1.doc

Las jest elementem przyrody o dużym znaczeniu dla jej prawidłowego funkcjonowania: zabezpie­cza glebę przed erozją, przeciwdziała osuwi­skom i lawinom, dzięki ogromnej sile reten­cyjnej zmniejsza niebezpieczeństwo powo­dzi, łagodzi ruchy powietrza, zwiększa jego wilgotność i wzbogaca je w tlen. Las jest bar­dzo ważnym składnikiem krajobrazu, urozmaica go i upiększa.

W ochronie przyrody 1as jest: 1) środowiskiem życia dużej liczby or­ganizmów, źródłem zasobów genowych wie­lu gatunków roślin i zwierząt; 2) najważniej­szym na Ziemi czynnikiem kształtowania biosfery dzięki wiązaniu energii słonecznej i wydzielaniu tlenu oraz wywieraniu wpływu na obieg wody, cykle geochemiczne i kli­mat. Dla ludzi lasy są miejscem rekreacji, źródłem cennego surowca - drewna i wielu innych pożytków. Rozróżnia się lasy pierwot­ne, naturalne i ukształtowane przez czło­wieka, wśród których skrajnymi postaciami są monokultury i plantacje leśne. Lasów pier­wotnych, w których nie dostrzega się zmian spowodowanych działalnością człowieka, jest już stosunkowo niewiele; spotyka się je jesz­cze w krajach arktycznych oraz na obsza­rach przyrównikowych. Człowiek dokonał w 1esie ogromnych zmian. Jego działalność roz­poczęła się już w neolicie, gdy zaczął wy­palać i karczować 1as dla uzyskania gruntu pod uprawy polowe. Dalsze uszczuplenia po­wierzchni leśnych powstały pod wpływem trzebieży w celu zdobycia materiału budow­lanego i opałowego. Powiększające się co­raz bardziej zapotrzebowanie na drewno ja­ko materiał budulcowy, a od XIX w. także jako surowiec dla przemysłu papierniczego, doprowadziło do ogromnego wyniszczenia 1asów. Aby sprostać potrzebom współczesnej go­spodarki, zaczęto wprowadzać do 1asów gatunki szybko rosnące i dające dużo masy drzew­nej, tworząc monokultury: na niżu - sosno­we, w górach - świerkowe. W wyniku tych zabiegów ogromnym zmianom uległ nie tyl­ko skład florystyczny 1asów (drzewostany jedno-gatunkowe), ale również ich struktura wie­kowa (drzewostany jednowiekowe). Mono­kultury uratowały wprawdzie istnienie lasów w Europie, ale przyczyniły się jednocześnie do degradacji siedlisk, zubożenia flory i fau­ny oraz powstania licznych klęsk w XX w. Inwazje szkodników i wiatrołomy poczyniły w nich duże spustoszenia, w związku z czym w XX w. zaczęto stosować nasadzenia mie­szane, złożone z różnych gatunków i różnowiekowe, ponieważ takie właśnie drzewo­stany są bardziej odporne na szkodniki i działanie wiatru. Podstawowym zadaniem gospodarki leśnej w Polsce jest ochrona 1asów i zachowanie ich naturalnych funkcji oraz powiększenie zasobów leśnych. Na dalszym miejscu stawia się produkcję drewna i in­nych surowców. W tym celu przebudowuje się monokultury na drzewostany mieszane, selekcjonuje i doskonali drzewa pod wzglę­dem genetycznym, powiększa powierzchnię 1asów przez zalesienia, ochrania lasy i oszczędza zużycie drewna. Resztki lasów pierwotnych i naturalnych znajdują ochronę w parkach narodowych i rezerwatach; pewne obszary leśne zostają uznane za lasy ochronne.                          

Eksploatacja lasów

Przez cale wieki ludzie wycinali lasy przede wszy­stkim w celu pozyskania drewna. Drewno było pierwszym wykorzystywanym przez człowieka paliwem i do dziś jest używane do ogrzewania.

Najlepsze drewno, pocięte na deski, wyko­rzystuje się do budowy domów, mostów, łodzi i statków, robi się z niego meble, instrumenty muzyczne oraz mnóstwo innych przedmiotów. Inne gatunki wykorzystywane są w procesach produk­cji papieru, plastiku, alkoholu, a z resztek można jeszcze zrobić płyty pilśniowe.

Najbardziej cenione jest drewno drzew liścia­stych, jako że jest ono najtwardsze. Drewno uzy­skiwane z drzew iglastych jest miększe. Są jednak wyjątki od tej reguły. Sosna parana ma bowiem drewno twarde, a nominalnie twarda balsa jest nie-7,wykle lekka i miękka.

Las jest źródłem jeszcze wielu innych produk­tów. Z kory dębu korkowego otrzymujemy korek. Z drzewa kauczukowego pozyskuje się lateks, wy­korzystywany w przemyśle chemicznym do pro­dukcji gumy (między innymi również gumy do żu­cia). Z kory chinowca wyodrębnia się chininę, lekarstwo stosowane przeciwko malarii. Żywica sosny znajduje szerokie zastosowanie przy pro­dukcji lakierów. Wiele drzew od dawna ceniono ze względu na właściwości odżywcze ich owoców. Obecnie drzewa owocowe najczęściej uprawia się

w sadach. W przemyśle spożywczym wykorzy­stuje się też nasiona i orzechy wielu gatunków. Jeszcze dwa tysiące lat temu Europa nieomal w całości pokryta była lasami, jednak większość z nich została wycięta, ustępując miejsca uprawom rolnym. Podobny los spotkał gęste niegdyś lasy wschodniej części USA. W ciągu pięciu wieków, od momentu pojawienia się Europejczyków, zosta­ły one prawic całkowicie zniszczone.

Gospodarka leśna

Umiejętnie gospodarowany las może być niewy-czerpalnym źródłem surowców. Las sam odradzał się już tysiące razy. Rośliny nagozalążkowe istnie­ją na ziemi już od 300 milionów lat. a okrytoza-lążkowe. czyli wszystkie drzewa liściaste, pojawi-ty się około 160 milionów lat temu.

Lasy północnej Europy i północnej części Ame­ryki Północnej mają nie więcej niż 10 tysięcy lat. Wówczas to bowiem powoli wycofał się z tych te­renów lądolód. Wystarczyło jednak, że klimat nieco się ocieplił, a już pojawiły się pierwsze drzewa. Najpierw leszczyna i brzoza, potem sosna, wiąz i jesion, a na koniec król drzew - d;jb.

Las. spalony albo wykarczowany przez czło­wieka, sam się odrodzi. Pierwsze pojawią się szyb­ko rosnące drzewa, na przykład brzozy, a kiedy już trochę podrosną, zapewniają schronienie innym, wolniej rosnącym, takim jak np. dąb.

W lesie wypełnionym najróżniejszymi gatun­kami roślin i zwierząt panuje równowaga. Jeśli jeden gatunek staje się zbyt liczny, natychmiast zwiększa się populacja innego, dla którego ten pierwszy stanowi pożywienie. Jeżeli na danym obszarze pojawia się zbyt dużo drapieżników.

wkrótce zaczyna brakować im pożywienia i część albo przenosi się w inne miejsce, albo zdycha z głodu. Gospodarka leśna polega więc na tym, by pozwolić przyrodzie samej utrzymywać równo­wagę, a ingerencję ograniczyć do naprawiania szkód wyrządzonych przez człowieka.

Te lasy. które już istnieją powinny być pielę­gnowane przez kontrolowany wyrąb i rozsadzanie. To jednak nie wystarczy. Coraz większą popular­nością cieszy się koncepcja ponownego zalesiania. Często jednak lasy posadzone przez człowieka są zbyt jednorodne. Dominacja jednego gatunku za­kłóca naturalną równowagę. Dlatego też obecnie przy zalesianiu staramy się tak dobierać gatunki, by było miejsce i dla drzew szybko rosnących, ta­kich jak np. jodła, i dla wolniej rosnących drzew liściastych, np. dębów. Są też szybko rosnące drze­wa liściaste, przykładem może być brzoza, która dostarcza cienia i osłony młodym jodłom.

Drzewa iglaste rosną stosunkowo szybko, dzię­ki czemu można je częściej wycinać i w ten sposób odzyskiwać zainwestowany kapitał. Natomiast większość drzew liściastych, które dostarczają naj­bardziej wartościowego drewna, rośnie znacznie wolniej i z drzew posadzonych dzisiaj pożytek będą mieli dopiero nasi wnukowie.

Ochrona

Las, aby prawidłowo się rozwijał, musi być właś­ciwie pielęgnowany. Sekret polega na tym, by wy­cinać jedynie tyle drzew rocznie, ile w tym samym czasie osiągnie wiek wyciętych. Trzeba więc wy­cinkę starannie planować. Jedną z metod planowej wycinki jest wycięcie wszystkich drzew z danego obszaru w określonych odstępach czasu, np. co 50 albo co 100 lat. W czasie między wyrębami las powinien wrócić do stanu pierwotnego. Inną meto­dą jest tzw. wycinka selektywna polegająca na tym, że przeznacza się do wycięcia drzewa w określo­nym wieku i określonych rozmiarów. Młodsze i mniejsze drzewa mają wówczas czas dorosnąć, a w miejscach, w których rosły ścięte drzewa sadzi się nowe. Dzięki takiemu systemowi, sadzonki mogą korzystać z naturalnej ochrony starszych drzew aż do momentu, kiedy same osiągną dojrzałość.

Metoda ta sprzyja również rozwojowi innych roślin i zwierząt żyjących w lesie. Wycinka selek­tywna, w przeciwieństwie do wyrębu, nie jest groź­na dla zwierząt, jako że ani ptaki, ani ssaki, ani owady nie zostają całkowicie pozbawione swoje­go naturalnego środowiska.

Większość rozwiniętych krajów świata prowa­dzi obecnie racjonalną politykę gospodarowania swoimi zasobami leśnymi. Największy jednak pro-

blem tkwi w przyszłości lasów równikowych, które należą do krajów biedniejszych. Są obszary, w któ­rych skala zniszczeń jest tak wielka, że za późno już na jakąkolwiek gospodarkę leśną. Co roku po­wierzchnia lasów tropikalnych zmniejsza się o 142 tys. km.2. Niektóre kraje, jak na przykład Indie, Wybrzeże Kości Słoniowej,Ghana,czy Ekwador, praktycznie wycięły już całkowicie swoje lasy. Masowy wyrąb lasów równikowych nie tylko sta­nowi zagrożenie dla klimatu ziemi, ale jest też kata­strofą dla zwierząt.

Na szczęście niektóre państwa podjęły w końcu działania, mające na celu ochronę lasów. Do tej grupy należą Boliwia i Brazylia. W 1986 roku. pod egidą ONZ, powołano do życia International Tro-pical Timber Organization (Międzynarodową Orga­nizację do Spraw Drewna z Lasów Równikowych), w skład której wchodzi 40 krajów.

Zasiadają w niej zarówno producenci jak i użyt­kownicy tego cennego surowca. Specjaliści z Organizacji starają się obecnie rozstrzygnąć w jaki sposób należy przeprowadzić ponowne zale­sienie obszarów dawniej porośniętych dżunglą, by uratować las równikowy od totalnej zagłady.

Czym gospodarujemy?

W Polsce dominują lasy publiczne - 82,6%, w tym lasy pozostające w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe - 78,4%, co odpowiada powierzchni 6967 mln ha. Struktura własności lasów nie uległa w ostatnim okresie istotnym zmianom. Zauważalny jest wzrost powierzchni leśnej parków narodowych z 1,0% w 1985 r. do 2,0% w r. 2002.
Lasy w Polsce zachowały się głównie na najsłabszych glebach. W strukturze siedliskowej w Lasach Państwowych przeważają siedliska borowe, występujące na 58,9% powierzchni lasów. Siedliska lasowe zajmują 41,1%. W Lasach Państwowych dominują gatunki iglaste. Zajmują one 77% powierzchni leśnej. Na nizinach przeważają drzewostany z sosną jako gatunkiem panującym choć już nie tak wyraźnie jak kilkadziesiąt lat temu. W roku 1945 (liczona łącznie z modrzewiem) zajmowała 75,5% powierzchni polskich lasów, podczas gdy w roku 1997 już tylko 69%. W górach w składzie gatunkowym najliczniej występuje świerk (łącznie 5,5%).  Z gatunków liściastych największy udział wykazuje dąb (7,1%). Struktura gatunkowa lasów w Polsce ulega korzystnym przemianom zmierzającym do wzbogacenia różnorodności biologicznej ekosystemów leśnych Pozycje naszej królowej podważają gatunki liściaste, niegdyś, w XIX wieku, pomijane na korzyść sosny podczas odnowień drzewostanów, głównie ze względu na wolniejszy od drzew iglastych wzrost. Dziś, jak widać, drzewa liściaste (dęby, lipy, brzozy, buki i klony) nadrabiają zaległości. W ciągu ostatnich 55 lat ich udział w polskich lasach wzrósł z 13 do 22,7%. . Po części sprzyjają temu zmiany klimatyczne, ocieplenie powoduje, że lepiej radzą sobie z konkurencją północnych gatunków – sosny i świerka.

Drugą przyczyną tych zmian jest praca leśników. Dbając, by na każdym siedlisku rósł las z gatunkami dla niego optymalnymi, leśnicy przebudowują drzewostany. Taka przebudowa to zadanie bardzo skomplikowane, trwające często kilkadziesiąt lat. Polega najczęściej na sadzeniu, pod koronami dorosłego drzewostanu, sadzonek drzew odpowiednich dla danego siedliska. Po latach, gdy wyrasta z nich nowe, mocne pokolenie, stopniowo usuwa się stare drzewa z najwyższych pięter leśnego ekosystemu, dając możliwość wzrostu czekającej pod ich koronami na swą szansę leśnej „młodzieży”.

W polskich lasach dominują drzewostany w wieku od 21 do 60 lat, tj. II i III klas wieku. Zajmują one odpowiednio 22,3% i 23,5% powierzchni. W znacznym stopniu jest to wynikiem wielkoobszarowych zalesień gruntów porolnych prowadzonych w latach 1946-70. Drzewostany powyżej 100 lat w PGL Lasy Państwowe stanowią 8,1% powierzchni. Stale wzrasta udział drzewostanów w wieku powyżej 80 lat, z ok. 0,9 mln ha w 1945 r. do ok. 1,5 mln ha w r. 2002 oraz  przeciętny wiek drzewostanów, który w roku 2002 w Lasach Państwowych wynosił 58 lat, a w lasach prywatnych – 40 lat    

Jeszcze dwa tysiące lat temu Europa nieomal w całości pokryta była lasami, jednak większość z nich została wycięta, ustępując miejsca uprawom rolnym. Podobny los spotkał gęste niegdyś lasy wschodniej części USA. W ciągu pięciu wieków, od momentu pojawienia się Europejczyków, zosta­ły one prawic całkowicie zniszczone.

Ochrona różnorodnych typów lasów pierwotnych ma wielkie znaczenie dla nauki i jest niezmiernie istotna dla przetrwania licznych gatunków zwierząt.