Prawa ojca w kontekście przepisów dotyczących pochodzenia dziecka.pdf

Polskie prawo, w tym przede wszystkim kodeks rodzinny i opiekuńczy, nie posługuje się pojęciem

"prawo ojca", czy to w rozumieniu jakiegoś konkretnego prawa, czy też jako wiązki uprawnień.

Pojęcie to powstało jak się wydaje w wyniku nasilających się, zdaniem wielu komentatorów życia

społecznego, przypadków naruszania praw mężczyzny do bycia ojcem. Naruszanie tych praw

miałoby polegać zarówno na stanowieniu prawa dyskryminującego ojców jak i na

dyskryminującym stosowaniu tego prawa. Najczęściej podawanym przykładem jest, zdaniem wielu,

zwyczajowe przyznawanie w wyroku rozwodowym opieki nad dziećmi matce a nie ojcu, zgodnie z

niepisaną zasadą, iż "lepsza zła matka niż najlepszy ojciec". Dotyczyć to ma także niezrozumienia,

przez sfeminizowane sądy rodzinne, sytuacji i słusznych oczekiwań ojca. Dyskusja, jaka toczy się

na ten temat dotyczy, zatem, w głównej mierze, chociaż nie tylko, sposobu interpretowania prawa

przez sądy rodzinne. Liczne ruchy obywatelskie, w tym zakładane przez ojców, ale także prawnicy,

socjologowie i psychologowie próbują zwrócić od lat uwagę na ten problem i wpłynąć w ten sposób

na wymiar sprawiedliwości i sposób orzekania w sprawach.

Przedmiotem niniejszego opracowania będzie natomiast zarysowanie aktualnego stanu prawnego

dotyczącego pochodzenia dziecka, a więc zagadnienia, które równie często, co prawo do opieki nad

dzieckiem wywołuje gorące dyskusje, głównie w kontekście naruszania praw ojca biologicznego.

Kontrowersje te dotyczą jednak głównie nie sposobu stosowania prawa, lecz właśnie treści

unormowań prawnych.

Aby w pełni zrozumieć regulacje prawne zawarte w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym (k.r.o.)

dotyczące pochodzenia dziecka należy wyjść od norm zawartych w Konstytucji Rzeczpospolitej

Polskiej oraz międzynarodowych Konwencjach. Konstytucja w art. 18 zapewnia, że małżeństwo

jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną

i opieką Rzeczypospolitej Polskiej . Jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 28

kwietnia 2003 r. w sprawie o sygn. K 18/02 (OTK ZU nr4/2003, poz.32) dobro dziecka stanowi

swoistą konstytucyjną klauzulę generalną, której rekonstrukcja powinna się odbywać poprzez

odwołanie do aksjologii konstytucyjnej i ogólnych założeń systemowych. Z tego punktu widzenia

istotne znaczenie ma treść art. 18 Konstytucji, umiejscowionego wśród podstawowych zasad

porządku konstytucyjnego, gwarantującego ochronę i opiekę małżeństwu, rodzinie, macierzyństwu i

rodzicielstwu. Nakaz ochrony dobra dziecka stanowi podstawową, nadrzędną zasadę polskiego

systemu prawa rodzinnego, której podporządkowane są wszelkie regulacje w sferze stosunków

pomiędzy rodzicami i dziećmi. Pojęcie "dobra dziecka" doprecyzowuje Trybunał w wyroku z dnia

17 kwietnia 2007 r. w sprawie SK 20/05: zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem najpełniejsza

realizacja zasady dobra dziecka dokonywać się może poprzez zapewnienie do możliwości jego

wychowania w rodzinie, przede wszystkim w rodzinie naturalnej, a więc poprzez pieczę rodzicielską

sprawowaną przez osoby związane z dzieckiem więzią biologiczną. Nie oznacza to jednak, że

prymat rodziny naturalnej i więzi biologicznej jako podstawy kształtowania stosunków rodzinnych

ma charakter bezwzględny... Dzięki tym konstatacjom Trybunału łatwiej będzie zrozumieć, czym

przede wszystkim kieruje się ustawodawca tworząc i nowelizując system prawa rodzinnego i

opiekuńczego. Jak zobaczymy jednak dalej w sytuacjach, gdy pojawi się konflikt pomiędzy prawem

ojca biologicznego do rodzicielstwa a dobrem dziecka, rozumianym nie tylko jako prawo do życia

w rodzinie naturalnej, wybór ustawodawcy będzie padał na to ostatnie jako naczelną zasadę

przewijającą się przez wszystkie przepisy. Oczywiście, jak zaznaczył TK, również prawa

biologicznego ojca do rodzicielstwa mają źródła w konstytucji jednak muszą one ustąpić pola, gdy

w grę wchodzi konflikt z dobrem dziecka. Dotyczy to zarówno stanowienia, jak i stosowania prawa.

Problem powstaje, gdy przychodzi odpowiedzieć na pytanie, co znaczyć będzie "dobro dziecka" w

konkretnej sytuacji społecznej i rodzinnej. Zadanie to należy właśnie do sądów rodzinnych.

Podobne regulacje znajdują się w umowach międzynarodowych. W art. 3 ust.1 ratyfikowanej przez

Polskę Konwencji Organizacji Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. o prawach

dziecka (Dz.U. Z 1991 r. Nr 120, poz. 526, ze zm.) wskazano, iż we wszystkich działaniach

dotyczących dzieci, podejmowanych przez publiczne lub prywatne instytucje opieki społecznej,

sądy, władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, sprawą nadrzędną będzie zabezpieczenie

interesów dziecka. Z kolei art. 7 ust.1 Konwencji stanowi, iż niezwłocznie po urodzeniu dziecka

zostanie sporządzony jego akt urodzenia, a dziecko od momentu urodzenia będzie miało prawo do

otrzymania imienia, uzyskania obywatelstwa oraz, jeśli to możliwe, prawo do poznania swoich

rodziców i pozostawania pod ich opieką.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy reguluje kompleksowo kwestię pochodzenia dziecka w Tytule II

dziale I rozdziale I. Regulacja ta obejmuje artykuły od 62 do 86 i w całości dotyczy ustalenia

ojcostwa. Co prawda zdarzają się przypadki, gdy ustaleniu musi podlegać nie tylko ojcostwo, ale i

macierzyństwo (ustalenie kto jest matką dziecka), jednak są to przypadki rzadkie.

Systemem prawnym związanym z ustalaniem pochodzenia dziecka rządzą w Polsce: jedno

domniemanie prawne, jeden sposób na jego obalenie, a także dwie drogi ustalenia ojcostwa.

Mąż matki dziecka i zaprzeczenie ojcostwa

Najważniejsze domniemanie prawne dotyczy najczęściej występującej, przynajmniej do niedawna,

sytuacji, gdy dziecko rodzi się w małżeństwie. Art. 62 § 1 k.r.o. stwierdza po prostu, że jeżeli

dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania

lub unieważnienia, domniemywa się że pochodzi ono od męża matki. Dzięki tej, niezwykle

pożytecznej instytucji, ojciec nie musi nigdzie dowodzić, że jest ojcem dziecka. Automatycznie

zostaje też wpisany do aktu urodzenia dziecka.

Niestety taka konstrukcja domniemanego ojcostwa rodzić musi jednak istotne problemy, gdy

biologicznym ojcem dziecka okazuje się być ktoś inny niż mąż matki. W takiej sytuacji

ustawodawca zostawia furtkę. Mąż matki, matka oraz dziecko, po dojściu do pełnoletności, mogą

wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa. Należy wyraźnie zaznaczyć, że jest to jedyna droga

do obalenia domniemania z art. 62. Innymi słowy dla państwa polskiego do chwili prawomocnego

zakończenia postępowania o zaprzeczenie ojcostwa mąż matki jest jedynym i prawowitym ojcem

dziecka. Powództwo takie można wytoczyć tylko do pewnego czasu. Mąż matki ma na to 6

miesięcy od chwili, w której dowiedział się o urodzeniu dziecka, matka 6 miesięcy od urodzenia

dziecka, a z kolei dziecko trzy lata od osiągnięcia pełnoletności. Po upływie tych terminów

powództwo takie może wytoczyć już tylko i wyłącznie prokurator są to, bowiem terminy ustawowe,

nieprzywracalne. Co więcej, nawet jeżeli już powództwo udało się wytoczyć w terminie, samo

obalenie domniemania ojcostwa jest niezwykle trudne. Co do zasady k.r.o. wymaga bowiem

dowodu, iż jest niepodobieństwem, że mąż matki jest ojcem biologicznym dziecka. Oznacza to po

prostu, że prawdopodobieństwo, iż mąż matki jest ojcem dziecka, jest zerowe. Obecnie jednak z

pomocą w obaleniu domniemania przychodzą badania DNA, które dają praktycznie stuprocentową

pewność wyniku. Widać jednak na przykładzie tego rozwiązania prawnego, iż ustawodawca dążąc

z jednej strony do ustalenia rzeczywistego (biologicznego) pokrewieństwa konserwuje jednocześnie

zastały stan rzeczy, czyli istniejącą już rodzinę.

W tym miejscu warto przytoczyć po raz kolejny fragment uzasadnienia wyroku Trybunału

Konstytucyjnego z dnia 17 kwietnia 2007 r., który wyjaśnia, czym kieruje się polski ustawodawca

kreując takie przepisy. Zdaniem TK bezwzględne dążenie do prymatu rodziny naturalnej mogłoby

niekiedy odbywać się kosztem dobra dziecka. Już te wstępne, ogólne rozważania prowadzą do

wniosku, iż w polskim prawie rodzinnym nie respektuje się bezwzględnie prawa filiacji ojca

biologicznego. Mimo, że zakłada się zgodność stanu prawnego i tzw. prawdy biologicznej, nie

istnieje bezwzględny obowiązek respektowania zarówno przez ustawodawcę, jak i organy stosujące

prawo, więzi biologicznej między prawnym ojcem a dzieckiem przejawiający się np. koniecznością

każdorazowo ingerencji w istniejące stosunki rodzinne w razie twierdzenia, iż kto inny jest ojcem

biologicznym. Jedną z fundamentalnych wartości podlegających ochronie konstytucyjnej jest też

dobro rodziny. Ustrojodawca instytucji tej poświęcił kilka norm konstytucyjnych. Warto zaznaczyć,

że ustawodawca zmierza - co jest szczególnie widoczne na gruncie rozwiązań przyjętych w k.r.o. -

do zapewnienia stabilności istniejących stosunków rodzinnych z uwagi na zapewnienie

prawidłowego rozwoju małoletnich dzieci. To ich interes ma bezpośredni wpływ na losy rodziny i

wymusza określone rozstrzygnięcia ze strony organów władzy publicznej. I dalej: interes

małoletniego dziecka oraz - szerzej - stabilność stosunków rodzinnych prowadzić może w

konsekwencji do podważenia zasady prymatu ustalenia oraz ochrony ojcostwa biologicznego.

Taka regulacja zaprzeczenia ojcostwa może rodzić i rodzi wielkie dramaty. Już na pierwszy rzut

oka widać, iż uprawnienia do zaprzeczenia ojcostwa męża matki nie ma domniemany ojciec

biologiczny dziecka. A zatem, gdy brak woli ze strony matki dziecka i jej męża do wytoczenia

takiego powództwa ojciec biologiczny stoi na straconej pozycji. Domniemany ojciec nie może,

bowiem skorzystać z innych dróg w dochodzeniu ojcostwa, czyli uznania dziecka i sądowego

ustalenia ojcostwa. Wynika to wprost z treści art. 72 krio. Potwierdził to również Sąd Najwyższy w

wyroku z dnia 19 kwietnia 1978 r. III CRN 56/78, który stwierdził, iż uznanie dziecka bądź

ustalenie ojcostwa na mocy orzeczenia sądu, może nastąpić tylko wtedy, gdy nie zachodzi

domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki . Ustawodawca wysyła, więc wyraźny sygnał, iż w

takim wypadku chroni istniejącą rodzinę, zostawiając dziecku możliwość poszukiwania ojca

biologicznego po osiągnięciu pełnoletności.

W tym miejscu warto wskazać na rolę prokuratora w sprawach o pochodzenie dziecka. Otóż na

mocy art. 86 krio prokurator uzyskuje możliwość samodzielnego wytaczania powództw o ustalenie

lub zaprzeczenie ojcostwa oraz o unieważnienie uznania dziecka. Teoretycznie, zatem rzecz

ujmując ojciec biologiczny może wnioskować do prokuratora, aby ten wszczął postępowanie o

zaprzeczenie ojcostwa. Podjęcie przez prokuratora takiego postępowania zależy jednak wyłącznie

od jego decyzji i nie jest ona w żaden sposób zaskarżalna. Praktyka pokazuje ponadto, że przypadki

wszczęcia przez prokuratora takiego postępowania są nader rzadkie.

Uznanie dziecka

Opisana wyżej sytuacja, czyli narodzin dziecka w małżeństwie, jest najczęstszym przypadkiem, ale

oczywiście nie jedynym możliwym. W wypadku urodzenia się dziecka poza małżeństwem ojcu

dziecka nie przysługują prawa rodzicielskie w stosunku do nowonarodzonego. W takim wypadku

ojcostwo dziecka może zostać ustalone w dwojaki sposób: poprzez uznanie dziecka lub sądowe

ustalenie ojcostwa.

Uznanie dziecka to nic innego jak oświadczenie woli, iż jest się ojcem dziecka i uznaje je za swoje.

Takie oświadczenie może być złożone, co do zasady, przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego

albo przed sądem opiekuńczym. Aby doszło jednak do uznania potrzebna jest zgoda matki, a jeżeli

dziecko jest już pełnoletnie również jego zgoda. Znów, zatem mamy do czynienia z sytuacją,

w której skuteczność ustalenia ojcostwa zależy od woli matki dziecka.

Warto zaznaczyć, iż w wypadku procedury uznania dziecka duże kontrowersje budzi art. 76 k.r.o.,

który stwierdza, iż uznanie nie może nastąpić po jego śmierci, chyba że dziecko pozostawiło

zstępnych. Ten lakoniczny przepis prowadzi do wielu dramatów, gdy dziecko rodzi się martwe lub

umiera tuż po urodzeniu. W takim wypadku w akcie urodzenia dziecka, zgodnie z art. 42 ust. 2

ustawy z dnia 29 września 1986 r. o aktach stanu cywilnego wpisuje się do akt urodzenia dziecka

jako imię ojca - imię wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka (zwykle będzie to

matka). Natomiast, jeżeli brakuje takiego wskazania jedno z imion zwykle w kraju używanych. Z

kolei jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe wpisuje się nazwisko matki. Oznacza to, iż bardzo

często jako ojciec w akcie urodzenia figuruje, zamiast biologicznego ojca dziecka, osoba

nieistniejąca, pomimo tego, iż oboje rodzice, także matka, wnioskują o wpisanie prawdziwego ojca.

Powyższy przepis został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego. W wyroku z dnia 16 lipca

2007 r. Trybunał uznał, iż art. 76 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy

jest niezgodny z Konstytucją. Tym samym Trybunał uznał, że prawo rodziców do ustalenia

rodzicielstwa obejmuje również dziecko zmarłe, pomimo że ustalenie nie doprowadzi do

ukształtowania się więzi rodzinnej z dzieckiem. Wyrok ten oznacza dla wielu rodziców w Polsce

koniec trwającego dramatu.

Unieważnienie uznania dziecka

Jednocześnie jednak Trybunał uznał w cytowanym już wyroku z dnia 17 kwietnia 2007 r., iż art. 81

k.r.o. w zakresie, w jakim wyłącza prawo mężczyzny, który wyraża przekonanie o swym

biologicznym ojcostwie, do dochodzenia unieważnienia uznania dziecka przez innego mężczyznę,

jest zgodny z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej. Trybunał odróżnia, zatem sytuację, w której

dziecko w świetle prawa nie ma ojca od sytuacji, gdy osoba ojca jest znana. Gdy ojcostwo jest

ustalone ustawodawca konsekwentnie chroni stabilność istniejącej rodziny.

Instytucja unieważnienia uznania dziecka uregulowana jest w art. 80 - 83 k.r.o. Otóż art. 80 § 1

pozwala mężczyźnie, który dziecko uznał, żądać jego unieważnienia z powodu wady swego

oświadczenia woli. § 2 tego artykułu prawo wytoczenia takiego powództwo daje również matce.

Dość powiedzieć, bez wnikania w teorię wad oświadczeń woli, że aby do unieważnienia

doprowadzić, ojciec (lub matka, jeżeli to ona wnosi powództwo) musi udowodnić, iż zaszła

wyjątkowa okoliczność dotycząca jego prawidłowego rozeznania, co do osoby dziecka lub

swobody wyrażanego oświadczenia. Krótko mówiąc dotyczy to takich sytuacji jak wprowadzenie w

błąd, użycie podstępu lub groźby. A zatem przyczyną takiego unieważnienia nie może być tylko

taka okoliczność, iż mężczyzna nie jest biologicznym ojcem dziecka. Jest to kwestia niezwykle

ważna oznacza, bowiem, że w toku procesu ani ojciec ani matka nie mogą na przykład powoływać

się na wyniki badań DNA. Nawet, jeżeli z badań tych wynikałoby niezbicie, że mężczyzna nie jest

ojcem dziecka, w aktualnym stanie prawnym, nie może dojść do unieważnienia uznania. Na taką

okoliczność może natomiast powoływać się dziecko, które ma prawo żądać unieważnienia uznania

w ciągu trzech lat od dojścia do pełnoletności.

Po raz kolejny jednak poza nawiasem podmiotów uprawnionych do żądania unieważnienia

postawiony został mężczyzna, który jest biologicznym ojcem dziecka. Ustawodawca oraz Trybunał

Konstytucyjnym (w cytowanym wyżej wyroku) dają tym samym po raz kolejny wyraz przekonaniu,

iż prawo ojca biologicznego (a co za tym idzie prawo dziecka do posiadania takiego ojca) nie jest

prawem bezwzględnym. Chroni więc tym samym istniejącą już rodzinę. Zresztą również ojciec,

który uznał dziecko, nie może w prosty sposób doprowadzić do unieważnienia swego uznania, o

czym już była mowa. A zatem również w tej sytuacji ustawodawca staje po stronie stabilności

rodziny, uznając, iż zbyt duża swoboda w tej mierze może zagrażać dobru dziecka.

Sądowe ustalenie ojcostwa

Do niedawna, gdy brak było zgody matki na uznanie dziecka, ojciec dążąc do ustalenia swojego

ojcostwa był praktycznie rzecz biorąc bezbronny. Druga, bowiem ścieżka, czyli ustalenie

pochodzenia dziecka w procesie sądowym, była dla niego zamknięta. Art. 84 k.r.o. przewidywał, iż

sądowego ustalenia ojcostwa może żądać dziecko oraz jego matka. W sytuacji, zatem, gdy matka

nie wyrażała zgody na uznanie dziecka domniemany ojciec był pozbawiony wszelkich roszczeń.

Tym razem jednak Trybunał uznał, iż przepis ten w sposób rażący krzywdzi zarówno dziecko, które

powinno być wychowywane w pełnej rodzinie, jak i ojca. W wyroku z dnia 28 kwietnia 2003 r.,

sygn. K 18/02 art. 84 k.r.o. jest niezgodny z Konstytucją w zakresie, w jakim wyłącza prawo

mężczyzny będącego biologicznym ojcem dziecka do dochodzenia ustalenia ojcostwa. Realizując

wyrok Trybunału ustawodawca nowelą z dnia 17 czerwca 2004 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1691)

zmienił art. 84 k.r.o. dopisując w nim uprawnienie domniemanego ojca dziecka do wytoczenia

powództwa o sądowe ustalenie ojcostwa.

Słowo podsumowania

W powyższym opracowaniu starałem się w sposób skrócony przedstawić prawa ojca w kontekście

instytucji ustalania pochodzenia dziecka. Bazowałem przy tym na aktualnym stanie prawnym.

W Sejmie trwają prace nad gruntowną nowelizacją kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Jedną z

zasadniczych zmian ma być przyznanie mężczyźnie prawa do żądania przed sądem unieważnienia

uznania dziecka wówczas, gdy nie jest on biologicznym ojcem. Obecnie, bowiem, o czym już

wspominałem, mężczyzna, który raz uznał dziecko praktycznie jest pozbawiony możliwości

unieważnienia uznania nawet, gdy ma po temu niezbite dowody. Nie może tego zrobić również

poprzez powództwo o zaprzeczenie ojcostwa, bowiem służy ono jedynie w wypadku, gdy dziecko

urodziło się w małżeństwie i prowadzi jedynie do obalenia domniemania, iż ojcem dziecka jest mąż

matki. Jedną z przyczyn przygotowywanej nowelizacji jest niewątpliwie fakt, iż obecny stan

wiedzy, a przede wszystkim możliwość wykonania badań DNA, dają praktycznie stuprocentową

możliwość wykluczenia ojcostwa.

Już teraz jednak propozycje Sejmu spotykają się protestem niektórych publicystów i naukowców.

W komentarzu zawartym w "Dzienniku" z dnia 12 lipca 2007 r. Jacek Hołówka, filozof i etyk z

Polskiej Akademii Nauk, pisze, iż: dziś w czasach badań DNA fetyszyzujemy biologiczną wartość

ojcostwa, zapominając o społecznej. Uważam, że wprowadzając przepisy, które będą potęgować tę

tendencję robimy duży błąd. (...) Mężczyzna, który płacił i odpowiadał za dziecko przez wiele lat,

powinien robić to do końca bez względu na związki biologiczne. Umożliwienie zrzeczenia się

ojcostwa moim zdaniem wprowadzi do rodziny element niepokoju i postawi ją w stanie

nieokreśloności. A z etycznego punktu widzenia powinniśmy w sposób szczególny chronić rodzinę.

Głos Jacka Hołówki w pewien sposób podsumowuje pojawiające się kontrowersje dotyczące roli

ojca w rodzinie i społeczeństwie. Wartościowe jest odróżnienie i definiowanie ojcostwa oraz

rodziny również w znaczeniu społecznym, a nie tylko biologicznym. W mojej opinii, uznając

słuszność linii orzeczniczej prezentowanej przez Trybunał Konstytucyjny, więzi biologiczne

łączące ojca z dzieckiem w pewnych wypadkach muszą ustąpić pola istniejącej już rodzinie. Miłość

ojcowska nie może polegać przecież wyłącznie na istnieniu tych samych genów. Dlatego też

zgadzam się, że nowelizacja przygotowywana przez Sejm jest zbyt daleko idąca. Możliwe, że

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: