36. KLASYCZNY CYKL SONATOWY I JEGO MODYFIKACJE W TWÓRCZOŚCI KLASYKÓW WIEDEŃSKICH
SONATA [wł. sonare = dźwięczeć, brzmieć], cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, jedna z podstawowych form muzyki XVIII i XIX w. W ścisłym znaczeniu termin sonata oznacza cykliczny utwór na instrument solowy (np. sonata fortepianowa) lub na instrument melodyczny i fortepian (np. sonata skrzypcowa, wiolonczelowa itp.). W szerszym znaczeniu termin sonata może być rozumiany jako synonim cyklu sonatowego przeznaczonego na większą obsadę wyk., np. kameralną (trio, kwartet, kwintet itd.), orkiestrową (symfonia), albo na jeden lub kilka instrumentów solowych i orkiestrę (koncert). Ponadto w okresie baroku termin sonata oznaczał grupę form cyklicznych reprezentowanych głównie przez sonatę da chiesa (sonata kościelna), o zmiennej budowie, i sonatę da camera (sonata kameralna), o budowie suity.
Wykształcenie się sonaty klasycznej nie było wynikiem prostej modyfikacji schematu barokowego, lecz rezultatem poważnych przemian stylistycznych, jakie zaszły w I poł. XVIII w.; dokonało się ono pod wpływem kilku form i dotyczyło nie tylko budowy cyklu jako całości, lecz również formy poszczególnych ustępów. Ocenę ewolucji, jaka dokonała się w sonacie fortepianowej, umożliwia porównanie kolejno twórczość, Haydna (52 sonaty) Mozarta (18 sonat fortepianowych) i Beethovena (32 sonaty). Najistotniejsze przemiany dotyczyły powiększenia rozmiarów utworu, które z kolei pozostawały w ścisłym związku z wzbogaceniem faktury fortepianowej. Rozwój sonaty wiąże się też z jakością instrumentów , gdyż w mechanizmie fortepianu (w poł. XVIII wieku i na początku Xix) dokonują się istotne zmiany pozwalające na doskonalenia techniczne np. możliwa staje się repetycja, większa skala fortepianu, potężniejsze brzmienie, możliwe stają się też różnice dynamiczne i artykulacyjne. Warto zaznaczyć iż sonaty Haydna nawiązują jeszcze do form barokowych, u Mozarta są one czysto klasyczne, a u Beethovena forma sonaty jest większa, wychodzi nawet poza tą formę.
W twórczości klasyków wiedeńskich dominowały 2 schematy cyklu sonatowego: schemat 3-częściowy (allegro-adagio-allegro) i 4-częściowy. (allegro–adagio–menuet–allegro). Genezy pierwszego z nich można się doszukiwać w tzw. uwerturze włoskiej, rozpowszechnionej przez kompozytorów szkoły neapolitańskiej (miała ona taki sam układ agogiczny). Schemat ten ustalił się wcześniej niż 4-częściowy, zwłaszcza w formie koncertu (już np. u A. Vivaldiego). Schemat 4-częściowy został wprowadzony m.in. przez kompozytorów szkoły mannheimskiej (głównie J. Stamica) w poł. XVIII w.; powstał on przez wstawienie menueta między II a III cz. cyklu 3-częściowego. We Włoszech w I poł. XVIII w. pisano też sonaty 2-częściowe (np. G.B. Sammartini), a nawet 1-częściowe (np. D. Scarlatti); w mniejszym stopniu wpłynęły one na krystalizację klasycznego cyklu sonatowego, natomiast odegrały ważną rolę w kształtowaniu się współczynników formy sonatowej. Warto też wspomnieć iż dla sonaty klasycznej najbardziej typowy jest model formy przede wszystkim pierwszej części sonaty, symfonii czy utworu kameralnego - tzw. forma sonatowa. Składa się ona z trzech podstawowych części: ekspozycji, w której przedstawione są dwa przeciwstawne tematy, z przetworzenia, opartego na tzw. pracy tematycznej, i repryzy, w której oba tematy podane są w tonice. Niekiedy na koniec dochodzi jeszcze koda, która również przetwarza oba tematy. Całość może się też zacząć od wolnego wstępu.
Sonaty fortepianowe Haydna:
à konsekwentnie stosował trzyczęściową budowę cyklu sonaty, często z menuetem jako część centralną, finałem w formie ronda
à kontrast tematyczny pierwszej części jest nieduży tj. allegra sonatowego,
à w późniejszych sonatach miejsca menueta zajmuje część wolna
à nieduże zaawansowanie techniczne partii lewej ręki pianisty
à częste stosowanie faktury dwudźwiękowej, basu Albertiego w akompaniamencie.
à duża prostota i przejrzysta faktura sprzyjają lekkiemu i pogodnemu nastrojowi.
Sonaty Mozarta wyróżnia:
à bogata melodyka tematów oraz wyraziste skontrastowanie pod względem rytmicznym i dynamicznym
à układ trzyczęściowy (allegro – andante - presto)
à mamy tu do czynienia z większym zaangażowaniem harmonicznym
à na miejsce menueta Mozart wprowadził budowę ABA, lub też jak w przypadku Sonaty D-dur KV 284, kompozytor wprowadził Rondo Polonez
à w Sonacie A-dur pojawia się słynny „Marsz turecki”
à w przeciwieństwie do faktury Haydna, u Mozarta dochodzi do równouprawnienia obu rąk pianisty, świadczy o tym duża ruchliwość i zmienność form akompaniamentu, czyli partii lewej ręki, oraz przejmowanie linii melodycznej z prawej do lewej ręki. (Zarówno Mozart, jak i Beethoven byli doskonałymi pianistami-wirtuozami, często pierwszymi wykonawcami swoich dzieł)
U Beethovena wyraźna ewolucja sonaty fortepianowej przyniosła w konsekwencji:
à rozwój faktury fortepianowej i środków wirtuozowskich
à zwiększenie kontrastów dynamicznych i harmonicznych
à duża śpiewność części powolnych
à większa swoboda w traktowaniu formy (np. „Księżycowa”)
à obecność techniki wariacyjnej
à późne sonaty z op. 101, 106, 110, 111 cechuje wykorzystanie kunsztownych środków polifonicznych (kompozytor wprowadził fugi dużych rozmiarów)
à symfonizacja formy i brzmienia np. Sonata C-dur op. 53, tzw. „Waldsteinowska” oraz Sonata f-moll op. 57, tzw. „Appassionata”:
§ mają duże rozmiary, dotychczas w sonacie nie spotykane
§ kompozytor zwiększył objętości i zagęszczenie skali dźwiękowej
§ wzbogacił zakres odcieni dynamicznych
§ rozwinął technikę gry pianistycznej, a w ten sposób uzyskał na jednym instrumencie barwy i efekty quasi-orkiestrowe
§ zastosował zabieg opanowania całej skali instrumentu
§ prezentowanie walorów dźwiękowych skrajnych rejestrów
§ nowe jakości kolorystyczne np. szmerowe efekty trylu, tremolo, błyskotliwe figuracje, a nawet próby wibracji dźwięku fortepianu
Tak oto w twórczości Beethovena zogniskowały się dwie tendencje: dążenie do rozbudowy formy przy jednoczesnym zachowaniu dbałości o najdrobniejsze szczegóły dźwiękowe. Jest też jedna sonata „Pożegnalna”, która ma znamiona programowe, skomponowana była w 1809 roku z okazji wyjazdu z Wiednia arcyksięcia Rudolfa.
Zatem we wczesnych sonatach klasycznych podstawą wszystkich części była prawie z reguły forma 2-częściowa oraz – w przypadku menueta – forma 3-częściowa. W II poł. XVIII w., w związku z krystalizacją formy sonatowej i ronda klasycznego, wykształcił się typowy układ cyklu: allegro sonatowe, część powolna w formie 2- lub 3-częściowej, 3-częściowy menuet lub scherzo oraz rondowy finał. Opisanym przemianom towarzyszyły modyfikacje fakturalne, zwłaszcza wyrugowanie faktury polifonicznej, która w sonacie barokowej odgrywała dominującą rolę. W twórczości klasyków wiedeńskich, głównie L. van Beethovena, pojawiły się liczne odstępstwa od opisanego schematu, zarówno w budowie cyklu, jak i poszczególnych części. W niektórych utworach Beethoven ograniczył liczbę części do dwóch (Sonaty fort. op. 54, 78 i 111), niekiedy zwiększał liczbę ustępów (do sześciu w Kwartecie smyczkowym op. 130). W Sonacie fortepianowej op. 26 żadna z części nie opiera się na formie sonatowej: cz. I jest tematem z wariacjami, cz. II scherzem, cz. III to marsz żałobny, cz. IV ma budowę ronda. W Sonacie fortepianowej op. 27 nr 2 cykl rozpoczyna się ustępem powolnym, a forma sonatowa występuje dopiero w finale. W Sonacie fortepianowej op. 54 cz. I jest menuetem o skomplikowanej budowie. W Kwartecie smyczkowym op. 131, złożonym z 7 części, z których dwie (III i VI) mają charakter łącznikowy, cz. I jest fugą w tempie adagio. Wymienione przykłady wskazują na swobodne traktowanie cyklu przez Beethovena, otwierające szerokie perspektywy dla eksperymentów formalnych, które zresztą na szerszą skalę podjęte zostały dopiero w II poł. XIX w.
Głównymi przedstawicielami sonaty klasycznej byli:
àwe Włoszech:
- G.B. Sammartini
- B. Galuppi
- G.M. Rutini
- M. Clementi
- L. Boccherini
àw Austrii i Niemczech:
- C.Ph.E. Bach
- J. Schobert
- J. Stamic
- I. Holzbauer
- J.Ch. Bach
- J. Haydn, W.A. Mozart, L. van Beethoven.
ewaaveris