Obraz zagłady Żydów.pdf

OBRAZ ZAGŁADY ŻYDÓW

W POTOCZNEJ ŚWIADOMOŚCI HISTORYCZNEJ W POLSCE

FELIKS TYCH

Znany publicysta "Gazety Wyborczej" zauważył w 1998 r., że Holocaust -

ta "największa zbrodnia w dziejach ludzkości", która dziś jako "tragiczny

mit" jest obecna w kulturze europejskiej i amerykańskiej - w Polsce nie

może przekroczyć progu powszechnej świadomości. "Obawiam się, -

stwierdza autor - że my, Polacy, mamy zablokowany dostęp do

Holocaustu, wypieramy go ze świadomości, (...) nie możemy sobie

przyswoić jego rzeczywistości". Aż do tego miejsca można by się z nim

zgodzić. Kiedy jednak przyczynę tej blokady upatruje w fakcie, że Polacy

przywykli uważać Holocaust "za największą potworność w dziejach

świata" 1 i dlatego chcą o nim zapomnieć - budzą się już wątpliwości.

Z dwóch powodów.

Po pierwsze dlatego, że niemal wszystkie badania opinii publicznej

w Polsce mające bezpośredni lub pośredni związek z Zagładą i potocznie

wypowiadane sądy na ten temat, wydają się wskazywać na

nieświadomość znacznej części dzisiejszego społeczeństwa polskiego ,

tego co się naprawdę na tych ziemiach między 1939 a 1945 rokiem

stało.

Po drugie, nic nie potwierdza sądu, jakoby większość społeczeństwa

polskiego rzeczywiście uważała Holocaust za "największą zbrodnię

w dziejach świata". Jest to przekonanie głównie (choć nie wyłącznie) elit

intelektualnych i moralnych, a dziś już także pewnej części młodzieży.

Dalekie jest ono jednak od powszechności.

Sytuacja ta stanowi przede wszystkim, acz nie tylko (gdyż ważną rolę

odgrywa tu przekaz wewnątrzrodzinny i środowiskowy), rezultat sposobu

traktowania tematyki Holocaustu w ciągu pierwszego powojennego 45-

lecia przez te nośniki wiedzy, które mają największy wpływ na stan

świadomości historycznej społeczeństwa: audycje radiowe i telewizyjne;

publicystykę historyczną; szkołę, przewodniki turystyczne, publikacje

encyklopedyczne, ekspozycje regionalnych muzeów, filmy, książki

popularnonaukowe i wspomnieniowe 2 .

Antoni Sułek w interesującym artykule Wokół Oświęcimia sądzi (powołuje

się tu na badania Demoskopu z przełomu 1994/95 ), że "sucha, faktyczna

wiedza Polaków o losie Żydów jest dość adekwatna", zauważa jednak, że

nie jest ona "wiedzą żywą". Ostatnie zdanie rozumieć należy niewątpliwie

jako pewne niedomówienie. Autor ma po prostu na myśli fakt, że wiedzy

tej nie towarzyszy jakieś moralne zaangażowanie po stronie ofiar,

uczuciowe potępienie tej zbrodni. Widzi przyczyny tej moralnej oziębłości

w tym, że "do niedawna [wiedzy o Holokauście] nie upowszechniała szkoła

i popularne wydawnictwa" 3 .

Wiele wskazuje jednak na to, że nawet z tą "zimną", bezuczuciową wiedzą

o Holokauście nie jest tak dobrze, jak by to wynikało z sondażu, na który

powołuje się prof. Sułek. Wśród znacznej części Polaków nawet

świadomość fizycznych wymiarów Holocaustu odbiega daleko od

rzeczywistości.

Jak wiadomo, rzeczywista liczba Żydów w Polsce nie przekracza 8-10 tys.

Tymczasem sondaż przeprowadzony w 1992 r. przez Instytut Socjologii

UW przyniósł następujące wyniki: aż 23% Polaków uważało, że w Polsce

mieszka dużo lub bardzo dużo Żydów, a co trzeci respondent był

przekonany, że liczba mniejszości żydowskiej wynosi od kilkudziesięciu

tysięcy (15,5 %) do kilku milionów (3,5 %) 4 . Oznacza to innymi słowy, że

respondenci, jeśli nawet mają jakieś okruchy wiedzy o Holokauście,

uważają go za projekt częściowo tylko przez hitlerowców

zrealizowany i nie zdają sobie sprawy z rzeczywistego zakresu tej

zbrodni tysiąclecia. I uwaga następna, nie wynikająca już z tego sondażu,

lecz z codziennego doświadczenia empirycznego: ci, którzy nie ulegają

mitom o żydowskiej wszechobecności, gdyż rejestrują otaczający ich świat

w sposób realny - traktują żydowską nieobecność w Polsce jako coś

oczywistego, zastanego i nie bardzo zastanawiają się nad tym, skąd się

ona bierze. Oczywiście nie wszyscy, ale znaczna część.

Głębokie negatywne ślady w świadomości społeczeństwa polskiego

pozostawiło szerokie eksploatowanie w oficjalnej propagandzie

powojennego 45-lecia pewnego tematu: że Polska stała się po II wojnie

światowej państwem "nareszcie" jednonarodowym (co zresztą niezupełnie

odpowiadało rzeczywistości). Fakt ten był jednoznacznie określany jako

pozytywny. Co więcej, było to określane jako sukces komunistycznej

polityki.

Sposób rozpatrywania owego tematu miał to do siebie, że nigdy w istocie

nie wchodzono w przyczyny tej nowej sytuacji Polski jako państwa

jednonarodowego. Jej mechanizmy sprawcze nie stały się przedmiotem

uwagi ani podręczników szkolnych, ani innych najszerzej używanych przez

ówczesną propagandę (łącznie z systemem edukacyjnym) nośników

świadomości historycznej. Nie mówiono o tym, kosztem jakich dramatów

historycznych i po prostu ludzkich do tej rzekomo monoetniczności doszło.

Mam na myśli przede wszystkim trzy - skądinąd zupełnie niewspółmierne -

fakty: Zagładę Żydów, wygnanie Niemców i dramat Ukraińców. Sprawy te

były przez niemal półwiecze traktowane jak tabu we wszystkich

instrumentach najszerzej pojętej edukacji.

Istniał na tym obszarze swoisty, nigdy nie negocjowany, ale za to

skutecznie funkcjonujący konsensus między skrajną lewicą

a nacjonalistyczną prawicą, u którego źródeł leżały - częściowo

przynajmniej - zupełnie różne motywacje.

Wyłamywanie się z tego konsensusu nie było dobrze widziane ani przez

stronę rządzącą ani przez epigonów przedwojennych "narodowców".

Wystarczy przypomnieć głośną aferę wokół PWN-owskiej Wielkiej

Encyklopedii Powszechnej (WEP). Kiedy w jej 8 tomie (rok wyd. 1966)

w haśle "Obozy koncentracyjne hitlerowskie" zgodnie z prawdą

powiedziano, że obozy natychmiastowej zagłady (Bełżec, Chełmno nad

Nerem, Majdanek, Brzezinka, Sobibór, Treblinka II) - w których

uśmiercono łącznie ok. 5,7 mln ofiar - były przeznaczone w zasadzie

wyłącznie dla Żydów oraz podano prawdziwą informację, że 99% ofiar

tych obozów stanowili Żydzi, a 1% Cyganie i inne narodowości 5 , rozpętała

się prawdziwa burza. Z inicjatywy sił, które zdominowały wtedy polską

scenę polityczną (tych samych, które przygotowały Marzec 1968) po tej

próbie powiedzenia prawdy rozpoczęto słynną nagonkę przeciwko tzw.

"encyklopedystom" i rozpędzono Redakcję WEP.

Według sowieckich wzorów przygotowano wkładkę z nową wersją hasła,

którą subskrybentom zalecano wkleić w miejsce potępionej, po wyrwaniu

jej z tomu. W nowej wersji pojawiło się sformułowanie, które całkowicie

zakłamywało rzeczywistość historyczną i brzmiało: "obozy zagłady służyły

realizacji biologicznego wyniszczenia narodu polskiego (...) były

także [podkreślenia moje - F.T.] narzędziem planowej eksterminacji

ludności żydowskiej" 6 .

Epizod ten znakomicie pokazuje, jak świadomie eliminowano

z upowszechnianego obrazu dziejów ojczystych nie tylko żydowską

obecność w Polsce, ale i śmierć Żydów, żydowską Zagładę.

Paradoksalnie, w pewnych zamkniętych, gettoizowanych enklawach

uprawiania wiedzy historycznej: w publikacjach ŻIH i w innych

wydawnictwach żydowskich mówienie prawdy o losie i Zagładzie Żydów

było możliwe . Co więcej, było pewną rzeczywistością historiograficzną.

Nie dało się tego uniknąć, gdyż Żydzi wiedzieli przecież, co spotkało ich

naród. Tyle że ich wiedzy po prostu nie upowszechniano.

Była to wiedza tolerowana u Żydów, natomiast nie przesączała się ona -

na skutek działań historii dworskiej, systemu cenzury i autocenzury oraz

wspomnianego wyżej konsensusu między skrajną lewicą

a nacjonalistyczną prawicą - do obrazu polskiej historii upowszechnianego

w mających najszerszy zasięg działania instrumentach kształtowania

świadomości historycznej.

Choć w ostatnich 5-6 latach nastąpił w tej dziedzinie prawdziwy przełom,

wciąż jeszcze nie można opisanych wyżej zjawisk uznać za coś, co należy

wyłącznie do przeszłości. Przykładowo: wydany w 1997 r. w masowym

nakładzie przez Wydawnictwo Sport i Turystyka oraz Muzę Przewodnik po

Polsce zawiera wprawdzie mnóstwo wiadomości historycznych, ale nie ma

w nim żadnej, nawet pośredniej informacji o tym, że 40% populacji

miejskiej w przedwojennej Polsce stanowili Żydzi i że to oni w znacznym

stopniu przyczynili się do zbudowania tych miast w ich kształcie XIX- i XX-

wiecznym (przed 1939 r.). W nocie o Białymstoku autorzy podają

natomiast (jest to znowu tylko przykład), że niemiecki okupant

"wymordował ok. 50% ludności miasta", nie zająknąwszy się nawet, że

odsetek ten stanowili niemal wyłącznie Żydzi.

Żydzi są więc nadal - choć na pewno nie tak powszechnie jak dawniej -

wymazywani z polskiej historii. Kiedy się mówi o 50% wymordowanej

"ludności" miasta, a nie wspomina, że chodzi tu o Żydów - nie jest to

nieprawdą, ale nie jest również prawdą.

Z kolei w informacjach o Oświęcimiu podanych w tymże przewodniku

informuje się, że gaz cyklon B stosowano "do masowego uśmiercania

więźniów - jeńców radzieckich i chorych". Nie wspomina natomiast ani

słowem, dla kogo ten gaz był w pierwszym rzędzie przeznaczony i do

jakiego narodu należało 99% ofiar cyklonu B.

Trafnie spostrzega analizujący ten i podobnego typu przewodniki

publicysta, że "można z nich przeczytać o spustoszeniu miast, jakie

spowodowała w średniowieczu zaraza morowa czy najazdy Tatarów

i Szwedów, ale nie o tym, że na oczach żyjącego jeszcze pokolenia

zgładzona została wielka część ich mieszkańców" tj. Żydów 7 .

Oświęcim traktowany jest poza Polską jako niemal symbol Holocaustu.

Wynika to z faktu, że był to obóz zagłady, w którym zginęła największa

ilość Żydów i że oni właśnie stanowili ok. 90% jego śmiertelnych ofiar.

Obozem masowej, "przemysłowej" zagłady Żydów stał się jednak dopiero

w drugiej fazie swego istnienia. W pierwszej był przede wszystkim

miejscem polskiej martyrologii. Otóż ważna informacja o drugim etapie

historii obozu oświęcimskiego jakoś nie zaistniała w szerszej świadomości

Polaków. Domaganie się przez Żydów uszanowania tego faktu przez

społeczeństwo polskie traktowane jest jako rodzaj uzurpacji, o czym

dobitnie świadczy afera wokół Karmelu oświęcimskiego i krzyży na

oświęcimskim Żwirowisku. Nieznajomość prawdziwej historii Oświęcimia

jest przez jednych wykorzystywana instrumentalnie dla podsycania

antysemityzmu, inni zaś po prostu nie rozumieją, właśnie na skutek

niewiedzy, skąd się biorą te "zakusy" żydowskie wobec Oświęcimia.

W rezultacie spór wokół Oświęcimia - na skutek zaniechania przez znaczną

część polskich mediów uświadamiania szerokiej publiczności prawdziwej

historii tego obozu (przypomnijmy tu, że Telewizja Polska na ogół bez

komentarza transmitowała w godzinach największej oglądalności jedynie

zbiegowiska aranżowane przez Świtonia) i nikłej u nas wiedzy o przebiegu

Holocaustu - wciąż generuje nastroje antyżydowskie. Tworzy to rodzaj

sprzężenia zwrotnego, gdyż echa tych wydarzeń w świecie nie budzą

sympatii dla Polski, a negatywne, nierzadko ekstremistyczne, reakcje

żydowskie znowu są gorliwie podchwytywane przez znaczną część mediów

krajowych i - w większości przypadków w sposób niezamierzony - też

generują antysemityzm.

Warto się przyjrzeć, co wykazują wyniki dotyczących Oświęcimia sondaży

opinii publicznej, i to zarówno tych sprzed kilku lat, jak i tych stosunkowo

nie tak dawnych, związanych z krzyżami na oświęcimskim Żwirowisku.

W styczniu 1995 OBOP przeprowadził na reprezentatywnej próbie losowej

ponad 1000 dorosłych mieszkańców Polski badanie "Oświęcim w zbiorowej

pamięci Polaków". Na pytanie: "Dla jakich ludzi jest dziś ważna pamięć

o Oświęcimiu?", 43 % respondentów odpowiedziało, że dla każdego

człowieka, 20 % - że dla Polaków i tylko 8 % - że dla Żydów. Na pytanie:

"Z czym przede wszystkim kojarzy się Panu(i) słowo »Oświęcim«:

z miejscem zagłady Żydów; miejscem męczeństwa narodu polskiego;

miejscem męczeństwa Polaków i Żydów; miejscem męczeństwa wielu

różnych narodowości; miejscem ludobójstwa, zagłady ludzkości?" - bez

określenia w kategoriach narodowości - 47% badanych odpowiedziało, że

jest to dla nich przede wszystkim miejsce męczeństwa narodu polskiego,

a 8 %, że jest to dla nich przede wszystkim miejsce zagłady Żydów, 20 %

- że jest to miejsce męczeństwa i Polaków, i Żydów, 61 %, - że jest to

miejsce męczeństwa wielu różnych narodowości, 11% - że to miejsce

ludobójstwa, zagłady ludzkości 8 . Jakkolwiek by na te odpowiedzi nie

patrzeć, wszystkie one świadczą o tym, że zrozumienie holocaustowego

kontekstu Oświęcimia, a co za tym idzie, samego Holocaustu, nie jest

udziałem większości Polaków.

W przeprowadzonym we wrześniu 1998 sondażu OBOP pod nazwą: "Wokół

Oświęcimia" tylko 5% badanych uznało, zgodnie z prawdą, że Oświęcim

był głównie miejscem zagłady Żydów, 48% było zdania, że obóz ten

stanowił "miejsce męczeństwa wielu narodów" 9 , co jest oczywiście też

prawdą, ale gdy unika się nazwania grupy, z której pochodziło 90% ofiar

wśród tych "wielu narodów", oznacza to po prostu, że Zagłada Żydów nie

zajmuje jakiegoś szczególnego miejsca w postrzeganiu skutków

okupacji.

Zwraca uwagę fakt, że wyniki sondażu na podobny temat przeprowadzone

3,5 roku wcześniej wykazywały nieco szersze zrozumienie miejsca

Oświęcimia w Zagładzie Żydów. Na pytanie mianowicie: "Z czym przede

wszystkim kojarzy się Panu(i) słowo »Oświęcim«? Czy jest to dla Pana(i)

przede wszystkim miejsce męczeństwa narodu polskiego, zagłady czy

przede wszystkim miejsce zagłady Żydów" - w styczniu 1995 nie 5%, lecz

8% odpowiedziało, że Oświęcim był przede wszystkim miejscem zagłady

Żydów, zaś w lutym 1995, po dużej fali informacji w mediach związanych

z 50. rocznicą wyzwolenia obozu oświęcimskiego już ponad dwa razy tyle

respondentów, tj. 18 % udzieliło takiej samej odpowiedzi 10 . I tu więc

widać, że znaczna część odpowiedzi negujących rzeczywistą prawdę

o hekatombie Żydów w Oświęcimiu płynęła po prostu z niewiedzy. Gdy

jakieś informacje historyczne są szeroko dostępne - daje to natychmiast

pozytywny skutek. Jeżeli nie - dochodzi do czarnych dziur, a nawet

regresu w świadomości historycznej.

Sięgnijmy jednak także do mniej konwencjonalnych źródeł poznania stanu

potocznej świadomości historycznej na temat Holocaustu.

12 X 1998 w popularnym quizie telewizyjnym "Va banque" prowadzonym

przez Kazimierza Kaczora w II programie TV, na pytanie, jaki obóz śmierci

stał się ostatnią stacją mieszkańców getta warszawskiego, ani jeden

z dysponujących imponującą wiedzą historyczną (także w sprawach

nieżydowskich obozów) uczestników quizu nie potrafił wymienić Treblinki.

Przypomnijmy - chodzi o miejsce, w którym zginęło 300 tys.

warszawiaków, polskich obywateli, plus co najmniej 300 tys. Żydów

polskich z innych miejscowości. Czy jest do pomyślenia, aby przeciętny

polski inteligent nie potrafił wymienić nazwy miejsca, w którym

zamordowano by 300 tys. polskich mieszkańców stolicy, a ogółem 600

tys. Polaków?

Jest tu jednak także akcent optymistyczny : aż do niedawna nikt by

takiego pytania w popularnym quizie telewizyjnym po prostu nie zadał .

Coś więc się zmienia. Na lepsze.

Oczywiście, nie sposób nie dostrzec pewnego związku między tymi

uderzającymi lukami w wiedzy historycznej uczestników quizu a takim

choćby faktem, że na miejscu tzw. Umschlagplatzu, miejsca, skąd

wspomniane 300 tys. warszawskich Żydów załadowano do wagonów

bydlęcych i skierowano do komór gazowych w Treblince, znajdowała się do

lat osiemdziesiątych stacja benzynowa i żadne krajowe lobby kulturalne

czy polityczne przez bez mała 40 lat nie próbowało albo nie potrafiło tego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: