Dzieje Żydów w Polsce.pdf

Jakub Krzysztof Petelewicz

DZIEJE ŻYDÓW W POLSCE Cz. I

Dokładna data przybycia Żydów na obecne ziemie polskie nie jest

znana. Na podstawie zapisów kronikarskich można ustalić, iż pierwszymi

Starozakonnymi, jacy tutaj się osiedlili, byli kupcy i handlarze docierający

nad Wisłę i Odrę już w początkach X wieku. Podróżujący po Polsce w 956

r. Ibrahim ibn Jakub (żydowski podróżnik, kupiec i dyplomata z Tartosa

w Hiszpanii) w sprawozdaniu ze swojej podróży wymienia Kraków i

wspomina po raz pierwszy o księciu Polan - Mieszku. Autor tych

wartościowych - dla dzisiejszych historyków - zapisków nie był na pewno

pierwszym i jedynym Żydem podróżującym w głąb ziemi Piastów.

Zapewne przy dworach lokalnych książąt funkcjonowali żydowscy

pośrednicy ułatwiający wymianę handlową Wschodu z Zachodem. Inni,

znani ze swej przemyślności, osiedlali się tutaj na stałe z rodzinami, by

czerpać dochody z handlu i rzemiosła. Jak więc widać, historia narodu

żydowskiego spleciona jest z historią Polaków niemal od zarania jego

istnienia i od zalążków polskiej państwowości. Nawet samo określenie

"Żyd" powstało w obrębie grupy języków słowiańskich, a więc tej, do

której należy także język polski.

W wiekach późniejszych napływała do Polski nieprzerwana fala

osadników żydowskich. Ich imigracja związana była z prześladowaniami,

jakie spotykały Starozakonnych na Zachodzie Europy. Od XI do XVII w.

wiele z europejskich monarchii wypędzało Żydów ze swych granic.

Przykładem najbardziej znanym jest katolicka Hiszpania. Wygnani z

innych krajów, ofiary społecznych i religijnych wstrząsów, nietolerancji i

prześladowań szukali bezpiecznego azylu i miejsca dla spokojnego życia

w Polsce. I znajdowali go tutaj - w katolickiej Rzeczpospolitej, która znana

była w Europie ze swej tolerancji. Wraz z upływem czasu fala uchodźców

stworzyła tu największe skupisko Żydów w Diasporze. Napływ Żydów

powodował, że rozwijali oni tutaj swoją kulturę. W Polsce osiadali

głównie Starozakonni Aszkenazyjscy, wypędzeni z terenów Niemiec i

Francji. Posługiwali się jednym z dialektów niemieckiego, który w

procesie asymilacji, uzupełniany elementami hebrajskiego i języków

słowiańskich, przekształcił się w jidysz - stał się on z czasem narodowym

językiem Żydów Aszkenazyjskich, żyjących w tej części Europy. Do Polski

dotarło stosunkowo niewielu wypędzonych z Hiszpanii i Portugalii

Żydów Sefardyjskich. Nie zachowali oni swojej odrębności i szybko

zasymilowali się z Aszkenazyjską większością.

W XV wieku ich liczbę szacuje się na około 25-30 tys. Zważywszy na

gęstość zaludnienia ówczesnej Polski, był to wysoki odsetek. Kolejne

wieki napływu fali żydowskiej jak i sam rozwój tej społeczności w kraju

sprawia, że już w wieku XVII jej liczba osiągnęła ok. 320 - 600 tys. ludzi,

by tuż przed rozbiorami Polski dojść do ok. 800 tys.

Uznając trwałą obecność Żydów w swych włościach, kolejni władcy

Polscy starali się kodyfikować ich prawa i obowiązki. Doceniając talenty i

udział Starozakonnych w życiu kraju, polscy książęta i królowie nadawali

im kolejne przywileje, mające zapewnić warunki do godnego i

bezpiecznego życia, jak i nakładające pewne zobowiązania wobec

goszczącego ich kraju. Najbardziej znanym i pierwszym o takiej skali

aktem prawnym dotyczącym Żydów na ziemiach polskich był tzw. Statut

Kaliski wydany w roku 1264 w Kaliszu przez księcia Bolesława

Pobożnego (1221-1279). Gwarantował w nim Żydom pełne

bezpieczeństwo, wolność dla praw i własności. Statut ten potwierdził -

Król Polski Kazimierz III Wielki w 1334, 1364, 1367, a nastepnie kolejni

władcy Polski. Dzięki uregulowaniom prawnym Żydzi stali się w Polsce

niejako odrębnym stanem - obok stanu szlacheckiego, duchowieństwa,

mieszczaństwa i chłopstwa. Wspomniane przywileje dawały, obok

gwarancji bezpieczeństwa i wolności praktykowania swojej religii, prawo

do działalności handlowej, dzierżawy ceł, myt i przywilejów

propinacyjnych a także działalności quasi bankierskiej (jako, że

chrześcijanom religia zabraniała udzielania pożyczek na kredyt, Żydzi

opanowali ten segment usług finansowych, niejednokrotnie kredytując

nawet władców). W okresie późniejszym do tych uprawnień doszło

jeszcze prawo prowadzenia karczm i zajazdów, a także wiążące się z tym

przywileje wyszynku alkoholi. Ograniczeniem, jakim objęto Żydów

(podobnie zresztą jak i mieszczaństwo), był całkowity i surowo

przestrzegany zakaz nabywania ziemi. W związku z powyższym ludność

żydowska osiedlała się głównie w miastach lub w ich pobliżu. Jednym z

ważniejszych przywilejów przyznanych Żydom przez statuty królewskie

było prawo do posiadania własnego samorządu. Funkcję tę spełniał kahał,

czyli gmina wyznaniowa, która zaspokajała potrzeby swych członków w

dziedzinie religii, szkolnictwa, pomocy społecznej, a także po części

sądownictwa. Jej działania były w dużym stopniu niezależne od władz

stanowych. Żydowska samorządność w Polsce nie ograniczała się tylko

do poziomów kahalnych. W XVI wieku działały nawet, co prawda tylko

przejściowo, żydowskie ziemskie senioraty generalne, obradujące w

Wielkopolsce i Małopolsce. Jako jeden ze stanów Korony mieli Żydzi

także przedstawicielstwo ogólne. Od drugiej połowy wieku XVI (od 1580

r.), niemalże do rozbiorów (do 1764 r.) zbierał się Waad, czyli Sejm Czterech

Ziemstw, skupiający żydowskich przedstawicieli 70 kahałów z czterech

ziem wchodzących w skład Korony Polskiej: Wielkopolski, Małopolski,

Mazowsza i Litwy. W roku 1623, po odłączeniu się przedstawicieli

żydostwa litewskiego, zgromadzenie to przyjęło nazwę Sejm Żydów

Korony. Jego obrady odbywały się rokrocznie, najczęściej podczas

jarmarków w Lublinie lub Jarosławiu. Kompetencje owego zgromadzenia

były dosyć znaczne, a obejmowały m.in.: sprawy dystrybucji i egzekucji

pogłównego (nakładanego przez Sejm na poszczególne gminy), kwestie

religijne i organizacji kultu, szkolnictwo żydowskie, monity i petycje do

króla, Sejmu lub dostojników wojskowych, sądownictwo, i inne

wewnętrzne sprawy wspólnot Starozakonnych. Funkcjonowanie takiego

przedstawicielstwa świadczyło o wysokiej autonomii Żydów w państwie i

było precedensem rzadko spotykanym w ówczesnej Europie.

Jak wyżej wspomniano, Żydzi Polscy posługiwali się swoim

specyficznym językiem jidysz ale wielu z nich znało także język polski.

Natomiast staro izraelski hebrajski pozostał język świętym, używanym w

synagogach i bożnicach przez rabinów i myślicieli religijnych. Mieszkający

w Polsce Żydzi rozwijali tu swoją kulturę jak i studia religijne, tak że z

czasem Polska stała się centrum żydowskiej Diaspory, promieniującym

wiedzą i religią. Już w średniowieczu nastąpił znaczny rozwój żydowskiej

myśli religijnej. W II połowie XV w. kształtowały się ośrodki studiów

talmudycznych w Poznaniu i Krakowie. Z czasem przekształcały się one

w znane i ogólnie szanowane Jesziwy (wyższe studia rabinackie). Od 1474

w Wielkopolsce nauczał rabbi Mojżesz ben Izaak Mintz - wielki autorytet

w zakresie prawa rabinicznego. Kraków pod koniec XV w. miał swojego

Jakuba ben Josefa Polaka - znakomitego znawcę Talmudu, Miszny i Tory,

doskonałego ich egzegetę, głównego rabina Małopolski. W XVI w.

Mojżesz ben Israel Isserles, zwany Remu, prowadził swoje wykłady w

Krakowie. Do dziś Remu uznawany jest przez Żydów za

najwybitniejszego z talmudystów na ziemiach polskich.

Społeczność żydowska, tradycyjnie zajmująca się handlem, rzemiosłem

i usługami gospdarczo-finansowymi, rosła w dostatek ekonomiczny.

Coraz większy był jej udział w dochodach. Powyższe przyczyny, jak i

potrzeby organizacji religijnej, sprawiały, że - zamieszkująca głównie

miasta - ludność żydowska osiedlała się blisko siebie, tworząc z czasem

swoiste getta, obszary żydowskie w polskich miastach. Bogacenie się

obcych przybyszów, do tego nie katolików, powodowało, że w

społeczeństwie pojawiały się i rozwijały nastroje im niechętne.

Chrześcijańscy kupcy, pośrednicy i rzemieślnicy upatrywali w nich

konkurencji odbierającej chleb, nieuczciwej i jako niechrześcijańskiej -

"sprzymierzonej z diabłem". Potęgowanie się niesprzyjających

Starozakonnym nastrojów doprowadzało niejednokrotnie do ich erupcji w

postaci wystąpień antysemickich, tzw. pogromów.Dochodziło do nich już

w XV wieku. Między innymi w 1407 roku w królewskim Krakowie, kiedy

to plebs miejski doprowadził do śmierci kilku Żydów, dokonał rabunków

i zniszczeń mienia żydowskiego, a samych Starozakonnych przesiedlono

do podkrakowskiego Kazimierza, który stał się swoistym

średniowiecznym gettem - jednocześnie ośrodkiem i kolebką

żydowskiego życia religijnego, kulturalnego, społecznego i naukowego.

Nie tylko chrześcijańscy mieszkańcy Krakowa okazywali negatywny

stosunek do Żydów. Podobne wydarzenia miały miejsce w innych

miastach Korony, gdzie zmierzano do wyrugowania Starozakonnych z

handlu, rzemiosła, zamknięcia ich w gettach, bądź też całkowitego

wysiedlania. Niektóre z nich odniosływ tych staraniach sukces otrzymując

przywilej De non tolerandis Judaeis. Zakazywał on Żydom

jakiegokolwiek osadnictwa w miastach nim objętych, a zezwalał na

przebywanie tylko podczas jarmarków. Przywilej ten obowiązywał aż do

rozbiorów, kiedy to uchyliły go władze zaborcze. Na przeciwnym do

mieszczaństwa i plebsu miejskiego biegunie znajdowali się rządzący -

bogata magnateria i szlachta - którzy korzystając z żydowskich usług

okazywali Starozakonnym znaczną przychylność.

Wiek XVII zaznaczył się w gospodarce upadkiem znaczenia miast i

pauperyzacją ich ludności. Szczególnie negatywnie odbijało się to na

ludności żydowskiej, która zamieszkiwała głównie miasta, a handel i

usługi, jakie oferowała, związane były bezpośrednio z zamożnością i

znaczeniem miast. Sytuacja taka doprowadziła do exodusu części Żydów

z miast na wiejskie tereny ukrainne. Przedsiębiorczy Żydzi obejmowali

tam dzierżawy majątków magnackich, zajmowali się ściąganiem

podatków i myt, lichwą i karczmarstwem. Sprzyjali im lokalni królewięta

kresowi, szczególnie znienawidzeni przez miejscową ludność. Owa

niechęć do Żydów znalazła swoje ujście podczas kolejnych powstań

kozackich. Szczególnie znane i najkrwawsze wydarzenia związane są z

Powstaniem Chmielnickiego z 1648 r. Z rąk rozsierdzonego chłopstwa i

czerni kozackiej zginęło wtedy ponad 130 tys. Żydów (w tradycji

żydowskiej okres ten przetrwał jako Gezerah - Wielka Katastrofa). Kolejne

masowe wystąpienia antyżydowskie podczas tzw. koliszczyzny w 1768

roku pociągnęły za sobą 50 tys. ofiar. Wydarzenia te doprowadziły do

zajęcia się problemem żydowskim przez Sejm Wielki obradujący w latach

1788-1792, ten sam, na którym uchwalono Konstytucję 3 Maja. W 1792

roku postanowieniem tegoż Sejmu wydano prawo gwarantujące Żydom

nietykalność osobistą, co zresztą wkrótce potwierdziła nowa Konstytucja.

U schyłku I Rzeczpospolitej żyło w Polsce ok. 800 tys. Żydów. Jak już

wspomniano wyżej, duża ich część (ok. 2/3) mieszkała w miastach,

zajmując się głównie handlem, rzemiosłem i lichwą. Mniej niż 1/8

utrzymywała się z szynkarstwa i dzierżawy.

W XVII w. mimo pauperyzacji znacznej części ludności żydowski ruch

umysłowy nie pozostał jałowy na gruncie religijno-kulturalnym.

Trudności gospodarcze i prześladowania (powstanie Chmielnickiego)

spowodowały, iż żywy był wśród Starozakonnych ruch mesjanistyczny,

odnoszący się do narodu żydowskiego jako do wybranego przez Jahwe

Mesjasza ludzkości. We wspominanym okresie pojawiło się wśród

ludności starozakonnej wielu fałszywych Proroków, którzy - pociągając za

sobą spore grupy wyznawców - obiecywali zbawienie i odkupienie w

Nowym Izraelu. W XVIII w. działali tu frankiści - ruch religijny stworzony

przezJ.L. Franka, nie uznający Talmudu i większości judaistycznych

przepisów. Wielu jego członków piętnowanych przez własne społeczności

przeszło na katolicyzm i zostało przyjętych do rodów szlacheckich.

Rozgorzał także gorący spór religijny. Przedstawiciele tradycyjnego

judaizmu rabinicznego zdecydowanie przeciwstawiali się zdobywającemu

coraz więcej zwolenników (szczególnie na wschodnich rubieżach ziem

polskich) chasydyzmowi. Chasydyzm był ruchem religijnym o silnym

zabarwieniu społecznym. Odwoływał się do mistycznych tradycji religii

żydowskiej, m.in. kabały i sabatanizmu. Nakładał bardzo surowe reguły

życia, całkowicie wypełniające nakazy Tory i Talmudu, jednocześnie

nakazując radośnie chwalić wszechobecnego Boga w życiu, modlitwie i

tańcu. Chasydzi skupieni wokół swych cadyków ([hebr.] caddik-

sprawiedliwy) stanowili zwarte społeczności, silnie opierające się

tradycyjnemu judaizmowi rabinicznemu. Jego twórcą był Baal Szem Tow

z Podola, którego grób do dzisiaj jest miejscem dorocznych pielgrzymek

chasydów z całego świata.

Wiek XVIII to także narodziny żydowskiego oświecenia, ruchu pod

nazwą Haskali. Intelektualiści na czele z Mojżeszem Mendelssohnem,

wzorem wielu innych narodów, starali się pobudzić żydowskie życie

kulturalno-narodowo-społeczne, wiążąc je z częściową asymilacją. Ruch

ten mimo dosyć szerokiego zasięgu nie zyskał wielu zwolenników,

głównie z powodu zacofania mas Starozakonnych i zdecydowanego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: