pod redakcją Jerzego Tomaszewskiego
opracował Józef Adelson
Najnowsze dzieje Żydów w Polscew
w zarysie (do 1950 roku)
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 1993
Książka ta powstała w związku z pracami
prowadzonymi w Centrum Badania i Nauczania Dziejów
i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza
Projekt okładki i stron tytułowych MARYNA WIŚNIEWSKA
Redaktor JOLANTA KOWALCZUK
Redaktor techniczny DANUTA JEZIERSKA-ŻACZEK
Opracowanie kartograficzne IRENA MAKAREWICZ
Korekta HANNA JANCZEWSKA
, Tytuł dotowany przez Ministra Edukacji Narodowej
Copyright © by
Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1993
ISBN 83-01-11070-8
-w *
Wpisano do inwentarza
WSTĘP
Historia Polski jest nierozłącznie związana z dziejami mniejszości narodowych, które żyją w obrębie naszego kraju. To stwierdzenie powoli zdobywa drogę do praktyki polskich autorów dzieł historycznych, aczkolwiek daleko jeszcze do pełnego wyciągnięcia z niego wniosków.
Szczególnie silne są więzi łączące dzieje Żydów z historią Polski. Osadnictwo żydowskie na ziemiach polskich sięga zapewne czasów przed powstaniem państwa. W XVIII w., według szacunków niektórych badaczy, niemal 80% Żydów całego świata mieszkało w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Później rozbiory rozdzieliły społeczność żydowską państwa polskiego; losy ludzi zamieszkujących poszczególne zabory i ziemie toczyły się rozmaicie, pojawiły się masowe ruchy migracyjne i w XX w. Polska pozostawała wprawdzie wielkim skupiskiem żydowskim — stała się nawet najważniejszym ośrodkiem intelektualnym Żydów w świecie — lecz większość z nich mieszkała już poza jej granicami. Niemniej trudno jest pisać o historii Żydów w XX stuleciu bez uwzględnienia mieszkańców naszego kraju. Trudno także badać dzieje II Rzeczypospolitej zapominając o jej żydowskich obywatelach.
Tymczasem najnowsze dzieje Polski i historia Żydów bywają na ogół traktowane rozdzielnie. Historycy polscy zajmują się analizą dziejów państwa oraz narodu polskiego, abstrahując zazwyczaj od losów mniejszości narodowych, co najwyżej rozpatrując stosunki między nimi a Polakami. Trudno jednak je badać, jeśli niewiele wiadomo o tychże mniejszościach, o ich życiu intelektualnym, politycznym i położeniu gospodarczym. Historycy żydowscy poza Polską najczęściej interesują się wyłącznie dziejami Żydów, nie zważając na to, iż mieszkali oni w konkretnym kraju, współżyli z innymi narodami. Ograniczają się często do analizy stosunków między społecznością żydowską a pozostałymi obywatelami, sprowadzając je nieraz tylko do zagadnienia antysemityzmu. Nie można jednak zrozumieć dziejów żydowskich, jeśli pomija się rozmaite obiektywne uwarunkowania ewolucji państwa, w którym zamieszkiwali. Nie wszystkie bowiem — a często nawet nie te najistotniejsze — przyczyny problemów trapiących Żydów daje się sprowadzić do otaczającej ich niechęci.
Paradoksem jest, że już wybitny myśliciel syjonistyczny Ahad Ha-am dostrzegał ten związek, pisząc w 1897 r., wkrótce po I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei: „Możemy przy pomocy środków naturalnych ustanowić pewnego dnia Państwo Żydowskie [...] lecz nawet wówczas większa część naszego ludu pozostanie rozproszona na obcej glebie. [...] Czy stworzymy Państwo Żydowskie czy też nie, sytuacja materialna Żydów zawsze zależeć będzie zasadniczo od
warunków gospodarczych oraz poziomu kulturalnego rozmaitych narodów, wśród których jesteśmy rozproszeni"1.
Natomiast współcześni badacze bardzo często rozrywają te wzajemne zależności, choć w rezultacie pozbawiają się możliwości zrozumienia przebiegu procesów historycznych.
W Polsce od wielu lat wzrasta zainteresowanie dziejami Żydów. Wyraża się ono w znacznych nakładach książek, nieraz nader specjalistycznych, poświęconych tej problematyce, a także w powodzeniu reprintów prac wydanych dawniej. Brak jednak nadal systematycznego wykładu historii Żydów, nawiązującego do dziejów całej Polski i obejmującego także epokę najnowszą. Takiego opracowania nie dorobiła się również historiografia innych krajów, poza bardzo zwięzłym wykładem obejmującym lata 1918-1939, przeznaczonym dla studentów amerykańskich, w książce Ezry Mendelsohna, znanej także w polskim przekładzie2. Jest natomiast — zarówno w języku polskim, jak i w innych językach — kilka opracowań syntetycznych dotyczących dawniejszej historii Żydów w Polsce.
W literaturze polskiej sięgają okresu międzywojennego dwie prace syntetyczne. Jedna, to książka wybitnego historyka żydowskiego Ignacego Schipera o dziejach handlu żydowskiego w Polsce3, druga — to dwutomowe dzieło zbiorowe, które stało się rodzajem encyklopedii wiedzy o Żydach w Polsce, lecz objęło jedynie wybrane problemy lat międzywojennych4. Obydwie książki, z wielu względów nie mogą, niestety, wystarczyć współczesnemu Czytelnikowi. Jednym z najważniejszych powodów jest to, że od czasu ich opublikowania przed niemal sześćdziesięciu laty badania historyków poszły naprzód i dziś o niejednej kwestii możemy powiedzieć więcej. Zwłaszcza ostatnie dziesięciolecie przyniosło liczne książki i artykuły, a także konferencje naukowe, których rezultaty mają istotne znaczenie dla głębszego spojrzenia na interesujące nas zagadnienia.
\ Myśl napisania zarysu dziejów Żydów w Polsce powstała już dość dawno w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego. Projekt opracowania obejmującego dzieje Żydów od początku istnienia państwa polskiego okazał się jednak nierealny, bez bliskiej współpracy z innymi ośrodkami naukowymi. Podjęliśmy więc przede wszystkim pracę nad skryptami przeznaczonymi dla studentów Uniwersytetu5.
1 Wg The Zionist Idea. A Historical Analysis and Reader, ed. A. Hertzberg, New York 1986, s. 264.
2 E. Mendelsohn, Żydzi Europy Środkowo- Wschodniej w okresie międzywojennym, Warszawa 1992.
3 I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, Kraków 1990 (reprint).
4 Żydzi w Polsce Odrodzonej, wyd. I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafftka, t. I-II, Warszawa 1936.
5 J. Tomaszewski, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1918-1939, Warszawa 1990; P. Wróbel, Zarys dziejów Żydów na ziemiach polskich w latach 1880-1918, Warszawa 1991; T. Prekerowa, Zarys dziejów Żydów w Polsce w latach 1939-1945, Warszawa 1992. \y
6
Utworzenie w 1990 r. Centrum Badania i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza, dzięki Fundacji Jacka Fli-derbauma, ułatwiło przygotowanie — na podstawie owych skryptów i po wykorzystaniu głosów krytycznych recenzentów — niniejszej książki, której celem jest przedstawienie dziejów Żydów w Polsce od początku XX w. do 1950 r. Wyszliśmy przy tym z założenia, iż dzieje wcześniejsze są lepiej zbadane i można się z nimi zapoznać w dawniejszej literaturze, podczas gdy historia XX stulecia pozostaje najmniej znana, a w rezultacie także prace poważnych historyków zawierają sporo nieścisłości, a nawet istotnych błędów. Taki stan sprzyja też szerzeniu rozmaitych legend, powtarzanych z głębokim przekonaniem, choć pozbawionych podstaw rzeczowych. Kie.1. ±)viłijnłir.&
Początek wieku okazał się jednak datą nazbyt umowną, by można było potraktować ją jako punkt wyjścia. W rezultacie w części pierwszej niniejszej książki rozpoczynamy wykład od przedstawienia wybranych, najważniejszych zagadnień dziejów Żydów na ziemiach polskich w XIX w. Mamy nadzieję, że ułatwi to zrozumienie bardzo skomplikowanej struktury społeczności żydowskiej państwa polskiego lat międzywojennych oraz wyjaśni mnogość jej podziałów politycznych i ideowych. A 'iasol lOJ1;;' -l
Okres okupacji, epoka Holocaustu — Szoah — przyniosła kres żydowskiej obecności w Polsce, aczkolwiek w pierwszych latach po wojnie ludzie ocaleni przed zagładą podjęli dramatyczne próby odbudowy osiedla żydowskiego w naszej wspólnej ojczyźnie. Wkrótce jednak nasiliła się emigracja, którą przyspieszyło powstanie w Palestynie niepodległego państwa Izrael. Do wyjazdów skłaniały przejawy antysemityzmu w powojennej Polsce oraz nasilające się restrykcje wobec niezależnego życia politycznego i intelektualnego ze strony działaczy komunistycznych; dotykały one nie tylko Polaków, lecz także społeczność żydowską i pozostałe mniejszości narodowe. Pod koniec 1948 r. nastąpiła praktycznie likwidacja żydowskich partii politycznych, wraz z dokonanym pod presją zjednoczeniem PPR i PPS.
Po wojnie władze polskie umożliwiły emigrację do Palestyny; początkowo nielegalną z punktu widzenia Wielkiej Brytanii, sprawującej mandat nad Palestyną, a od wiosny 1948 r. legalną, do niepodległego państwa żydowskiego. Stopniowo jednak ZSRR oceniał coraz bardziej krytycznie Izrael, zaczai wspierać politycznie i militarnie państwa arabskie, toteż swoboda wyjazdów z Polski okazała się sprzeczna z interesami zmieniającej się radzieckiej linii politycznej. Pod koniec 1950 r. praktycznie wstrzymano emigrację z Polski. Stosunkowo niewielka społeczność żydowska została pozbawiona własnej reprezentacji, poza akceptowanym oficjalnie Towarzystwem Społeczno-Kul-turalnym Żydów w Polsce, znajdującym się w sferze wpływów PZPR. Wykład nasz kończymy więc w połowie XX stulecia w przekonaniu, że lata następne wymagać będą jeszcze dalszych, gruntownych badań archiwalnych oraz analiz. Po 1950 r. trudno jednak mówić o społeczności Żydów w Polsce w znaczeniu takim, jak przed 1943 r., a jedynie o niewielkim środowisku ludzi, utrzymujących ze sobą więzi towarzyskie, pielęgnujących tradycje, obawiających się
często zwrócenia na siebie uwasi władz. Jaka będzie przyszłość —— w zmienionych warunkach politycznych współczesnej Polski —— pokaże czas.
Książka jest dziełem zbiorowym i to powoduje, że Czytelnik: dostrzeże pewne różnice formy i sposobu wyjcłaciii między poszczególnymi częściami, aczlcol-wiefc: staraliśmy się o Jednolitość ujęciu. W pewnej mierze okazało się to
jednak niemożliwe, gdyż zbyt wielkie różnice dzielą okresy, na które rozpada
się XX stulecie. Rozpoczynamy wykład od epoki rozbiorów (cz. I — autor Piotr Wróbel), gdyż każdy zabór żył pod niejednym względem własnymi sprawami. Niewiele zmieniła I wojna światowa, aczkolwiek całość ziem przyszłego niepodległego państwa polskiego znalazła się pod okupacją mocarstw centralnych. Lata międzywojenne (cz. II — autor Jerzy Tomaszewski) to okres, gdy ze społeczności poszczególnych zaborów powstawał zjednoczony naród polski — a także zjednoczona społeczność żydowska; procesy te dokonywały się wprawdzie dość szybko, lecz przecież niepodległość przetrwała zaledwie jedno dwudziestolecie. Całkowicie odmienne problemy pojawiły się w latach okupacji (cz. III — autorka Teresa Prekerowa). Jeszcze inne zagadnienia przyniosła ze sobą Polska, kształtująca się w nowych formach ustrojowych od lipca 1944 r. (cz. IV — autor Józef Adelson). W rezultacie byliśmy zmuszeni zastosować odmienną strukturę poszczególnych części, dostosowując ją do odmienności zagadnień, aczkolwiek staraliśmy się o zachowanie ciągłości wykładu.
Podstawowym naszym zamierzeniem stało się dostarczenie Czytelnikowi możliwie ścisłych wiadomości, zgodnie ze współczesnym stanem badań. Nie zawsze okazało się to realne. Przede wszystkim badania historyków objęły jedynie niektóre kwestie, inne zaś nadal pozostają niedostatecznie wyjaśnione. W niektórych przypadkach mogliśmy korzystać z własnych badań źródłowych, częściej jednak powołujemy się na istniejącą już literaturę. Nie udało się oświetlić w dostatecznej mierze przemian dokonujących się w judaizmie, zarówno z powodu nieznajomości literatury w języku hebrajskim, jak i z powodu skromnego dorobku historyków. Czytelnik dostrzeże istotne luki przy omawianiu przemian w sferze kultury, aczkolwiek ostatnie lata przyniosły w tej dziedzinie znaczny postęp badań. Także niektóre kwestie dotyczące ewolucji życia politycznego wymagać będą dalszych, wnikliwych studiów.
Wielką pomocą w naszej pracy służyli zaprzyjaźnieni historycy, zarówno z Polski, jak i z wielu innych krajów świata, przede wszystkim z Izraela, Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Brytanii. Dzięki ich pamięci i życzliwości otrzymaliśmy wiele publikacji niedostępnych w Polsce, mogliśmy dotrzeć do nie znanych nam źródeł. Wdzięczni jesteśmy także za głosy krytyczne, które dotyczyły naszych wcześniejszych publikacji. Jakkolwiek niejednokrotnie nie zgadzamy się z tymi krytykami, to przecież w każdym przypadku skłaniały do zastanowienia, a przynajmniej do bardziej precyzyjnego sformułowania naszego stanowiska. Wszystkim, a jest ich zbyt wielu, by tutaj wymienić, serdecznie dziękujemy i prosimy o krytykę w przyszłości.
Podkreślić wreszcie należy, iż pierwsza wersja części drugiej powstała
w Jerozolimie, gdzie jej autor przebywał na zaproszenie Institute of Advanced Studies Uniwersytetu Hebrajskiego, korzystając zarówno z archiwów i bibliotek, jak i z cennych uwag Kolegów.
Książkę uzupełniamy bibliografią, która ma za zadanie służyć pomocą zainteresowanym Czytelnikom w pogłębieniu wiadomości. Nie ma ona charakteru kompletnego choćby z tego względu, że zgromadzenie informacji o wszystkich publikacjach dotyczących Żydów w Polsce wymagałoby pracy większego zespołu oraz wielu lat studiów w bibliotekach rozmaitych krajów. Prezentujemy jedynie wybór ważniejszych pozycji książkowych oraz czasopism, przede wszystkim w języku polskim. Nie uwzględniamy także części tytułów cytowanych w przypisach, jeśli mają zbyt specjalny charakter.
Jerzy Tomaszewski
-H,-
'(r-
PRZED
ODZYSKANIEM NIEPODLEGŁOŚCI
r Piotr Wróbel
1 . ZABÓR ROSYJSKI
1.1. Żydzi polscy pod władzą Rosji
Żydzi stanowili w Europie Środkowej końca XIX w. trzeci co do wielkości naród. Ustępowali swoją liczebnością tylko Polakom i Ukraińcom, byli o 33% liczniejsi od Czechów i Słowaków oraz trzy razy od Serbów. Ostatnie lata XIX stulecia przyniosły jednak osłabienie dynamiki przyrostu liczby Żydów środkowoeuropejskich, początki zasadniczej przebudowy ich życia i ostrego konfliktu z miejscową ludnością, także z Polakami. Po uwłaszczeniu chłopów, którzy częściowo przenosili się do miast, rosła konkurencja w przemyśle i handlu. Polacy, odepchnięci przez zaborców — zwłaszcza w Niemczech i Rosji — od polityki, urzędów i wojska, rozpoczęli walkę ekonomiczną z Żydami, kontrolującymi poza rolnictwem większość przedsiębiorstw. Rzucono hasło bojkotu, które w Królestwie Polskim szybko przerodziło się w wulgarny antysemityzm, rozpalany przez endeków. Jednocześnie carat usiłował ratować swą słabnącą władzę metodami represji policyjnych i ograniczania życia politycznego, co szczególnie było widoczne po rewolucji 1905 r. Represje i kolejne zakazy kierowano również przeciwko Żydom. Stanęli oni wówczas wobec jeszcze jednego poważnego wyzwania dziejowego — gwałtownej modernizacji i laicyzacji życia. Zmieniały się tradycyjne obyczaje, drobni rzemieślnicy i handlarze zasilali klasę robotniczą, stare organizacje religijne traciły znaczenie na rzecz partii, związków zawodowych i innych nowoczesnych instytucji żydowskich, które prowadziły walkę o równouprawnienie. Nie były jednak zgodne w metodach rozwiązywania narastających problemów zagrażających wręcz egzystencji społeczności żydowskiej. W trakcie sporów i dyskusji powstawały nowe partie i ruchy polityczne.
W najtrudniejszej sytuacji — spośród ludności żydowskiej zamieszkującej dawne ziemie polskie — byli Żydzi zaboru rosyjskiego. Imperium carskie pozostawało nie tylko jedynym mocarstwem europejskim przeciwstawiającym się emancypacji Żydów, ale do czasów III Rzeszy uchodziło za pierwszy i największy przykład oficjalnego, państwowego antysemityzmu. Cały czas postępowała tam pauperyzacja Żydów, rozbudowywano system ograniczeń, a wszystko dopełniały złe przesądy, które podzielali członkowie rodziny monarszej i najwyższe władze. Emancypacja ludności żydowskiej w Rosji rozpoczęła się więc na dobre dopiero w pierwszych latach XX w., podczas gdy na Zachodzie pod koniec XVIII stulecia, w Prusach — w epoce napoleońskiej, a w Galicji — nie później niż w okresie Wiosny Ludów. Różnica ta była spowodowana nie tylko gospodarczym zacofaniem państwa carów. Żydzi w Rosji nie zdołali zająć tak ważnego jak na Zachodzie miejsca w ekonomice swojego kraju. Zabrakło tam również — przed rewolucją 1905 r. — ruchu liberalnego, który w Europie pomógł w emancypacji Żydów. Haskala przegrała na terenach rosyjskich walkę z chasydyzmem i ortodoksją. W Austrii ludność
13
żydowska była traktowana w praktyce, mimo sporów o język, jak jeden z wielu narodów monarchii. W Rosji wszystkie narodowości nierosyjskie stanowiły poddanych niższego rzędu, choć nawet plemionom koczowniczym pozostawiono resztki samorządu, którego odmówiono Żydom. Ci byli już w latach osiemdziesiątych XIX w. najbardziej zurbanizowaną i związaną z przemysłem grupą etniczną Cesarstwa, angażującą się coraz gromadniej w ruchy rewolucyjne. Administracja rosyjska odpowiadała prześladowaniami, ale nie miała wytkniętych jasnych celów polityki żydowskiej i chaotycznie egzekwowała własne zarządzenia. Jednocześnie fakt istnienia wielkiej, niezasymilowanej wspólnoty Żydów i świeckiej inteligencji, nie mogącej znaleźć dla siebie miejsca w świecie chrześcijańskim, oraz wszystkie te czynniki, które tworzyły ową różnicę w rozwoju emancypacji Żydów w Rosji i na Zachodzie, powodowały powstawanie w imperium carów politycznego — dużego i autonomicznego — ruchu żydowskiego.
Żydzi mieszkali na terenach późniejszego Cesarstwa Rosyjskiego od najdawniejszych czasów. Źródła greckie donoszą o istnieniu gmin żydowskich na północnych brzegach Morza Czarnego i na Kaukazie już w pierwszych wiekach naszej ery. Osadnictwu Żydów sprzyjał fakt, iż ok. 740 r. przyjęły judaizm elity państwa Chazarów, utworzonego w VI w. nad Wołgą i Donem. Kupcy żydowscy, tzw. Rodanici, obsługiwali we wczesnym średniowieczu wielką drogę handlową wiodącą z Europy Zachodniej, znad Rodanu przez Niemcy, Czechy, Polskę i Ruś do Azji Centralnej. Wzdłuż owej drogi istniały osady, w których kupcy żydowscy handlowali niewolnikami, futrami, żywnością i artykułami zbytku. Duża dzielnica żydowska istniała w Kijowie, który stał się ośrodkiem nauk talmudycznych.
Najazd mongolski osłabił ekonomicznie Ruś. Podupadł handel i miasta, społeczeństwo ruskie niechętnie reagowało na wpływy z zewnątrz, a jednocześnie przeżywało okres sporów religijnych. Dużą popularność zdobyła sekta judaizan-tów, której aktywność wywołała gwałtowne przeciwdziałanie Cerkwi. Kolejne synody potępiały judaizantów, niektórzy z nich spłonęli na stosach, a kolejni carowie — począwszy od Iwana III (1462-1505) starali się usuwać ludność żydowską z ziem im podległych. Szczególnie okrutnie postępował Iwan IV Groźny (1533-1584); wziąwszy Połock w 1563 r. rozkazał topić w Dźwinie Żydów, którzy nie przyjęli chrztu. Nieprzyjazne ludności żydowskiej były także elity polityczne Cesarstwa. Gdy po śmierci Iwana IV, w czasie Wielkiej Smuty, polski książę Władysław został wybrany carem, wśród warunków jakie mu postawiono znalazła się obietnica, że nie wpuści do Rosji Żydów pod żadnym pozorem. Również dynastia Romanowów, która objęła władzę w 1613 r., była wrogo nastawiona do ludności żydowskiej. Masakrowały ją armie rosyjskie, wkraczające do Polski po powstaniu Chmielnickiego. Piotr I (1682-1725) tolerował indywidualnych bogatych kupców żydowskich, lecz przeciwstawiał się wpuszczeniu ich współbraci do Rosji. Następcy Piotra byli jeszcze bardziej nietolerancyjni; w 1727 r. skazano na wygnanie wszystkich Żydów, którzy znaleźli się w imperium, w 1738 spalono publicznie w Petersburgu pewnego
14
Rosjanina, który przeszedł na judaizm, a w 1742 powtórzono ukaz o deportacji Żydów z całego Cesarstwa, także z terenów włączonych doń w ciągu .poprzednich kilkudziesięciu lat1.
Katarzyna Wielka, objąwszy tron w 1762 r., początkowo kontynuowała antyżydowską politykę swoich poprzedników. Musiała liczyć się z rosyjskimi realiami, gdyż była tylko cudzoziemką i uzurpatorką, a obrona prawosławia należała do najważniejszych haseł, pod którymi przeprowadziła coup d'Etat przeciwko swemu mężowi Piotrowi III. Naprawdę jednak caryca nie była zwolenniczką tradycyjnego, sponsorowanego przez Cerkiew, antysemityzmu i choć wzorem swych „mistrzów" Voltaire'a i d'Alemberta uważała Żydów za rasę przesądną i chciwą, dostrzegała jednak jej zdolności gospodarcze i chciała je wykorzystać dla wzmocnienia miast i nowych prowincji na południu2.
Rozbiory Polski i rozległe zdobycze w rejonie Morza Czarnego przyczyniły się do zmiany tradycyjnej carskiej polityki wobec mniejszości, które uprzednio
— niewielkie i „zacofane" — szybko dawały się asymilować. Stało się to niemożliwe, gdy w granicach Rosji znalazło się kilka milionów katolików, luteranów, muzułmanów i wyznawców religii mojżeszowej. Tych ostatnich było na ziemiach I rozbioru Polski tylko 27 tyś.3; władze rosyjskie nie miały wówczas dokładnych informacji o sytuacji prawnej Żydów polskich i początkowo ogłosiły, że wszystkie grupy ludności nowo zajętych terenów będą się cieszyły takimi prawami, jakie miały w Rzeczypospolitej. Do Żydów odnoszono się raczej przyjaźnie, po raz pierwszy zastąpiono w języku oficjalnym pogardliwe rosyjskie słowo Żid neutralnym Jewrej i zachowano organizację kahalną, ratując ją wręcz z kryzysu, który przeżywała w ostatnich dziesięcioleciach Polski niepodległej4.
Katarzyna Wielka, wzmocniwszy swą pozycję w Rosji, widząc niedowład administracji i opłakany stan prowincji, zapragnęła wcielać w życie oświeceniowe zasady rządzenia, realizowane już przez Fryderyka Wielkiego i Józefa II. W 1775 r. rozpoczęto w Rosji serię reform. Cała ludność trudniąca się handlem i rzemiosłem została podzielona na stany w ramach gmin miejskich. Utworzono trzy gildie kupieckie, oparte na podziale majątkowym, oraz grupę „mieszczan". Powstawały instytucje municypalne. Najbogatszych Żydów (10% w guberni mohylewskiej i 6,5% w guberni połockiej) wpisano do „kupiectwa", pozostałych
— do „mieszczaństwa", dopuszczono ich do samorządów i opodatkowano na równi z innymi, „bez względu na pochodzenie i religię"5. l
1 I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937, s. 1-5; S.W. Baron, The Russian Jews under Tsars and Soviets, New York 1976, s. 1-5; G. Yernadsky, Kievian Russia, New Haven 1948, s. 94, 160, 338; L. Greenberg, The Jews in Russia, t. I, New Haven 1944, s. l^t.
2 R. Pipes, Catherine II and the Jews, „Soviet Jewish Affairs" 1975, nr 2, s. 4-6.
3 S.W. Baron, op. cit., s. 14.
4 J.D. Klier, The Ambigious Legał Status of Russian Jewry in the Reign of Catherine II, „Slavic Review" 1976, nr 3, s. 506-507.
5 S.W. Baron, op. cit., s. 14-15; R. Pipes, op. cit., s. 9-10. ,, ,;.*
15
Zmiany te były bardzo pomyślne dla ludności żydowskiej. Oznaczały one jednak także zniesienie organizacji kahalnej, z czym ortodoksi nie mogli się pogodzić. Jednocześnie chrześcijanie nie chcieli dopuszczać Żydów do udziału w wyborach do instytucji municypalnych, wielu urzędników rosyjskich prezentowało typowe antysemickie nastawienie, a państwo rosyjskie dążyło do wyegzekwowania długów kahałów, przejętych od Polski. Po jej II i III rozbiorze Rosji przybyło ok. 0,5 min Żydów i stanowili oni już poważną konkurencję dla kupców i mieszczan chrześcijańskich w słabych miastach rosyjskich. Próba przeniesienia się grupy bogatych przedsiębiorców żydowskich do Moskwy spowodowała w niej wręcz zamieszki. W 1799 r. przeszła przez zachodnią Rosję fala głodu, o której wywołanie oskarżano żydowskich pośredników. Wobec rewolucji we Francji Katarzyna zmieniła swój stosunek do Oświecenia, a atmosfera polityczna w Cesarstwie znacznie się pogorszyła.
Żydów zaczęto rugować ze wsi, wydawszy zarządzenie, że kupcy i mieszczanie mogą mieszkać tylko w miastach. Zabroniono im zajmować się produkcją i sprzedażą spirytualiów oraz przenosić się do miast Rosji właściwej, poza obszar nowo zdobytej Białorusi i tereny południowe, gdzie na ziemiach zabranych Turcji i Tatarom brakowało osadników. Był to więc jakby wstęp do strefy osiedlenia. Ludności żydowskiej nakazano płacić podatek dwukrotnie większy niż innym kupcom i mieszczanom, a w razie podróży do centralnych guberni musieli porzucić żydowskie ubranie. Razem z innymi mieszczanami i kupcami Żydzi nie podlegali służbie wojskowej, ale musieli za to wnosić do kasy państwowej specjalną opłatę. Przy wszelkich wyborach municypalnych powstawały de facto dwie kurie wyborcze — żydowska i chrześcijańska. Wśród Żydów przeważali tradycjonaliści wierzący, że bezpieczniej byłoby żyć w ramach organizacji kahalnej. Przywrócono jej część dawnych kompetencji, włączywszy w to podatki na cele religijne. Próba integracji Żydów z resztą ludności miejskiej nie powiodła się więc i pozostali oni nadal odrębną grupą, podlegającą dodatkowym ograniczeniom i ciężarom.
Aleksander I (1801-1825) na początku swego panowania pozostawał pod wpływem modnego wówczas liberalizmu i pragnął poprawić oraz uporządkować sytuację żydostwa rosyjskiego. W 1802 r. monarcha powołał do życia Komitet Urządzenia Żydów, a w 1804 zatwierdził wynik jego prac: Statut o urządzeniu Żydów (Położenije dla Jewrejew). Była to kodyfikacja praw, odnoszących się do ludności żydowskiej. Nie wprowadzała ona istotnych zmian w jej położeniu; zachowała strefę osiedlenia, dodając do niej gubernie astrachańską i kaukaską, utrzymała inne ograniczenia dotyczące Żydów, nakazała wyrugować ich ze wsi w ciągu trzech lat, zabraniała noszenia tradycyjnego ubioru, znosiła administrację kahalną, zachęcała ludność żydowską do rolnictwa i rzemiosła. Realizacja postanowień Statutu oraz inne podobne działania zostały wstrzymane w obliczu wojen napoleońskich6.
6 A. Eisenbach, Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785-1870 na tle europejskim, Warszawa 1988, s. 137-140.
16
Większość ludności żydowskiej pozostała lojalna wobec Rosji lub nawet angażowała się czynnie przeciwko Napoleonowi. Mimo to po jego upadku powrócono do starej polityki wobec Żydów, a nawet zaostrzono ją pod koniec rządów Aleksandra I. Porzucił on liberalizm i zafascynowany koncepcją państwa chrześcijańskiego stał się filarem Świętego Przymierza w Europie oraz reakcji i mistycyzmu w Rosji. Żydów starano się nawracać na chrześcijaństwo, kontynuowano rugowanie ich ze wsi. Zmniejszono teren strefy osiedlenia odłączając od niej gubernie astrachańską i kaukaską oraz 50-wiorstową strefę przygraniczną. Nowy Jewrejskij Komitet miał zbadać, jak uczynić Żydów bardziej przydatnymi dla państwa i jak zmniejszyć ich liczbę. Pojawiły się oskarżenia o mordy rytualne.
Niewiele lepiej wyglądała sytuacja Żydów w Królestwie Polskim, związanym od 1815 r. unią personalną z Rosją. Z krajowych praw obywatelskich i politycznych mogli korzystać tylko chrześcijanie. Żydzi nie zostali dopuszczeni także do praw miejskich, do służby publicznej i wojskowej, do pracy w oświacie i służbie zdrowia. Ograniczono zdolność prawną osób wyznania mojżeszowego. Potwierdzono ważność dawnych przywilejów miast, w tym de non tolerandis Judaeis, nie przyjmowano Żydów do cechów rzemieślniczych i resurs obywatelskich. W 1822 r. utworzono rewiry żydowskie w miastach Królestwa i przywrócono opłatę „biletową" dla wychodzących do dzielnic poza gettem. Utrzymano więc stary system stanowy nieco tylko zmodyfikowany. Wywoływało to protesty i polemiki. W 1825 r. powołano Komitet do Spraw Żydowskich, ale jego wnioski dotyczące „reformy moralnej" Żydów nie zostały zrealizowane. Tymczasem rosła zamożność, świadomość społeczna i aspiracje społeczeństwa żydowskiego. Bogaci, wykształceni i emancypujący się Żydzi domagali się zniesienia ograniczeń, a kiedy zawiodły zbiorowe działania, występowali indywidualnie o równouprawnienie. Mała część owych petentów otrzymała zezwolenia na kupno nieruchomości poza rewirem i na wyprowadzenie się z niego. W 1826 r. w Warszawie mieszkało poza nim zaledwie 70 rodzin (1,3% Żydów stolicy), w 1842 — 131 rodzin. Niektórzy emancypowali się przechodząc do wolnych zawodów; coraz więcej dzieci żydowskich uczęszczało do szkół świeckich7.
Kolejną zmianę na gorsze przyniosły żydostwu Rosji rządy Mikołaja I (1825-1855). Na początku jego panowania prawa dotyczące Żydów liczyły 157 artykułów. Nowy władca dodał do nich następnych 116. Przyniosły one kolejne ograniczenia i ciężary. Mikołaj I wierzył w mordy rytualne, uważał, że Żydzi pogłębiają nędzę chłopów i pragnął zwalczać „wroga wewnętrznego"8.
Wkrótce po wstąpieniu na tron Mikołaj I rozkazał powołać Żydów do służby wojskowej. W 1827 r. wydano odpowiedni dekret: tak jak w przypadku ludności innych wyznań, co roku pobierano od 4 do 8 rekrutów żydowskich
7 Ibidem, s. 169-269. = .^,Ł
8 M. Stanisławski, Tsar Nicholas and the Jews. The Transformation of Jewish Society in Russia, 1825-1855, Philadelphia 1983, s. 17.
2 — Najnowsze dzieje Żydów w Polsce
17
SpSft:.. Żytomierz* Lwów \iiSSB: l •Berdyczów \
STREFA OSIEDLENIA DOZWOLONA DLA ŻYDÓW W ROSJI W 1835 R.
O 200 km
1 gubernie, gdzie Żydom zakazano osiedlania się na wsl terytorium objęte zakazem nowego osadnictwa Żydów (50 wiorst od granicy) granice państw
* miasta objęte zakazem zamieszkiwania Żydów
® Ryga-mlasto,w którym zakazano nowego
osadnictwa Żydów —— granice guberni_______________
na każde tysiąc dusz w gminie. Wiek poborowych wahał się od 12 do 25 lat. Poniżej 18 roku życia odbywano służbę w batalionach kantonistów, których wzór Piotr I przejął z Prus. Początkowo miała to być służba przygotowawcza dla dzieci żołnierzy i biednej szlachty, lecz szybko wzięły górę funkcje karne. Kantonistów poddano brutalnej dyscyplinie, całkowicie odseparowano od rodzin i zmuszano do konwersji. W latach 1827-1854 wzięto do wojska (na 25 lat) ok. 70 tyś. rekrutów żydowskich, z których połowa przyjęła chrzest, a dużą
18
WfeM "•
część, zwłaszcza dzieci, zamęczono na śmierć. Pobór „żołnierzy Mikołaja" na długo pozostał w pamięci Żydów rosyjskich. Zaostrzył też konflikty w gminie. Istniała bowiem możliwość zwolnień i zastępstw; agenci wynajęci przez kahał polowali na rekrutów, a w razie ich niedoboru porywali dzieci. Najbliżsi odmawiali po nich modlitwę za umarłych.
Rozpoczęto też rugowanie Żydów ze wsi i ważniejszych miast niektórych guberni strefy osiedlenia. Wyznaczała ją linia, na wschód od której Żydom (poza nielicznymi wyjątkami) nie wolno było mieszkać. Po wybuchu powstania listopadowego przerwano tę akcję, obawiając się, że Żydzi Królestwa poprą Polaków, ale w 1836 r. ukazał się nowy statut praw żydowskich, który dokładnie określał obszar strefy osiedlenia; wchodziły w jej skład: gubernie grodzieńska, wileńska, wołyńska, podolska, mińska, jekaterynosławska, Bes-sarabia i Okręg Białostocki — w całości, prowincja kijowska bez Kijowa, chersońska bez Nikołajewa, taurydzka bez Sewastopola, mohylewska i witebska bez osad wiejskich, czernihowska i połtawska bez posiadłości carskich i okręgów kozackich. Do strefy należały także dotychczas istniejące gminy Kurlandii. Żydzi mogli mieszkać także w Królestwie Polskim, lecz, we wszystkich prowincjach wzdłuż zachodniej granicy imperium, nie wolno im było osiedlać się na terenie 50-wiorstowego pasa przygranicznego. Obiecywano Żydom, że na tych ziemiach, które w ogólnym zarysie pozostawały wewnątrz strefy do 1917 r., będą mogli się swobodnie poruszać, wykonywać dowolne zawody i kupować nieruchomości, wyjąwszy majątki z chłopami pańszczyźnianymi. Nie wolno było jednak opuszczać strefy bez specjalnego zezwolenia, a sytuacja gospodarcza wewnątrz niej zaczęła się pogarszać. Dokonano też „rewizji" istniejących już książek żydowskich i zorganizowano cenzurę nowo drukowanych. Ustanowiono sieć państwowych szkół dla Żydów, które miały konkurować z chederami i jesziwami.
Sytuacja ludności żydowskiej Królestwa Polskiego była więc lepsza niż na ziemiach zabranych i w Nowej Rosji. Szybciej też przebiegała nad Wisłą jej emancypacja i asymilacja. W czasie powstania listopadowego w Gwardii Narodowej i Miejskiej, a także w regularnej armii, walczyła grupa Żydów; sławę zyskał płk Berek Joselewicz. Wielu odznaczono, trzej otrzymali Virtuti Militari. Po powstaniu zachowano dotychczasowe ustawodawstwo żydowskie, powoli posuwała się integracja elit gospodarczych i towarzyskich. W dobie Wiosny Ludów złagodzono przepisy dotyczące osiedlania się poza rewirem. Mikołaj I, który uważał, że kodyfikacja praw jest głównym zadaniem monarchy i rządu, pragnął ujednolicić prawodawstwo Cesarstwa i Królestwa. Od 1843 r. pobierano w Kongresówce rekrutów żydowskich do armii, choć na zasadach łagodniejszych niż w Rosji. W 1853 r. zabroniono Żydom mieszkać na wsi. ;
Polityka wobec Żydów była typowa dla mikołajewskich metod rządzenia. Ich efekty zostały skompromitowane w czasie wojny krymskiej (1854-1855); stało się jasne, że sytuacja w Rosji wymaga zmian. Zaczął je wprowadzać Aleksander II (1855-1881), następca Mikołaja I. Nowy car zapowiedział uwłaszczenie chłopów, wszczęto dyskusję nad położeniem Żydów i część opinii
19
publicznej opowiadała się za jego poprawą. Zniesiono służbę kantonistów, niektórym kategoriom Żydów pozwolono zamieszkać poza strefą i dopuszczono ich do służby państwowej. Powstawały wielkie fortuny przedsiębiorców żydowskich zakładających banki i uczestniczących w budowie kolei. Niektórzy Żydzi brali udział w rosyjskim życiu kulturalnym, wyraźnemu pr...
spodpowieki