wybrane aspekty diagnozy psychologicznej.pdf

Wybrane aspekty diagnozy psychologicznej

i oddziaływań terapeutycznych stosowanych wobec

dziecka z zaburzeniami w rozwoju – założenia

teoretyczne, implikacje praktyczne

Aleksandra Borkowska

W najnowszej literaturze psychologicz-

nej i pedagogicznej pojawia się coraz

więcej pomysłów na to, jak poprawić

jakość oddziaływań psychologicznych

stosowanych wobec dzieci i młodzieży

z zaburzeniami w rozwoju. Wydaje się,

że spektrum zadań psychologa, jak rów-

nież innych specjalistów wchodzących

w skład teamu terapeutów (zespołu wie-

lospecjalistycznego), rozszerza się coraz

bardziej. W artykule przedstawiono

najważniejsze, zdaniem autorki, głosy

w niezwykle cennej i potrzebnej dysku-

sji o różnych aspektach diagnozy i tera-

pii dzieci z zaburzeniami w rozwoju.

1. Eksperymentująca

obserwacja terapeutyczna

jako alternatywna procedura

diagnostyczno-terapeutyczna

w warsztacie pracy terapeutów

służy ocenie sprawności intelektualnej

badanego, natomiast eksperymentująca

obserwacja terapeutyczna – stworzeniu

swoistego opisu osoby badanej.

Analiza zaprezentowanych poniżej czyn-

ników różnicujących obydwie procedury

może stać się tematem do nowych dys-

kusji w gabinetach psychologów na temat

metodologii i założeń teoretycznych pro-

wadzonych przez nich działań. Czynniki

różnicujące procedury: badanie testowe

i eksperymentującą obserwację terapeu-

tyczną przedstawiono w tabeli nr .

Przedstawiając założenia eksperymen-

tującej obserwacji terapeutycznej warto

podkreślić, że jakkolwiek jest to pro-

cedura opisywana jako alternatywna,

kontrastująca z tradycyjnym badaniem

testowym, nie może być uznana za pro-

cedurę lepszą, bardziej wartościową.

H. Olechnowicz (998) podkreśla, że

obydwie metody służą diametralnie in-

nym celom: klasyczne badanie testowe

Artykuł podzielono na trzy części.

W pierwszej opisano założenia pro-

cedury diagnostyczno-terapeutycznej

zwanej eksperymentującą obserwacją

terapeutyczną; wiele uwagi poświęcono

na wskazanie różnic między tą procedu-

rą a tradycyjnym badaniem testowym

przeprowadzanym w gabinecie psycho-

logicznym. W drugiej części artykułu

Czytelnik znajdzie informacje na temat

założeń sporządzania opisu dziecka

z zastosowaniem koncepcji postępowa-

nia określanej przez L.S. Wygotskiego

mianem strefy najbliższego rozwoju.

W trzeciej części artykułu opisano trzy

typy sytuacji terapeutycznej wyróżniane

na podstawie wieloletnich doświadczeń

w postępowaniu psychoterapeutycznym

z małymi dziećmi przez T. Kaczmarek.

Tab.1. Czynniki różnicujące procedury:

badanie testowe, eksperymentującą obserwację

terapeutyczną (za: Olechnowicz, 1998)

Czynnik:

Badanie testowe:

Eksperymentująca obserwacja

terapeutyczna:

Przedmiot diagnozy

Ocena sprawności

umysłowej.

Ujawnienie potrzeb terapeutycznych

dziecka i sposobów zaspokajania

potrzeb.

Ludzie

Obcy dziecku psycholog,

ale osoba znacząca dla

rodziców.

Grupa zbliżona do rodziny

rozgałęzionej: rodzice, rodzeństwo,

młodzież różnej płci i wieku,

terapeuci.

Proksemiczne

warunki kontaktu

Kontakt twarzą w twarz

z jedną osobą. Trudność

uniknięcia tego

kontaktu.

Wolny wybór kontaktu spośród

wielu możliwości. Swoboda

w unikaniu kontaktu (z wyjściem

z pokoju włącznie).

Psycholog pyta

i ocenia. Brak miejsca

na inicjatywę dziecka.

Spontaniczność obu

uczestników interakcji

jest blokowana.

Dążenie do równorzędności

podmiotowej. Dziecko samo inicjuje

lub przyjmuje, czy też odrzuca

propozycje dorosłych. Wyklucza się

tzw. natarczywość dydaktyczną.

były przez dzieci odrzucane. Więcej

szczegółów i przykładów zastosowania

obserwacji diagnostyczno-terapeutycz-

nej znajdzie Czytelnik w licznych pub-

likacjach H. Olechnowicz.

Wymiar: dominacja-

-podległość

Nastawienie

psychologa

Obiektywizm,

niezaangażowanie,

wytłumienie reakcji

impulsywnych.

Natychmiastowy rezonans

emocjonalny na zachowanie dziecka

i jego rodziców jest podstawowym

narzędziem postępowania.

2. Pojęcie strefy najbliższego

rozwoju L.S. Wygotskiego

a diagnozowanie dzieci

z zaburzeniami w rozwoju

Ocena dobrze/źle

według instrukcji.

Zdarzenia nie

kwaliikujące się do

takiej oceny bywają

przeoczone lub

pominięte.

Kryteria oceny

aktywności dziecka

Postawa poszukująca. Wyróżnianie

i rozszyfrowywanie sekwencji

znaczących w strumieniu swobodnej

aktywności dziecka. Weryikacja

hipotez stawianych tu i teraz.

Diagnozowanie odchyleń od normy

w rozwoju umysłowym dziecka ozna-

cza pomiar możliwości (zdolności)

oraz umiejętności przystosowawczych

(m.in.: porozumiewanie się, samoob-

sługa, uspołecznienie, samodzielność,

troska o zdrowie i bezpieczeństwo,

umiejętności szkolne, organizowanie

czasu wolnego). O ile pomiar możli-

wości dziecka jest znacznie ułatwiony

dzięki wielu narzędziom mierzącym

inteligencję (choć jesteśmy świadomi

wielu trudności i ograniczeń), o tyle

pomiar umiejętności przystosowaw-

czych dziecka jest zazwyczaj bardziej

problemowy.

Wymiar: sukces-

-porażka

Badanie prowadzone

do momentu

niepowodzenia.

Nie stawia się przed dzieckiem

zadań, stąd nie może ono przeżyć

porażki. Nie przeżywa także sukcesu

(brak nagrody zewnętrznej). Dziecko

przeżywa (wspólnie z innymi)

doznanie spełnienia ważnej potrzeby

psychologicznej.

Przestrzeń jako

istotny „rekwizyt”

badania

Zamknięta przestrzeń

gabinetu, przymus

siedzenia.

Swoboda pokonywania przestrzeni

w poziomie (sala, korytarz) i w

pionie (schody, drabinki, spiętrzone

materace).

Inne rekwizyty użyte

do badani a

Standaryzowany zestaw

pomocy.

Zestaw pomocy standaryzowany

(przez lata) przez same dzieci (część

pomocy dzieci odrzucały, część

wybierały). Najczęściej używane

są te pomoce, które niezawodnie

sprawiają dzieciom radość.

Psycholog opiera swoje działania diag-

nostyczne na trzech kryteriach: ) ja-

kościowym – sprawność uczenia się,

poziom rozwiązywania zadań, posłu-

giwanie się pojęciami; 2) rozwojowym

i społecznym – rozwój psychoizyczny,

zachowania w sytuacjach społecznych;

3) ilościowym – wyniki badań z za-

stosowaniem testów psychologicznych

(Sęk, 987 za: Czapiga, 2000). Kon-

cepcja-postępowanie określone przez

Wygotskiego mianem strefy najbliższe-

go rozwoju może znaleźć zastosowanie

w analizie procesu diagnozy klinicznej

w zakresie pierwszego z wymienionych

wyżej kryteriów. (Czapiga, 2000). Zda-

niem Wygotskiego procesy i czynności

psychiczne nie funkcjonujące jeszcze

samodzielnie mogą być stymulowane

przez planowe oddziaływania osoby do-

rosłej. Wygotski poddaje krytyce wszel-

kie pomiary testowe (mówiące o tym,

jak jest u dziecka w zakresie badanych

zmiennych), a proponuje dynamiczne

analizowanie możliwości rozwojowych

dzieci. Pamiętać należy jednak, że nie

pomija się tu znaczenia technik psy-

Relacja: diagnoza –

-terapia

Iloraz inteligencji

kwaliikuje dziecko

do uzyskania pomocy

w odpowiednich

placówkach. Samo

badanie nie jest

terapeutyczne, może

być nawet urazem (dla

dziecka, jak i rodziców).

Diagnoza i terapia są tu

nierozdzielne: dzieci ujawniają swoje

dążenia autoterapeutycznie, dorośli

pomagają w ich realizowaniu.

Porady

dla rodziców

Porady przekazywane

werbalnie.

Porady przekazywane w formie

komentarzy do zachowania dziecka

i terapeutów. Zachowania terapeutów

modelują właściwe sposoby

postępowania.

Wkład do zasobu

wiedzy psychologa

Pytanie testowe

w większości zamknięte.

Nie przewiduje się

stawiania pytań nowych,

badawczych.

Swoboda i udział wielu osób

uczestniczących generuje

wiele zachowań i sytuacji

nieprzewidzianych, o dużej wartości

heurystycznej. Psycholog poszukuje

odpowiedzi na zagadki stawiane

przez zachowania dzieci.

Hanna Olechnowicz (998) dodaje, że

zachowania dorosłych podczas trwania

eksperymentalnej obserwacji terapeu-

tycznej są również w pewnym stopniu

standaryzowane przez same dzieci (po-

dobnie jak rekwizyty, opisane w tabeli

powyżej). Pewne formy zachowań do-

rosłych dzieci przyjmowały, podtrzy-

mywały i zachęcały dorosłych do ich

przejawiania, a niektóre zachowania

chometrycznych, a jedynie podkreśla

się, że kryterium ilościowe nie może

być wyłącznym kryterium w procedurze

psychologicznego poznania.

Czytelnik znajdzie w publikacjach Wy-

gotskiego (np. 987).

jest zawsze poważnie zagrożony (Kacz-

marek, 200).

Na zakończenie warto przedstawić sta-

nowisko A. Czapigi (2000), która zaleca

przystępowanie do ustalania zakresu

strefy najbliższego rozwoju dziecka do-

piero po przeprowadzonym wcześniej

tradycyjnym badaniu testowym. Autor-

ka rekomenduje w diagnozowaniu dzie-

ci z zaburzeniami w rozwoju uwzględ-

nianie zarówno aktualnego poziomu

rozwoju dziecka (w oparciu o klasyczne

badanie testowe), jak i uwzględnianie

poziomu funkcjonalnego rozwoju dzie-

cka (co pozwala przewidywać kierunek

i tempo zmian rozwojowych).

T. Kaczmarek w swojej pracy psycho-

terapeutycznej opiera się na następują-

cych tezach:

Strefa najbliższego rozwoju to różnica

między tym, co dziecko potrai wyko-

nać samo, a tym, co dziecko wykona

przy pomocy osoby dorosłej; jest to za-

tem obszar kompetencyjny, w ramach

którego dziecko ujawnia gotowość

do wychodzenia poza aktualne moż-

liwości poznawcze. Akty wizowanie

strefy najbliższego rozwoju odbywa

się w kontakcie dziecka z dorosłym,

który stosuje: pytania naprowadzające,

wskazówki (pośrednie, bezpośrednie),

kieruje myśleniem dziecka, prezentuje

sposoby rozwiązania problemu, a nawet

sam rozwiązuje cały problem. Należy

podkreślić, że dzieci różnią się między

sobą zdolnościami do korzystania z po-

mocy dorosłego, mają tym samym inne

strefy najbliższego rozwoju – różnią

się reakcjami na naprowadzanie przez

dorosłego; różnią się czasem potrzeb-

nym do uwewnętrznienia nowego spo-

sobu rozwiązania; wreszcie, różna jest

u dzieci trwałość „posiadania” określo-

nych umiejętności (nie wspominając już

o tym, że nie wszystkie z nich potraią

przenosić nabyte umiejętności na inne

sytuacje szkolne czy życiowe).

– U dziecka z uszkodzeniami CUN

możemy obserwować zmienione wy-

posażenie biologiczne, co utrudnia

mu prezentowanie zachowań adap-

tacyjnych w kontakcie z matką. Syg-

nały wysyłane do matki mogą być

zbyt słabe (np. zbyt cichy płacz, ogra-

niczona zdolność przywierania do

matki). Zakłócenia organizacji per-

cepcji dziecka mogą mu utrudniać

koncentrowanie się na sygnałach

wysyłanych przez matkę (zwłaszcza

przez jej twarz); w konsekwencji

dziecko może mieć trudności z wy-

różnianiem matki z otoczenia.

Pamiętajmy jednak o dużej ostrożności

w prognozowaniu dalszego przebiegu

rozwoju psychomotorycznego dziecka.

Zawsze zwracajmy uwagę na fakt cał-

kowitej odrębności specyiki zadań pro-

gnostycznych od diagnostycznych.

– Matka w obliczu niekorzystnej diag-

nozy dziecka przejawia na ogół bar-

dzo silne napięcie emocjonalne, tłu-

miące jej spontaniczną gotowość do

otwierania się na potrzeby interakcyj-

ne dziecka.

3. Trzy typy sytuacji

terapeutycznej wg T. Karczmarek

Rozpoczynając rozważania na temat

typów sytuacji terapeutycznych, wy-

różnionych na podstawie wieloletniej

pracy z małymi dziećmi (a więc także

z matkami dzieci) przez T. Kaczma-

rek, warto przypomnieć szereg założeń

dotyczących interakcji zachodzących

w diadzie: matka-dziecko.

– Diagnoza nieprawidłowości rozwojo-

wych u dziecka diametralnie zmienia

wcześniejsze wizje matki na temat

jej dziecka, które powstały na dłu-

go przed jego narodzinami. Wokół

macierzyństwa, ojcostwa i samego

dziecka powstaje atmosfera dużego

dystresu, co implikuje zafałszowane

odczytywanie przez rodziców potrzeb

dziecka.

Podsumowując, badanie strefy najbliż-

szego rozwoju obejmowałoby:

– ustalenie poziomu rozwoju dziecka

w sytuacji wspierania, pomocy po-

chodzącej od osoby dorosłej

– prawdzenie szybkości uczenia się na

materiale konkretnym i abstrakcyj-

nym

– obserwację transferu umiejętności

opanowanych w kontakcie z doro-

słym na inne sytuacje.

Po pierwsze, w przypadku zdrowych

noworodków około trzeciego miesiąca

życia dziecka w parze: matka – dziecko,

kształtuje się specyficzny, w dużym

stopniu stały wzorzec interakcji.

Podstawą teoretyczną wyodrębnienia

trzech typów sytuacji terapeutycznej

są doniesienia interakcyjnej psycholo-

gii rozwojowej; podstawę praktyczną

stanowią wyniki analizy przebiegu

terapii kilkunastu par: matka-dziecko

prowadzonej przez T. Kaczmarek. Typy

sytuacji terapeutycznej wg Karczmarek

przedstawiono w tabeli nr 2.

Po drugie, ukształtowanie się tego wzor-

ca interakcji jest ściśle związane z two-

rzeniem się więzi emocjonalnej dzie-

cka z matką, a jakość tej więzi stanowi

fundament dalszego rozwoju psychiki

dziecka.

Nasuwa się jednak pytanie, jak, organi-

zując sytuację współdziałania osoby do-

rosłej z dzieckiem, odróżnić pożądane

naśladownictwo dziecka od prostego,

automatycznego kopiowania? Zakres

niniejszego artykułu nie pozwala na

dalsze zgłębianie problemu, ale odpo-

wiedzi na wszelkie pytania wnikliwy

Po trzecie, w przypadku pojawienia się

nieprawidłowości rozwojowych u dzie-

cka we wczesnym okresie życia popraw-

ny przebieg interakcji i procesu komuni-

kowania się między matką a dzieckiem

Tab. 2. Typy sytuacji terapeutycznej wg. T. Kaczmarek (za: Kaczmarek, 2001)

Typ sytuacji

terapeutycznej:

Charakterystyka typu:

Pierwszy

Terapeuta: poczucie satysfakcji, przekonanie o dobrej współpracy z matką, przekonanie o możliwości

skoncentrowania się na przebiegu procesów interakcji i komunikacji w diadzie: matka– dziecko.

Ingerencja terapeuty polega na pokazywaniu matce zmienionych potrzeb interakcyjnych dziecka i na

podkreślaniu wszystkich sytuacji, w których udaje się matce dostosować do potrzeb dziecka.

Drugi

Terapeuta: poczucie, że jego zabiegi nie stanowią odpowiedzi na potrzeby terapeutyczne matki, terapeuta

pozostaje niejako „obok” głównego problemu pary: matka-dziecko.

Ingerencja terapeuty polega na rozszerzeniu działań terapeutycznych o indywidualną pomoc

psychologiczną dla rodzica/rodziców.

Trzeci

Obserwowanie zachowań matki i dziecka nie pozwala na analizę procesów interakcji i komunikacji

z powodu znikomej ilości wymiany zachowań między matką a dzieckiem.

Ingerencja terapeuty ogniskuje się na przebiegu procesów interakcji i komunikacji, jest prowadzona

w kontekście oddziaływań ukierunkowanych na pomoc rodzicowi/rodzicom w aspekcie

odblokowywania potencjalnych kompetencji rodzicielskich. Terapeuta pracuje nad obniżeniem lęku

rodzica podczas kontaktu z dzieckiem.

T. Krawczyk podkreśla znaczenie zrozumienia i zanalizowania przez psychologa kontekstu psychologicznego, w jakim za-

chodzi wymiana zachowań między matką a dzieckiem. O powodzeniu oddziaływań terapeutycznych decyduje właśnie to

zrozumienie i rzetelna analiza kontekstu, a nie, jak się powszechnie sądzi, sama praca nad interakcją i komunikacją. Pamię-

tajmy, że to właśnie kliniczna analiza mechanizmów odpowiedzialnych za powstawanie patologii w relacji dziecka z matką

jest priorytetowym zadaniem psychologa zajmującego się wczesnym wspomaganiem rozwoju dzieci.

Przedstawione w niniejszym artykule aspekty diagnozy psychologicznej i oddziaływań terapeutycznych stosowanych wobec

dziecka z zaburzeniami w rozwoju przedstawiają nieco inne spojrzenie na oddziaływania diagnostyczno-terapeutyczne pro-

wadzone przez specjalistów. Warto dyskutować o pomysłach, metodach i formach pracy psychologów i pedagogów, wszak

od takich dyskusji zależy później to, co najcenniejsze w pracy terapeutów – profesjonalna ochrona dobrostanu psycholo-

gicznego dzieci, młodzieży i ich rodzin.

Bibliograia

Czapiga, A. (2000). Zastosowanie pojęcia strefy najbliższego rozwoju L.S. Wygotskiego w diagnozie dzieci niepełnospraw-

nych umysłowo. W: Mihilewicz, S. (red.). Aktualne problemy wspomagania rozwoju dzieci niepełnosprawnych . Kraków: Oi-

cyna Wydawnicza Impuls.

Kaczmarek, T. (2000). Terapia interakcji: matka-dziecko; z doświadczeń w pracy z małymi dziećmi wykazującymi poważne

dysfunkcje rozwojowe. Rewalidacja , , 3-9.

Kaczmarek, T. (200). Psychoterapia dzieci z diagnozą poważnych zaburzeń w rozwoju. W: Święcicka, M. (red.). Pomoc psycholo-

giczna dziecku z zaburzeniami rozwoju i jego rodzinie . Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej.

Krawczyk, F. (997). Psychoterapia w klasie szkoły życia. W: Olechnowicz, H. (red.). Opowieści terapeutów . Warszawa:

WSiP.

Olechnowicz, H. (995). Dziecko własnym terapeutą . Warszawa: PWN.

Olechnowicz, H. (grudzień 998). Releksja nad diagnozą psychologiczną dziecka na przykładzie dwóch kontrastujących pro-

cedur badawczych . Referat wygłoszony na Międzynarodowej Konferencji Naukowej – Autyzm wyzwaniem naszych czasów

w Krakowie.

Radochoński, M. (200). Podstawy psychopatologii dla pedagogów . Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Wygotski, L.S. (987). Problem wieku i dynamika rozwoju. Przegląd Psychologiczny , 4.

Autorka jest nauczycielem konsultantem w Mazowieckim

Samorządowym Centrum Doskonalenia Nauczycieli,

Wydział w Siedlcach oraz pracownikiem Specjalnego

Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Stoku Lackim.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: