Kompendium badań fonoskopijnych.pdf

Kompendium badań fonoskopijnych

Jacek Rzeszotarski

Kompendium badań fonoskopijnych

1. Wstęp

Mimo dokonującego się postępu technicznego, marginalizacji użycia tra-

dycyjnej magnetofonowej taśmy kasetowej i coraz częstszej cyfrowej reje-

stracji dźwięku, pryncypia fonoskopii – na przestrzeni ponad 40-letniej histo-

rii dziedziny – nie uległy zmianie. Wciąż interpretacja wyników analiz leży nie

w gestii komputerów, lecz biegłego, nadal nadzór nad wszystkimi etapami

badań w konkretnej sprawie pełni jeden ekspert, a podstawowy zakres ba-

dań nie uległ znaczącym modyfikacjom. Trendy w rozwoju dziedziny były od

pewnego czasu na bieżąco publikowane w polskiej prasie kryminalistycznej.

Mimo to, sędziowie i prokuratorzy, w natłoku obowiązków wydają się nie

odbierać informacji na temat zakresu badań i możliwości fonoskopii, czego

efekty dostrzec można podczas zapoznawania się z kolejnymi postanowie-

niami o powołaniu biegłego. W związku z tym narodził się pomysł stworzenia

niniejszego kompendium. Na jego potrzeby zostały dokonane pewne uogól-

nienia zdarzeń, mających reprezentację w praktyce. Oczywiście obok tych

typowych zdarzyć się mogą sprawy wyjątkowe, w których konieczne będą

odstępstwa od opisanych reguł. Nie umniejsza to jednak roli i potrzeby

przedstawienia zarysu wykorzystania badań audiodokumentów w procesie

karnym.

2. Zakres badań fonoskopijnych

Precyzyjne sformułowanie celu badań zlecanych biegłemu przyśpiesza

wydanie opinii, oszczędzając czas, niezbędny do obiegu pism ze sprosto-

waniami. Mimo że kontakt prokuratora z biegłym jest dopuszczalny, niezbyt

często korzysta się z tej formy przed wystawieniem postanowienia. Dlatego

niekiedy już na etapie zlecania badań pojawia się problem nieścisłych sfor-

mułowań. Uwzględniając praktykę kryminalistyczną i oczekiwania wymiaru

sprawiedliwości względem fonoskopii – wyrażone w orzeczeniach Sądu

Najwyższego w sprawie I K 196/60 i III K 49/61 – cel badań powinien być

następujący:

– spisanie treści rozmów dowodowych,

– zbadanie autentyczności nagrań tych rozmów,

– identyfikacja mówców.

Prokuratura

i Prawo 7–8, 2007

181

J. Rzeszotarski

3. Spisanie treści rozmów dowodowych

Ten wysoce czasochłonny i monotonny etap badań potrafi na całe mie-

siące zablokować moce opiniodawcze biegłego. Wykładnią tempa pracy jest

w szczególności jakość nagrania. Przy typowych zapisach, utrwalonych

z wykorzystaniem transmisji telefonicznej, spisanie każdej minuty rozmowy

dowodowej zajmuje 1–2 godziny czasu pracy eksperta. Spisywanie rozmów

bezpośrednich, utrwalonych zakamuflowanym mikrofonem, jeszcze bardziej

wydłuża czas wydania opinii.

Wobec ograniczonych możliwości spisania treści metodą wiernego od-

słuchu oraz mając na względzie ilość spraw oczekujących na wydanie opinii,

sugeruję, żeby ze zgromadzonych rozmów wybierać jako dowodowe tylko

te, które mają istotne znaczenie dla prowadzonego postępowania. Do czasu,

kiedy liczba ekspertów fonoskopii w Polsce nie powiększy się znacznie (a od

wielu lat grupa aktywnych biegłych fonoskopii, wykonujących pełen zakres

badań, nie przekracza 10 osób), jest to praktycznie jedyna możliwość

usprawnienia procesu wydawania opinii.

Ostatnio w praktyce fonoskopijnej coraz częściej spotykany jest schemat,

zgodnie z którym wraz z postanowieniem biegły otrzymuje stenogram roz-

mów dowodowych, spisanych przez funkcjonariuszy Policji. Czynność spi-

sania treści metodą wiernego odsłuchu i sporządzanie stenogramu cechują

pewne różnice, o których powinien wiedzieć prokurator, zanim zdecyduje

wybrać jedno z dwóch rozwiązań udokumentowania przebiegu rozmów do-

wodowych.

Spisanie treści odbywa się w warunkach izolacji akustycznej, przez bie-

głych, których narząd słuchu jest regularnie poddawany kontroli laryngolo-

gicznej, z zachowaniem zasady, że odsłuch musi być przerywany w mo-

mencie postępującego zmęczenia narządu percepcji (ustawiczne przemę-

czanie słuchu może prowadzić do niedosłuchu odbiorczego, praca w stanie

zmęczenia jest nieefektywna, gdyż spisana treść obfituje w błędne skojarze-

nia). W trosce o narząd słuchu biegli jedynie sporadycznie wykorzystują

słuchawki, odsłuch jest prowadzony z wykorzystaniem monitorów aktywnych

bliskiego pola (profesjonalny rodzaj głośników przeznaczonych do odsłuchu

mowy). Dla usunięcia błędnych skojarzeń i uzyskania możliwie najwyższej

precyzji odtworzenia wypowiedzi źle słyszalnych stosuje się m.in. technikę

kolejnych odsłuchów przez tego samego biegłego i odsłuch przez innego

eksperta. Spisując treść, odnotowuje się także błędy językowe, mogące

mieć wymiar cech indywidualnych. Równolegle ze spisaniem treści prowa-

dzona jest identyfikacja mówców w obrębie całości materiału dowodowego.

Stenogramy są wykonywane szybszą – niż stosowana w laboratoriach

kryminalistycznych – metodą. Są sporządzane z pominięciem wszelkich

błędów językowych, a także wypowiedzi nie mających znaczenia dla meri-

182

Prokuratura

i Prawo 7–8, 2007

Kompendium badań fonoskopijnych

tum postępowania. Nieistotna część rozmowy opatrywana jest wyłącznie

komentarzami, bez potrzeby wsłuchiwania się w każdą, nawet niezrozumiałą

wypowiedź. Dodatkowo, identyfikacja rozmówców w obrębie materiału do-

wodowego, jeżeli jest prowadzona, to wyłącznie w obrębie konkretnej roz-

mowy, bez powiązań z innymi nagraniami zgromadzonymi w sprawie.

Pomimo pewnych uproszczeń w trakcie wykonywania stenogramu,

w sytuacji nagrań dobrze słyszalnych, o jakości wystarczającej do prowa-

dzenia ewentualnej weryfikacji treści w trakcie rozprawy sądowej, spełnia on

rolę analogiczną do treści, spisanej metodą wiernego odsłuchu (pod warun-

kiem, że w stenogramie nie występują błędy merytoryczne). Wybór między

stenogramem i spisaną treścią powinien być dokonywany z uwzględnieniem

realiów konkretnej sprawy, takich jak chociażby postawa oskarżonego

w trakcie przeprowadzonych czynności i jego stosunek do zgromadzonych

dowodów. Wiążą się z tym potencjalne wnioski o uzupełnienie „niekomplet-

nej” opinii (praktyka uczy jednak, że podważanie treści opinii jest równie

częste, jak wyrażanie wątpliwości co do kwalifikacji biegłego i nie zawsze ma

związek z zakresem wykonanych badań). Moim zdaniem prokurator powi-

nien wychodzić z założenia, że do odsłuchu treści rozmów dobrze słyszalnych

nie jest wymagane dysponowanie wiadomościami specjalnymi (stąd możli-

wość weryfikacji stenogramu poprzez odsłuch nagrania w trakcie rozprawy).

Nagrania niskiej jakości – których treść jest choćby częściowo niezrozu-

miała – powinny być spisywane wyłącznie przez biegłego fonoskopii. Należy

zaznaczyć, że także wówczas – mimo żmudnej pracy eksperta – nie udaje

się wyeliminować wszystkich błędnych skojarzeń z treści rozmów dowodo-

wych. W warunkach laboratorium kryminalistycznego dodatkowo jest możli-

we prowadzenie korekcji częstotliwościowej lub amplitudowej, mającej na

celu poprawę jakości nagrania i zrozumiałości wypowiedzi.

Istnieje stereotyp, że fonoskopia może dokonać niemalże cudu w zakre-

sie restauracji nagrań niskiej jakości. Warto zatem sformułować praktyczną

uwagę: należy dbać o jak najlepszą jakość nagrania jeszcze przed dokona-

niem rejestracji. Korekcja źle utrwalonych nagrań nie jest skuteczna, zgodnie

z potoczną zasadą „śmieci na wejściu – śmieci na wyjściu”.

Owszem, niekiedy – na drodze korekcji – uzyskuje się poprawę zrozu-

miałości wypowiedzi. Jednak w warunkach fonoskopijnych, gdzie zakłócenia

i zniekształcenia są liczne i zróżnicowane (trzaski i impulsy, szumy, przy-

dźwięk, pogłos itd.), nawet wysokiej klasy oprogramowanie do restauracji

nagrań bywa nieużyteczne. Czasami jednak zdarza się, że poprawa słyszal-

ności może być uzyskana bez skomplikowanych zabiegów technicznych, np.

jedynie poprzez zamianę niskiej jakości odtwarzacza, którym dysponuje

prokuratura, na urządzenie profesjonalne. Problem ten był powszechny

w przypadku dysponowania nagraniami analogowymi, w związku ze zuży-

ciem i zabrudzeniem głowic magnetofonowych.

Prokuratura

i Prawo 7–8, 2007

183

J. Rzeszotarski

4. Autentyczność nagrań dowodowych

Celem badań autentyczności nagrania jest ustalenie, czy dowód odzwier-

ciedla faktyczny przebieg zdarzenia, czy też z nagrania usunięto jego frag-

menty, zmieniono chronologię zapisu poprzez montaż itp.

Pojęcie „autentyczność nagrania rozmowy” ma inne znaczenie niż „au-

tentyczność rozmowy”. Okoliczności przeprowadzenia rozmowy i treść wy-

powiedzi mogą zostać sfingowane (rozmówcy odgrywają ustalone role), ale

jej zapis będzie autentyczny, tzn. magnetofon zostanie włączony na nagry-

wanie przed rozpoczęciem rozmowy i wyłączony po jej zakończeniu. Biegły

fonoskopii, badając „autentyczność nagrania rozmowy”, wskazuje wszelkie

nieciągłości zapisu i ewentualnie określa przyczyny ich wystąpienia (np.

koniec taśmy w kasecie uniemożliwiający zarejestrowanie zakończenia roz-

mowy, wyczerpanie baterii zasilających magnetofon). Nagranie dowodowe

może być wielokrotnie kopiowane, a mimo to – choć nie oryginalne – może

być autentyczne. Oczywiście nie każda kopia wiernie odzwierciedla przebieg

zdarzenia utrwalony w zapisie oryginalnym. W praktyce bowiem ujawniano

niekiedy, że kopiowanie – poprzez pogorszenie jakości, spowodowane np.

zaszumieniem – miało być środkiem do ukrycia śladów montażu. Również

poddanie zapisu dowodowego korekcji, mimo że oznacza ingerencję w sy-

gnał akustyczny, nie powoduje zaburzenia autentyczności nagrania.

Dzięki kilku nagłośnionym przez media procesom sądowym, w których

wykorzystano dowód z opinii fonoskopijnych, dziś już nie ma wątpliwości, że

również nagrania cyfrowe może cechować autentyczność. Badania auten-

tyczności zapisu są prowadzone z wykorzystaniem zaawansowanych tech-

nicznie metod, pozwalających ustalić ciągłość przebiegów elektrycznych

i obrazów spektrograficznych sygnału akustycznego. Wykorzystywana jest

również analiza audytywna.

Obecnie zauważalna jest tendencja do pomijania – w postanowieniu –

badań wykrywających ślady zaburzenia ciągłości zapisu. Być może jest to

związane z chęcią obniżenia kosztów zamawianych opinii. Należy zatem

podkreślić, że badania autentyczności nagrań nie należą do najbardziej cza-

sochłonnych i, w przeciwieństwie do spisania treści, zazwyczaj nie są przy-

czyną wydłużania się terminów. Dla uniknięcia zarzutu, sformułowanego

przez stronę procesową, że nagrania dowodowe zostały zmontowane, zale-

ca się każdorazowe zlecanie badań autentyczności zapisu.

Obecnie opracowywane są założenia procedury, pozwalającej na ustala-

nie braku ingerencji w zapis utrwalony automatycznie i poddawany kopiowa-

niu. Chodzi o nagrania dokonywane przez np. Policję, z wykorzystaniem

certyfikowanego urządzenia. Takie nagrania cyfrowe byłyby protokolarnie

powielane na nośnik, udostępniany prokuraturze i przekazywany do badań

fonoskopijnych. Uproszczeniu uległaby wtedy procedura automatycznej re-

184

Prokuratura

i Prawo 7–8, 2007

Kompendium badań fonoskopijnych

jestracji rozmów telefonicznych. Odpowiedzialność za niezakłócone przeko-

piowanie plików z komputera policyjnego spoczywałaby nie na biegłym, lecz

na funkcjonariuszu. Wyłącznie biegły prowadziłby ustalenia w zakresie au-

tentyczności nagrań.

5. Identyfikacja mówców

Wyróżnia się trzy etapy identyfikacji mówców:

– identyfikacja w obrębie materiału dowodowego,

– pobranie wypowiedzi porównawczych,

– identyfikacja z wykorzystaniem materiału porównawczego.

Identyfikacja w obrębie materiału dowodowego jest prowadzona równo-

cześnie ze spisywaniem treści. Sprowadza się do licznych porównań kolej-

nych wypowiedzi, w celu ich rozpisania na wszystkich mówców biorących

udział w utrwalonym zdarzeniu. Po tym etapie badań zleceniodawca uzy-

skuje informację, ile osób brało udział w rozmowach dowodowych, jeśli roz-

mów jest więcej, to które z nich zostały przeprowadzone przez te same oso-

by. Od poprawnie przeprowadzonego tego etapu badań fonoskopijnych za-

leży powodzenie następnych, zależnie od celu zakreślonego postanowie-

niem, identyfikacji z wykorzystaniem materiału porównawczego lub wnio-

skowania o nieznanym mówcy. Należy ponownie zaznaczyć, że sporządza-

jący stenogram dokonuje identyfikacji jedynie w oparciu o analizy lingwi-

styczne, wyłącznie w obrębie jednej rozmowy, przez co brak wtedy powią-

zania osób występujących w kolejnych rozmowach dowodowych.

Badania identyfikacyjne nie zawsze są owocne. Do wyróżnienia wypowie-

dzi konkretnego mówcy wymagane jest wykazanie istnienia całego zespołu

cech i parametrów dystynktywnych, indywidualizujących osobę, a wynikają-

cych z różnorodności myślenia i konstrukcji psychicznej jednostek, budowy

anatomicznej aparatu mowy, kompetencji językowej i komunikacyjnej itd.

Identyfikacja w obrębie materiału dowodowego nie jest możliwa, jeżeli

ilość wypowiedzi jest niewystarczająca, bądź ich zawartość merytoryczna

jest nieodpowiednia. Dlatego – odmiennie niż w przypadku spisania treści –

zaleca się nadsyłanie do badań identyfikacyjnych wszelkich zgromadzonych

nagrań. Nadesłane rozmowy, które nie zostały ujęte w postanowieniu, mogą

być pomocne w identyfikacji osób, biorących udział w krótkiej, wskazanej

rozmowie.

Personalia osób zidentyfikowanych w obrębie materiału dowodowego

mogą być ustalone, o ile zostanie uzyskany odpowiedni materiał porównaw-

czy, spełniający wymogi merytoryczne, techniczne i formalne. Zawartość

merytoryczna wypowiedzi porównawczych musi być dostosowana do specy-

fiki rozmów dowodowych, przez co utrwalone przesłuchanie nie zawsze

spełnia ten wymóg. Niedobrze, jeżeli pobranie materiału porównawczego

Prokuratura

i Prawo 7–8, 2007

185

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: