań,
§ roku 2001 – 665 wezwań,
§ roku 2002 – 1297 wezwań.
Jest to zdecydowanie tendencja wzrostowa. Niepokojące jest jednak to, że prognozuje się, iż wskutek środowiskowych zmian klimatycznych będą występowały coraz częściej gwałtowne w przebiegu i destrukcyjne w działaniu zjawiska atmosferyczne, do niedawna uważane u nas za anomalie pogodowe. Spodziewany jest wzrost liczby klęsk żywiołowych, katastrof naturalnych oraz wszelkich zdarzeń związanych z działaniem sił natury, w szczególności wyładowań atmosferycznych, silnych wiatrów, intensywnych opadów atmosferycznych, długotrwałego występowania ekstremalnych (głównie wysokich) temperatur, wielkoobszarowych pożarów, susz, powodzi, zjawisk lodowych na rzekach oraz jeziorach i innych zbiornikach wodnych, masowego występowania szkodników, chorób roślin lub zwierząt i działań innych żywiołów.
Drugą grupę zagrożeń bezpieczeństwa stanowią zagrożenia cywilizacyjne, będące, w większości przypadków, „skutkami ubocznymi” postępu technicznego w różnych dziedzinach życia i działalności człowieka: środkach komunikacji, transporcie, przemyśle motoryzacyjnym, gospodarstwie domowym, badaniami genetycznymi itp. skutkujące katastrofami, między innymi takimi jak:
§ pożary obszarów leśnych i torfowisk, obiektów przemysłowychi magazynowych oraz pożary związane z uszkodzeniami rurociągów przesyłowych ciekłych i gazowych paliw energetycznych;
§ skażenia chemiczne, spowodowane emisją toksycznych środków przemysłowych znajdujących się w zakładach przemysłowych, rurociągach i innych obiektach oraz przewożonych w transporcie drogowym, kolejowym i wodnym;
§ katastrofy i awarie obiektów budowlanych, w tym mostów i wiaduktów;
§ wypadki i katastrofy w komunikacji drogowej i kolejowej, w tym również związane z uszkodzeniem pojazdów przewożących niebezpieczne substancje chemiczne;
§ zagrożenia związane ze złym stanem technicznym przestarzałej infrastruktury drogowej;
§ zagrożenia wynikające z aktualnego przebiegu sieci linii kolejowych (przebiegających przez miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie dużych zbiorników wodnych stanowiących ujęcia wody pitnej) wykorzystywanych do przewozu materiałów niebezpiecznych;
§ awarie obiektów hydrotechnicznych;
§ awarie urządzeń infrastruktury technicznej (w tym sieci gazowych, wodociągowych, kanalizacyjnych oraz oczyszczalni ścieków), a także zagrożenia związane z niewystarczającą sprawnością systemu składowania oraz utylizacji odpadów (zarówno komunalnych jak też niebezpiecznych);
§ wypadki (awarie) radiacyjne – w elektrowniach jądrowych, w zakładach posiadających substancje radioaktywne;
§ itd.
Przykład wpływu pożaru lasu na degradację środowiska naturalnego i zanieczyszczenie atmosfery
Każdy pożar kompleksu leśnego powoduje nieodwracalne straty materialne, zniszczenia i degradację środowiska naturalnego oraz zanieczyszczenie atmosfery w wyniku emisji produktów spalania.
Z jednego hektara typowego dla Podlasia, 30-letniego lasu sosnowego przy pożarze całkowitym drzewostanu i ściółki leśnej (wyliczenia dla ilości drewna 12 000 – 120 000 kg/1ha lasu) mamy do czynienia z następującą emisją zanieczyszczeń [kg/1ha lasu]:
§ dwutlenek siarki: 10 ÷ 100;
§ dwutlenek azotu: 10 ÷ 100;
§ tlenek węgla: 330 ÷ 3300;
§ dwutlenek węgla: 6600 ÷ 66000;
§ pył ogółem: 90 ÷ 900.
Emisja dwutlenku węgla z 1 ha spalonego lasu jest 15 razy większa od naturalnej rocznej produkcji tlenku węgla z gleby leśnej. Aby wyrównać emisję tlenku węgla na 1 ha spalonego lasu trzeba zalesić 10 ¸ 20 ha terenu.
v
Przyklady zagrożeń cywilizacyjnych spowodowanych przez transport substancji niebezpiecznych:
§ w dniu 9.03.1989r. przy ul. Poleskiej w Białymstoku nastąpiło wykolejenie pociągu prowadzącego pięć cystern z ciekłym chlorem (każda z cystern zawierała 50t chloru). Akcja polegająca na podnoszeniu wywróconych cystern i ustawianiu ich na nowych wózkach jezdnych na zrekonstruowanym torowisku trwała dobę. Według symulacji komputerowych, gdyby doszło do znacznego zniszczenia tylko jednej cysterny, strefa skażeń o stężeniu przekraczającym śmiertelne objęłaby obszar zamieszkały przez ok. 10 tysięcy osób, zaś strefa skażeń o stężeniu niebezpiecznym dla zdrowia – teren zamieszkały przez 30 ÷ 40 tysięcy osób, m. in. dużą część śródmieścia Białegostoku i kilka osiedli mieszkaniowych
§...
Goofer86