Jak powstał Nowy Testament
Spis treści :
1. Nauczanie Jezusa
2. Utrwalenie tradycji Nowego Testamentu
3. Geneza Ewangelii
4. Znaczenie Ewangelii
5. Problem synoptyczny
6. Język Nowego Testamentu
7. Początki Kościoła
8. Życie i działalność św. Pawła
9. Apostoł Narodów i jego Listy
10. Pisma Janowe
11. Listy powszechne i List do Hebrajczyków
12. Kanon Nowego Testamentu
13. Pismo Święte - od Biblii Hebrajskiej do Biblii chrześcijańskiej
Opracował Piotr Wasilewski na podstawie "Multimedialny Świat Biblii" (c) 1999 Naos s.c.
Więcej modułów do programu Thephilos znajdziesz na stronie http://www.theophilos.pl. Zapraszamy!
Nauczanie Jezusa
Jezus rozpoczął swoją publiczną działalność od chrztu przyjętego z rąk Jana Chrzciciela (odbyło się to w miejscu, gdzie trzynaście wieków wcześniej plemiona izraelskie pod wodzą Jozuego przekroczyły Jordan, aby podbijając Kanaan wejść w posiadanie Ziemi Obiecanej). Miał już wtedy ponad 30 lat - był człowiekiem dojrzałym.
Kiedy zaczął głosić nadejście Królestwa Bożego, zgromadziły się wokół Niego tłumy. W przeciwieństwie do rabinów sam powołał swoich uczniów (jak kiedyś Eliasz). Wybrał ich spośród prostych ludzi. Towarzyszyli Mu w codziennej wędrówce ścieżkami Palestyny, słuchali Jego nauk, byli świadkami dokonywanych cudów.
Nauczając, Jezus najczęściej posługiwał się przypowieściami i porównaniami. Dostosowywał formę wypowiedzi do poziomu słuchaczy: używał przykładów z ich życia codziennego, z ich zawodów, nawiązywał do zjawisk przyrody. Wykorzystywał również metody stosowane przez rabinów: podniosłe formuły i paralelizmy, cytował Stary Testament. Jak mówili Jego słuchacze, "nauczał z mocą". Swoją naukę potwierdzał życiem i znakami. Uzdrawiał chorych i dokonywał cudów. Wszystko to miało służyć przekazaniu ludziom Dobrej Nowiny o miłującym i przebaczającym Bogu.
Jednak szczególną wagę Jezus przywiązywał do formowania apostołów. Wyjaśniał im znaczenie przypowieści, tłumaczył sens wydarzeń, odpowiadał na nurtujące ich pytania, udzielił im władzy nad duchami nieczystymi. Przygotowywał ich w ten sposób do kontynuowania misji po Jego śmierci.
Apostołowie zaczęli rozumieć naukę Jezusa i sens dokonywanych przez Niego znaków dopiero w świetle wydarzeń paschalnych. Starali się nauczać podobnie, jak czynił to wcześniej ich Mistrz. Mówili o Jego życiu, męce, śmierci i zmartwychwstaniu oraz towarzyszących im wydarzeniach, dostosowując przekazywane orędzie do sytuacji słuchaczy. Strzegli czystości nauki, która została im powierzona przez Chrystusa.
W tradycji ustnej posługiwano się dwoma rodzajami materiałów. Pierwszy stanowiły narracje: opowiadano o cudach, których dokonał Jezus, o jego wędrowaniu po Galilei i całej Palestynie, o przeżyciach związanych z obcowaniem z Nim. Druga część materiału to logia, czyli słowa Jezusa: zapamiętywano to, co powiedział, i wiernie cytowano jego nauczanie.
Apostołowie mówili o wydarzeniach, w których sami uczestniczyli, natomiast ich słuchacze mogli poznawać Jezusa już tylko przez wiarę. Dzięki niej, przyjmując chrzest, stawali się członkami wspólnoty Kościoła. Wspólnota ta dzięki obecności Ducha Świętego, nauczaniu apostołów, modlitwie, łamaniu chleba (Eucharystii) i braterskiej jedności doświadczała tej samej rzeczywistości Królestwa, co bezpośredni świadkowie życia Jezusa, wpływając na kształt przekazywanej tradycji.
Utrwalenie tradycji Nowego Testamentu
Po otrzymaniu nakazu misyjnego oraz wniebowstąpieniu Jezusa apostołowie umocnieni Duchem Świętym zaczęli dawać świadectwo o tym, co przeżyli w związku z osobą Mistrza z Nazaretu. Mówili, że jest Synem Bożym (Bogiem), który stał się człowiekiem, opowiadali o znakach, których dokonywał, o Jego ofierze za grzechy świata, i udzielali chrztu w Jego imię. Przekazywali słuchaczom naukę Jezusa. Ich świadectwo tworzyło tradycję ustną i stawało się fundamentem wiary powstających gmin chrześcijańskich.
Przez pewien czas nauczanie Jezusa, Jego orędzie i pamięć o Nim żyły tylko w przekazie ustnym. Kryzys tego przekazu, związany ze stopniowym odchodzeniem pokolenia świadków oraz prześladowaniami na terenie Palestyny przyczynił się do podjęcia prób zapisu tradycji. Zadanie to było o tyle łatwiejsze, że w istniał już precedens utrwalania świętej Tradycji na piśmie w postaci ksiąg Biblii Hebrajskiej (por. Zapisy tradycji ustnej). Dokonano więc spisania nauki Jezusa poszerzonej o zrozumienie wiary apostołów i doświadczenie Kościoła pierwotnego. Wszystko to złożyło się na teksty, której później weszły do kanonu Nowego Testamentu jako Ewangelie. Na ostateczny ich kształt miała także wpływ osobowość anonimowych autorów natchnionych, którzy uporządkowali i uzupełnili istniejące materiały oraz dostosowali je do sytuacji i problemów adresatów. Proces powstawania Ewangelii można przyrównać do procesu kształtowania się Tory, z tą różnicą, że Pięcioksiąg Mojżesza tworzył się kilkaset lat, a Ewangelie - około pięćdziesięciu.
Równocześnie z utrwalaniem Ewangelii kształtował się drugi nurt Tradycji. Konkretne problemy wynikające ze złego lub niepełnego zrozumienia nauki apostołów, czy też zaistnienia nowych okoliczności w powstających gminach spowodowały konieczność stworzenia pism dydaktycznych (największą rolę w ich tworzeniu odegrał Paweł z Tarsu, Apostoł Narodów, założyciel wspólnot rozsianych w Azji Mniejszej i Europie - przypisuje mu się aż trzynaście pism). Listy służyły pouczeniu chrześcijan, strzegły czystości otrzymanego depozytu wiary, umożliwiały odczytanie nauki Jezusa w nowych, konkretnych sytuacjach, w jakich znaleźli się wyznawcy Chrystusa. Jako księgi dydaktyczne mają swoją analogię w starotestamentowych Pismach, które czerpały z mądrości narodu żyjącego Przymierzem z Bogiem.
Geneza Ewangelii
Przez pewien czas nauczanie Jezusa, Jego orędzie i pamięć o Nim żyły tylko w przekazie ustnym. Kiedy rozpoczął się kryzys tego przekazu, związany ze stopniowym odchodzeniem pokolenia świadków oraz prześladowaniami na terenie Palestyny, uczniowie apostołów kontynuujący ich misję zaczęli spisywać fragmenty tradycji ustnej. Czynili sobie prywatne notatki ułatwiające wierne przekazywanie orędzia. Zamieszczali w nich opisy męki, logia, czyli sentencje wygłoszone przez Jezusa, przypowieści, opowiadania o cudach oraz dialogi. Te mniejsze dokumenty pełniły względem tradycji rolę pomocniczą.
Kanoniczne Ewangelie były nie tylko prostym wynikiem rozszerzania tego rodzaju zapisków. Hagiografowie uporządkowali istniejące materiały, ułożyli je w większe całości zgodnie z pewnymi schematami (geograficznym, chronologicznym, tematycznym), ustalili kolejność. Dodali fragmenty łączące, wstępy, zakończenia oraz podsumowania (tzw. summaria). Pisanie o Jezusie wymagało całościowej wizji Jego osoby, spojrzenia porządkującego dzieło pod względem treści, a nie tylko formy. Ewangeliści musieli więc być świadomymi pisarzami. W zależności od przyjętej koncepcji teologicznej oraz adresatów ukazali Jezusa w nieco innym świetle.
Ewangelie nie są sumą relacji historycznych. Nie mieszczą się w ramach żadnego istniejącego gatunku literackiego. Najbliższe są im biografie typu antycznego, które przedstawiały wydarzenia z życia bohatera nie w porządku chronologicznym, a raczej tematycznie (skupiały się na głównym okresie jego życia, czasem akcentując moment narodzin lub śmierci). Ewangelie różnią się od nich przede wszystkim celem teologicznym, co zbliża je do ksiąg Starego Testamentu, które w podobny sposób łączą relacje o wydarzeniach z wyjaśnianiem ich sensu. Za twórcę gatunku ewangelii uważa się św. Marka.
Do kanonu Nowego Testamentu weszły cztery Ewangelie: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Choć tradycja wczesnochrześcijańska przypisuje je konkretnym osobom (w tym dwóm apostołom), to podobnie jak w Starym Testamencie dzieła te miały wielu anonimowych autorów. Brak dokładnych danych dotyczących czasu powstania poszczególnych Ewangelii. Przyjmuje się, że Mateusz spisał "mowy (logia) Pańskie" ok. 50 r. (nie wiadomo, czy była to aramejska forma jego Ewangelii, czy tylko zbiór sentencji Jezusa). Ewangelia Marka powstała jeszcze przed rokiem 70 r., grecka forma Ewangelii Mateusza - po 80 r., Łukasz natomiast zredagował swoje dzieło w latach 85-90. Najpóźniej powstała Ewangelia Jana - ok. 100 r.
Znaczenie Ewangelii
Stary Testament koncentruje się wokół Przymierza, czyli więzi biblijnego Izraela z Bogiem. Opisuje przede wszystkim historię zbawienia Narodu Wybranego od Abrahama przez Mojżesza, królów, proroków, niewolę babilońską i okres po niej następujący aż do odrodzenia państwowości. W centrum Nowego Testamentu stoi natomiast już nie zespół wydarzeń, ale osoba i posłannictwo Jezusa. Przymierze starotestamentowe było przypieczętowane krwią ofiar składanych ze zwierząt, zaś gwarantem Nowego Przymierza jest krew ukrzyżowanego Syna Bożego.
Podobnie jak w kanonie Starego Testamentu centralne miejsce zajmuje Pięcioksiąg, trzonem Nowego Testamentu są Ewangelie. Jak mówi Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Objawieniu Bożym (Dei Verbum), są one głównym świadectwem życia i nauki Jezusa Chrystusa, źródłem ich poznania (KO 18). Dowodzą, że w Jego osobie, życiu, czynach i nauce urzeczywistniły się wszystkie proroctwa mesjańskie Starego Testamentu i najpełniej ukazują sens Jego posłannictwa oraz kontynuującego Jego misję Kościoła.
Już na początku II w. w oficjalnym użyciu były cztery Ewangelie. Nie ma żadnego świadectwa, aby jakakolwiek inna Ewangelia poza kanonicznymi (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) była przyjęta jako Pismo Święte w prawowiernym Kościele. Jest to wyraz świadomości wspólnoty pierwotnej co do ich znaczenia.
Wagę Ewangelii potwierdza również liturgia Kościoła. Podczas sprawowania Eucharystii czytanie Ewangelii jest centralnym elementem liturgii słowa (jest to swego rodzaju analogia do czytania Tory podczas liturgii synagogalnej). Podkreśla je nawet stojąca postawa uczestników. Podobnie jak sprawowanie Eucharystii jest uobecnianiem ofiary Jezusa w Kościele, tak czytanie z wiarą Ewangelii (podczas liturgii lub indywidualnie) uobecnia Wcielone Słowo.
W kanonie Nowego Testamentu cztery Ewangelie zalicza się do ksiąg historycznych. Do tej samej grupy ksiąg należą również napisane przez św. Łukasza, autora trzeciej Ewangelii, Dzieje Apostolskie, które przedstawiają początki Kościoła i przez analogię bywają określane jako Ewangelia Ducha Świętego.
Problem synoptyczny
Porównując Ewangelie można zauważyć, że trzy pierwsze mają charakter narratywny, zaś czwarta (Ewangelia św. Jana) - teologiczny. Zestawiając Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza tak, aby podobne fragmenty były na jednym poziomie, łatwo dostrzec wiele podobieństw. Fakt ten jest nazywany problemem synoptycznym, a trzy pierwsze Ewangelie określa się mianem Ewangelii synoptycznych.
Dokonanie analizy porównawczej Ewangelii synoptycznych prowadzi do następujących wyników: Ewangelia Marka zawiera 666 wierszy, Ewangelia Mateusza ma 1067 wierszy (z czego 600 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Łukaszem i 232 własne), natomiast Ewangelia Łukasza liczy 1119 wierszy (350 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Mateuszem i 564 własnych).
Problem synoptyczny próbowano rozwiązać w różny sposób. Do czasów Oświecenia przyjmowano wyjaśnienie św. Augustyna, że Marek skrócił Ewangelię Mateusza, która była uważana za najważniejszą i najstarszą spośród wszystkich Ewangelii (pogląd ten ma swoje odbicie w kanonie Nowego Testamentu). W średniowieczu i w czasach reformacji starano się zharmonizować wypowiedzi trzech Ewangelii, uznając istnienie jednego źródła. Problem podjęto na nowo na początku XIX w. w gronie egzegetów niemieckich. Powstała wówczas popularna do dziś hipoteza dwóch źródeł.
Według najstarszych szkół niemieckich pierwsza została spisana Ewangelia Marka. Obok niej istniała odrębna tradycja zawierająca mowy (logia) Pańskie, oznaczana symbolem Q (niem. quelle - źródło). Stanowiły one źródła podstawowe dla Mateusza i Łukasza. Mateusz przejął prawie cały materiał Ewangelii Marka (600 wierszy), a Łukasz - trochę ponad połowę (350). Materiał pochodzący z Q można odnaleźć u Mateusza w pięciu mowach: Mt 5-7; 10; 18; 23; 25, natomiast u Łukasza w 3,7-4,13; 6,20-7,35; 9,51-13,35.
Powyższa teoria zakłada, że fragmenty występujące tylko w Ewangelii Mateusza (np. fragment mówiący o żonie Piłata, mędrcach ze wschodu, narodzeniu Jezusa, ucieczce z Egiptu) lub Łukasza (np. przypowieść o synu marnotrawnym, fragment dotyczący dobrego łotra) pochodzą bezpośrednio od ewangelistów. Istnieje jednak hipoteza mówiąca o dodatkowych materiałach (tzw. Sondergut - materiał własny). Zatem Mateusz korzystałby z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SMt). Analogicznie Łukasz korzystałby przy redakcji swojej Ewangelii z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SŁk).
Istnieją również dużo bardziej skomplikowane teorie, np. zaproponowana przez współczesnego egzegetę francuskiego M. E. Boismarda, która zakłada dwie fazy redakcyjne. W pierwszej autorzy korzystając z czterech źródeł (A, B, C, Q), stworzyli pierwsze wersje Ewangelii (tzw. proto-Mt, proto-Mk i proto-Łk). W drugiej fazie z dokumentów pośrednich powstały ostateczne wersje kanoniczne.
Mimo że próby rozwiązania problemu synoptycznego podejmuje od dawna wielu egzegetów, nie doczekał się on jeszcze jednoznacznego wyjaśnienia.
Język Nowego Testamentu
Od czasów niewoli babilońskiej w Palestynie dominował język aramejski, choć w liturgii nadal stosowano język hebrajski (gdyż w nim zostały zapisane księgi Biblii Hebrajskiej). Od IV w. przed Chr., wraz z hellenizacją starożytnego Wschodu, zaczęto coraz powszechniej używać greki (a właściwie jej rozpowszechnionej odmiany zwanej koine).
Jezus posługiwał się wszystkimi tymi językami. Znał dobrze hebrajski, skoro w synagodze wziął do ręki zwój i czytał fragment z Księgi Izajasza. Sprawnie posługiwał się też greką lub łaciną, ponieważ nie potrzebował tłumacza w rozmowie z Piłatem. Jednak Jego ojczystym językiem był aramejski, o czym świadczy modlitwa podczas konania na krzyżu, kiedy Jezus cytuje w oryginale Psalm 22: Eli, Eli, lema sabachthani. Tym też językiem posługiwał się, nauczając tłumy w Palestynie.
Podobnie apostołowie, dla których aramejski był językiem ojczystym, posługiwali się nim w głoszeniu Ewangelii. W tym więc języku kształtowała się chrześcijańska tradycja. Jak twierdzi Papiasz, pierwsze logia Jezusa celnik Mateusz, jeden z apostołów, spisał właśnie po aramejsku.
W latach 40., po prześladowaniach Agryppy I, kiedy chrześcijanie zaczęli emigrować z Palestyny do Syrii, coraz powszechniej zaczęto używać greki jako języka międzynarodowego, znanego w całym imperium rzymskim. Centrum chrześcijaństwa przeniosło się do Antiochii. Greka zaczęła wypierać aramejski, tym bardziej że wyznawcy Chrystusa posługiwali się tekstami Starego Testamentu w wersji Septuaginty. Kiedy po 70 r. nastąpiło ostateczne oddzielenie chrześcijaństwa od Synagogi, chrześcijanie mieli coraz mniejszy kontakt z językami semickimi.
Dlatego też wszystkie teksty Nowego Testamentu zostały napisane w języku greckim (koine). Różnią się jednak między sobą stylem i słownictwem. Najładniejszą greką posługiwał się Łukasz oraz autor Listu do Hebrajczyków, natomiast uboższe słownictwo występuje w pismach Janowych (czwarta Ewangelia zawiera 15 420 słów, w tym tylko 1011 różnych wyrazów; nie świadczy to jednak o mniejszej wadze przekazanego w nich orędzia - każde słowo u Jana jest nośnikiem wielu poziomów znaczeniowych).
Powszechność greki sprzyjała rozwojowi Kościoła, podobnie jak dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna w imperium rzymskim. To dzięki grece Paweł mógł zanieść Ewangelię na "krańce świata" i głosić ją poganom nie znającym hebrajskiego. Greka pozostała językiem Kościoła aż do IV w., kiedy na zachodzie zaczęła ją wypierać łacina.
Początki Kościoła
Wniebowstąpienie Jezusa oraz zesłanie Ducha Świętego zapoczątkowały intensywny rozwój Kościoła. Dzięki życiu nauką apostołów, wspólnocie, wzajemnej trosce oraz sakramentom (szczególnie Eucharystii) i modlitwie pierwsze gminy chrześcijańskie umacniały się wewnętrznie i pozyskiwały nowych wyznawców.
Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się wyłącznie wśród Żydów na terenie Palestyny. Dlatego jego pierwszych wyznawców nazywa się judeochrześcijanami. Kiedy w 41 r. Agryppa I został władcą na całym obszarze dawnego królestwa Heroda Wielkiego, zaczął prześladować Kościół (m.in. skazał na śmierć Jakuba Starszego, brata Jana), aby przypodobać się Żydom niezadowolonym z jego władzy. Wyznawcy Jezusa opuszczali Jerozolimę, udając się do miejsc, w których istniały gminy żydowskie (np. do Damaszku, Antiochii, Aleksandrii). Posługując się językiem greckim, powszechnie używanym na terenie całego imperium, nieśli Dobrą Nowinę na krańce ówczesnego świata. Pod koniec lat czterdziestych największe centrum chrześcijaństwa znajdowało się w Antiochii, gdzie po raz pierwszy uczniów Jezusa nazwano chrześcijanami.
Choć pierwszego poganina (Korneliusza, setnika z kohorty stacjonującej w Cezarei Nadmorskiej) ochrzcił św. Piotr, dopiero św. Paweł, były faryzeusz i zaciekły prześladowca chrześcijan, stał się apostołem narodów. Podczas jego pierwszej wyprawy misyjnej w Azji Mniejszej powstał spór dotyczący warunków przynależności pogan do Kościoła. Rozstrzygnęli go apostołowie podczas tzw. Soboru Jerozolimskiego (49/50 r.), ogłaszając zwolnienie chrześcijan od zachowywania Prawa Mojżeszowego i obowiązku obrzezania. Powstały wówczas także tzw. klauzule Jakubowe, nakazujące im jedynie powstrzymanie się od spożywania pewnych pokarmów (uznawanych za nieczyste), aby niepotrzebnie nie wywoływać zgorszenia i nie utrudniać współżycia z Żydami.
Kolejne dwie podróże św. Pawła wprowadziły chrześcijaństwo na teren Europy. Nastąpiło tu silne zderzenie z kulturą i filozofią grecką, która kładła nacisk na problemy ludzkiego życia, postępowanie i szczęście jednostki. Dla zwolenników Platona, uznających ciało za więzienie duszy, nie do przyjęcia była idea zmartwychwstania. Filozofia grecka nie była jeszcze gotowa na zaakceptowanie doświadczenia chrześcijańskiego, co stało się przyczyną porażki św. Pawła w Atenach, centrum hellenizmu.
Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób chrześcijaństwo dotarło do Rzymu, choć zapewne pomogła w tym dobra komunikacja (drogi) pomiędzy stolicą imperium a prowincjami (prawdopodobnie nastąpiło to po prześladowaniach Agryppy I). Kościół musiał się rozwijać dość szybko, skoro wywołało to sprzeciw tamtejszej Synagogi. Niedługo później cesarz Klaudiusz (41-54) wydał dekret, na mocy którego Żydzi (a wraz z nimi i judeochrześcijanie, m.in. Akwila i Pryscylla, współpracownicy Pawła) zostali wypędzeni z Rzymu. Odtąd chrześcijanie zaczęli się ukrywać, spotykając się w katakumbach. Kolejne prześladowania rozpoczęły się w 64 r. za cesarza Nerona. W tym czasie zginęli św. Piotr (65 r.) oraz św. Paweł (67 r.).
Podczas panowania kolejnych cesarzy: Galby, Otona, Witeliusza, Wespazjana i Tytusa, chrześcijanie cieszyli się względnym pokojem, choć dwaj ostatni prowadzili wojnę przeciw zbuntowanym Żydom. W latach 90. za sprawą Domicjana rozpoczęły się prześladowania powszechne (a nie jak dotąd lokalne). Jednak im bardziej prześladowano chrześcijan, tym szybciej wzrastała ich liczba i umacniała się wiara Kościoła.
Życie i działalność św. Pawła
Szaweł urodził się około 5 r. (niektórzy uważają, że ok. 10 r.) w Tarsie, stolicy Cylicji w Azji Mniejszej. Pochodził z pokolenia Beniamina, a po rodzicach odziedziczył obywatelstwo rzymskie. Na przynależność do dwóch cywilizacji wskazują jego dwa imiona: żydowskie - Saul (Szaweł) i greckie - Paulos (Paweł). Jak napisał Łukasz w Dziejach Apostolskich, tego drugiego imienia Paweł zaczął używać na Cyprze, podczas pierwszej wyprawy misyjnej, kiedy spotkał się z prokonsulem Pawłem Sergiuszem i nawrócił go.
Młody Paweł studiował w Jerozolimie u jednego z największych ówczesnych rabinów, Gamaliela I. Jako żarliwy faryzeusz służył Bogu, dokładnie zachowując Prawo. Będąc teologiem, dobrze zdawał sobie sprawę z tego, że nauczanie apostołów może zagrozić podstawom judaizmu, dlatego stał się gorliwym prześladowcą chrześcijan.
Około 36 r., po otrzymaniu od arcykapłana listów do synagog w Damaszku, Paweł udał się tam, aby uwięzić i sprowadzić do Jerozolimy wyznawców Chrystusa. Wtedy miało miejsce wydarzenie, które zdecydowało o całym jego dalszym życiu: z prześladowcy stał się gorliwym apostołem drogi, którą wcześniej zwalczał.
Po nawróceniu Paweł udał się na pewien czas do Arabii. Kiedy powrócił do Damaszku, zaniepokojeni jego przemianą Żydzi, postanowili go zgładzić. Dzięki pomocy braci udało mu się jednak uniknąć zasadzki i zbiec do Jerozolimy. Tam Barnaba, lewita z Cypru, cieszący się wielkim autorytetem w gminie jerozolimskiej, zaprowadził go do apostołów. Paweł mówił im o swoim posłannictwie i sposobie urzeczywistniania go, ale nieufni uczniowie odesłali go do Tarsu. Dopiero po kilku latach odnalazł go tam Barnaba i sprowadził do Kościoła w Antiochii, który odtąd stał się macierzystą wspólnotą przyszłego Apostoła Narodów.
Około 45 r., razem z Barnabą oraz Janem Markiem (późniejszym towarzyszem św. Piotra, ewangelistą), został wysłany przez gminę antiocheńską w pierwszą podróż misyjną. Obejmowała ona teren Azji Mniejszej, gdzie powstało w tym czasie wiele wspólnot chrześcijańskich. Paweł udawał się najpierw do synagog, uważając, że na mocy wierności Boga Ewangelia powinna być głoszona najpierw Żydom. Gdy jednak odrzucali oni Dobrą Nowinę, kierował się do pogan. Zasadę tę stosował przez całe życie. Kiedy powstał spór o konieczność zachowywania przepisów Prawa przez nawracanych na chrześcijaństwo pogan (poganochrześcijanie), Paweł, świadom, że swoją misję może wypełnić tylko w jedności z apostołami, udał się ponownie do Jerozolimy, by go rozstrzygnąć. Sobór Jerozolimski (49-50 r.) zaaprobował działalność i poglądy Pawła, co otworzyło drogę do chrystianizacji wszystkich mieszkańców świata starożytnego, niezależnie od narodowości i religii.
Druga (50-53) i trzecia (53-58) wyprawa misyjna Pawła zaowocowały umocnieniem Kościołów w Azji Mniejszej, powstaniem kilku następnych wspólnot oraz założeniem pierwszych gmin chrześcijańskich w Europie (Grecja).
Wiosną, po powrocie z trzeciej podróży i zawiezieniu darów dla głodującego Kościoła jerozolimskiego zebranych w Europie, Paweł został aresztowany (58 r.), przewieziony do Cezarei i wtrącony do więzienia przez namiestnika Feliksa. Kiedy dwa lata później namiestnikiem został Festus, Paweł jako obywatel rzymski domagał się, by jego sprawa została rozpatrzona przed cezarem. Jesienią 60 r. eskortowany przez żołnierza wyruszył do Rzymu. Złe warunki pogodowe sprawiły, że okręt rozbił się (rozbitkowie znaleźli się na Malcie), co przedłużyło podróż Pawła.
Po dotarciu do Rzymu trzy lata czekał na wyrok w swojej sprawie, przebywając w wynajętym przez siebie mieszkaniu razem z pilnującym go żołnierzem. Prowadził w tym czasie ożywioną działalność apostolską.
W 63 r., po procesie uniewinniającym go, Paweł udał się prawdopodobnie do Hiszpanii (podróż ta jest kwestionowana przez niektórych egzegetów, choć wzmiankę o zamiarach Pawła można znaleźć w Liście do Rzymian, potem do Efezu, na Kretę i do Macedonii. Ok. 67 r. ponownie aresztowano go i uwięziono w Rzymie. W tym samym roku został ścięty przy drodze do Ostii.
Apostoł Narodów i jego Listy
Prawie połowa tekstów należących do kanonu Nowego Testamentu jest przypisywana św. Pawłowi. Egzegeci uznają go za najbardziej dojrzałego teologicznie ze wszystkich autorów natchnionych Nowego Testamentu. W przeciwieństwie do Ewangelii Listy Pawła nie koncentrują się na ziemskim życiu i działalności Jezusa, lecz dominuje w nich soteriologia, czyli nauka o odkupieniu.
Wkład Pawła w rozwój chrześcijaństwa jest porównywalny z wkładem tłumaczy Septuaginty w proces docierania Biblii Hebrajskiej do świata pogańskiego. Znajomość dwóch kultur umożliwiła mu przeniesienie w cywilizację grecką żydowskiego doświadczenia związanego z wcieleniem Syna Bożego i Jego orędziem. Dzięki temu przesłanie Ewangelii stało się zrozumiałe również dla kolejnych pokoleń wyrosłych z kultury hellenistycznej. Paweł stał się więc rzeczywistym apostołem narodów. Jego nawrócenie przyczyniło się do tego, że chrześcijaństwo nie pozostało tylko jedną z wielu żydowskich sekt, a przekroczyło bariery narodowe.
Listy Pawłowe stanowią najstarszą część Nowego Testamentu. Zgodnie z wynikami badań współczesnych nauk biblijnych bezpośrednio od Pawła pochodzi 7 listów: List do Rzymian, Pierwszy i Drugi List do Koryntian, List do Galatów, List do Filipian, Pierwszy List do Tesaloniczan i List do Filemona. Pozostałe listy napisane pod jego imieniem, zostały prawdopodobnie zredagowane przez sekretarza-redaktora, który napisał je na polecenie apostoła lub opierając się na jego nauce. Do tzw. listów deuteropawłowych należą: List do Efezjan, List do Kolosan, Drugi List do Tesaloniczan oraz listy pasterskie: Pierwszy i Drugi List to Tymoteusza i List do Tytusa.
Dokumenty stanowiące źródło teologicznej myśli Pawła powstawały w okresie ok. 15 lat (51-66 r.). W tym czasie zmieniał się teren działalności apostoła (Palestyna, Azja Mniejsza i Rzym, być może Hiszpania), zmieniali się odbiorcy pouczeń (judeochrześcijanie palestyńscy, poganie wychowani w kulturze hellenistycznej, mieszkańcy Rzymu). Poszczególne gminy chrześcijańskie borykały się z bardzo różnymi problemami. Czasami chodziło o trudności natury zewnętrznej (np. podziały w gminie korynckiej, zamęt spowodowany działalnością charyzmatyków), innym razem dochodziły do głosu kryzysy doktrynalne.
Najstarsza warstwa teologii Pawła (1 i 2 Tes) obejmuje prawdę o bóstwie Jezusa Chrystusa, o Jego zmartwychwstaniu i całym dziele zbawczym, które zostanie dopełnione w chwili Jego powtórnego przyjścia (paruzji). Chrześcijanin oczekujący Zbawiciela nie może zatem trwać w bezczynności, ale powinien doskonalić się w miłości bliźniego.
Tzw. Listy Wielkie (Rz, Ga, 1 i 2 Kor) ukazują drugi etap rozwoju Pawłowej teologii. W polemikach ze zwolennikami nawrotu do judaizmu dojrzała myśl, że usprawiedliwienia dostępuje się przez wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez przestrzeganie Prawa. Nastąpiło dalsze sprecyzowanie nauki o zbawczym dziele Jezusa. Na tle polemik z hellenizmem ukształtowało się ewangeliczne pojęcie mądrości, poznania, został podjęty problem miejsca chrześcijanina w świecie.
Trzeci etap ewolucji teologii Pawła stanowią tzw. Listy Więzienne (Kol, Ef, Flp, Flm), powstałe na skutek zetknięcia się młodego chrześcijaństwa z gnozą. Listy te są uznawane za najgłębsze, co się uzasadnia faktem, że uwięziony Paweł miał dużo czasu na refleksję nad swoim życiem i misją oraz na przemyślenie tajemnicy Kościoła. Mówią one o bezwzględnym pierwszeństwie Chrystusa jako jedynego pośrednika i dokonanym dziele odkupienia przedłużającym się w Kościele (Mistycznym Ciele Chrystusa).
Deuteropawłowe Listy Pasterskie (1 i 2 Tm, Tt) powstałe pod koniec I w. są pismami zawierającymi głównie wskazania praktyczne, dotyczą więc porządku w gminach chrześcijańskich, sprawowania urzędu pasterskiego oraz ostrzegają przed głosicielami błędnych nauk.
Pisma Janowe
Jan, syn Zebedeusza i Salome, brat Jakuba Starszego, początkowo uczeń Jana Chrzciciela, był najmłodszym z apostołów. Być może ze względu na młodość i porywczy charakter otrzymali wraz z bratem przydomek Boanerges (Synowie Gromu). Jako umiłowany uczeń Jezusa, Jan razem z Piotrem i Jakubem był dopuszczony do poznania największych tajemnic Chrystusa. Był jedynym uczniem obecnym pod krzyżem w chwili śmierci Chrystusa. Umierający Zbawiciel powierzył mu swoją Matkę.
W latach 50. (w czasie Soboru Jerozolimskiego) Jan, obok Piotra i Jakuba Młodszego, był filarem Kościoła jerozolimskiego. Prawdopodobnie przebywał w Palestynie aż do wybuchu wojny żydowskiej (66-67 r.), po czym udał się do Efezu, gdzie spotkał go ok. 97 r. biskup Papiasz. Jan był duchowym kierownikiem Kościołów w rzymskiej Azji symbolicznie przedstawianych jako siedem wspólnot: w Efezie, Smyrnie, Pergamonie, Tiatyrze, Sardes, Filadelfii i Laodycei. W czasie prześladowań wszczętych przez Domicjana został zesłany na wyspę Patmos.
...
borysr