Gadacz, Myslenie z wnetrza nihilizmu.pdf

Tadeusz Gadacz

MYŚLENIE Z WNĘTRZA NIHILIZMU

We współczesnej dyskusji nad duchową sytuacją świata pojęcie nihilizmu stało się często

używanym hasłem, którego bezrefleksyjne i dowolne zastosowanie wywołuje niejednokrotnie

wrażenie, że użytkownicy tego hasła wiążą z nim jedynie bardzo niejasne wyobrażenia albo w

ogóle żadne i stosują pojęcie nicości jako pewnego rodzaju przezwisko, którym obrzucają

przypadkowych politycznych, światopoglądowych, religijnych lub też kościelnych wrogów. 1

Żyjemy w wieku, w którym pojęcie "nihilizm" stało się określeniem wszelkich możliwych

przejawów kryzysu: wiary, religii, kultury, wartości, światopoglądu, polityki czy filozofii.

Istotnie, nihilizm stanowi nie tylko określenie złożonego i rozległego duchowego kryzysu, ale

także synonim filozofii i kultury nowożytnej oraz etykietę przydawaną wielu myślicielom

okresu nowożytnego przez tych, którzy w powodzi współczesnego relatywizmu, pesymizmu

czy liberalizmu szukają jasnej i pewnej prawdy oraz trwałego gruntu. Według takiej

"spiskowej historii filozofii", uprawianej najczęściej "na skróty" i bez znajomości rzeczy,

"zdrowa filozofia" trwa jeszcze do końca średniowiecza, a wraz z nowożytnym

racjonalizmem i transcendentalnym zwrotem ku podmiotowi, wraz z idealizmem, rozpoczyna

się permanentny kryzys który trwa przez całą nowożytność i uaktywnia się w XIX i XX

wieku. Ten kryzys to właśnie nihilizm. Według takiej koncepcji historii filozofii nihilistami są

nie tylko Nietzsche, Stirner, Sartre, Camus, Sade, ale także Kartezjusz, Kant i Hegel.

Jeśli nihilistycznej pustce, absurdowi, relatywizmowi przeciwstawiamy jasność, oczywistość i

pewność prawdy, to wydaje się, że w ten sposób zakwestionowaniu musi ulec samo myślenie.

Być może myślenie w swej istocie jest nihilistyczne, gdyż zawsze problematyzuje,

kwestionuje, neguje istniejące sensy, wciąż powraca do sokratejskiego "wiem, że nic nie

wiem". Jeśli myślenie wychodzi od pytania, to pytanie wyraża przecież pustkę nie wiedzy.

Czyż ma to oznaczać, że myślenie musi narażać się na doświadczenie nihilizmu? Czy lęk

przed nie pewnością, nie wiedzą, nie - bytem nie jest wystarczającym powodem, by zanegować

myślenie jako największe zagrożenie dla pewności prawdy i jasności widzenia? Być może

sama, wspomniana tu, "spiskowa historia filozofii", w której myślenie zdaje się być

nie obecne, jest tworem tego rodzaju lęku.

Te wątpliwości są całkowicie oczywiste. Myśląc szukamy przecież prawdy i pewności.

Pustkę nie wiedzy traktujemy jedynie jako punkt wyjścia ku pełni wiedzy. Czy pełnia ta jest

jednak możliwa do osiągnięcia? Czy samo pytanie o prawdę rodzi się ex nihilo? Czy nicość

jest bezdenną otchłanią, w której nie ma niczego, czy tajemnicą kryjącą w sobie byt i prawdę?

Co rozstrzyga o tym, że jest otchłanią? Co rozstrzyga o tym, że jest tajemnicą skrywającą byt

i prawdę? Namysł nad istotą nihilizmu, negacji i nicości wydaje się więc niezbędny.

Nihilizm

Nihilizm jest zjawiskiem bardzo trudnym do opisania, jeszcze trudniej poddającym się

jednoznacznemu zdefiniowaniu. Jak bowiem uchwycić w tych samych ramach nihilizm

Nietzschego i Sartre`a, przeżycie absurdu bohaterów powieści Camusa czy samobójstwo

Kiriłłowa z Biesów Dostojewskiego, faszyzm i ironiczną niezależność bezosobowego

bohatera powieści Musila Człowiek bez właściwości ? Jak te wszystkie przejawy nihilizmu

odnieść wreszcie do diagnoz Martina Heideggera?

Nihilizm ma wiele postaci. Z jednej strony jest nihilizmem "radosnym". Radość wynika z

faktu, że rzeczywistość pozbawiona jest sensu. Może stać się więc materią dowolnej

twórczości. Inna postać nihilizmu to nihilizm samopodporządkowania obiektywnym mocom.

Jest to nihilizm bierny. W takim rozumieniu możemy mówić o nihilizmie faszyzmu czy

komunizmu. Wreszcie nihilizm powojenny, nihilizm rezygnacji, który ani niczemu się nie

podporządkowuje, ani niczego nie tworzy. Nie dość zdolny, aby sprostać samej nicości. 2

Pojęcie nihilizmu związane jest z duchowym kryzysem kultury europejskiej w XIX wieku.

Wielu jednak filozofów, na przykład Hermann Rauschning, słusznie uważa nihilizm za

zjawisko historyczne. 3 Jeśli nihilizm rozumiemy jako negację bytu, prawdy, niewiarę w sens

istnienia, to początków tak rozumianego nihilizmu można doszukiwać się już u sofistów i w

pyrronizmie. Przede wszystkim jest to nihilizm metafizyczny. Tak określił go Hamilton w

1859 roku. 4 Najbardziej radykalną jego formę odnajdujemy już u Gorgiasza, który redukuje

byt do nicości. Autor dzieła O naturze albo o niebycie formułuje pierwszą zasadę swej

metafizyki w następujący sposób: "nie istnieje byt" 5 . W starożytności pojawiają się także

początki nihilizmu poznawczego. Sceptycy twierdzą, że nie ma żadnej obiektywnej prawdy, a

jeśli ona istnieje, to nie jest poznawalna. Jednak najistotniejsza myśl, która stanie się

podstawą rozwoju nowożytnego nihilizmu, pochodzi od Protagorasa: "Człowiek jest miarą

wszystkich rzeczy, istniejących, że istnieją, i nieistniejących, że nie istnieją." 6 To znane

stwierdzenie homo mensura - człowiek miarą, stanie się podstawą rozumienia wolności przez

nihilizm nowożytny.

Nihilizm w pełnym znaczeniu pojawia się tam, gdzie człowiek określa samego siebie jako

miarę rzeczy i twórcę sensu bycia. Takie samookreślenie się człowieka w XIX wieku

przynosi rozkład prawd, norm i autorytetów. Właśnie "nihilizmem" określali Donoso Cortes i

pruski minister Maria Joseph von Radowitz ten duchowy i polityczny proces XIX wieku.

Samo słowo natomiast po raz pierwszy zostało użyte przez Fichtego. 7

Nihilistami nazywano także rosyjskich anarchistów. W ten sposób anarchizm stał się jednym

z pierwszych synonimów nihilizmu. Takim terminem określano doktrynę ruchu

intelektualnego i politycznego powstałą w Rosji w drugiej połowie XIX wieku, dążącą do

zreformowania struktury społecznej na drodze rewolucji. Zwolennicy nihilizmu nie tworzyli

żadnej partii politycznej. Łączył ich ten sam duchowy stan desperacji. Choć pochodzili z

różnych stanów społecznych i zawodów, wywodzili się szczególnie spośród młodych

intelektualistów, którzy, mając nadzieję na uczestnictwo w politycznym postępie społecznym,

poczuli się ostatecznie odrzuceni. Określano ich jako tych, którzy odrzucają ciężar

tradycyjnych idei religijnych, moralnych, estetycznych. Po 1870 roku, pod wpływem

prześladowania ze strony władzy, niektórzy z nich włączyli się w działania anarchiczne,

zgodnie z programem Bakunina: tylko destrukcja jest twórcza. Najwyższy rodzaj tworzenia to

unicestwienie.

Nihilizm XIX wieku, demaskujący ideologie i etyczne systemy, wyłania się wraz z

nowożytnym i współczesnym rozumieniem wolności. Kluczem do nihilizmu jest słowo:

wolność. To nowożytne rozumienie wolności związane jest z twórczą mocą podmiotu, który

tworząc ex nihilo staje się podmiotem stwórczym. Odnajdujemy go w Nietzscheańskim

przewartościowaniu wartości jak i w Sartre`owskiej tezie egzystencjalnej: "egzystencja

poprzedza esencję". Taki podmiot tworzy prawdy i wartości, nadając światu wszelkie

znaczenie. Nicość nie oznacza więc jedynie pustki życia, bezsensu. Oznacza także pełnię

twórczości, absolutną twórczość człowieka w pustce. Takie rozumienie wolności możliwe jest

tylko tam, gdzie zostają zakwestionowane obiektywne miary bytu i prawdy, przede

wszystkim jednak istnienie Boga. Nihilizm więc jest nie tyle wynikiem wiary w twórczą moc

podmiotu, co raczej niewiary w obiektywność bytu i prawdy. Tylko w horyzoncie takiej

niewiary możliwe jest rozumienie człowieka jako "miary wszechrzeczy". Pisze o niej

Nietzsche: "ostatnia forma nihilizmu, która zawiera w sobie niewiarę w świat metafizyczny -

zabraniająca sobie wiary w jakiś świat prawdziwy" 8 .

Nowożytny nihilizm ma kilka podstawowych wymiarów: ateizm, moralny relatywizm,

egzystencjalny absurd, polityczny anarchizm i historyczny tragizm. Pomimo wielu wymiarów

nihilizmu, które wzajem się przenikają, istnieje jedna łącząca je zasada, którą Fryderyk

Nietzsche sformułował następująco: nihilizm to "pożądanie nicości" 9 .

Podstawowym warunkiem nihilistycznej wolności jest ateizm . "Gdyby Bóg istniał, jak bym

mógł znieść to, że nim nie jestem." Autor tych słów, Fryderyk Nietzsche, dostrzegł ścisły

związek między wolnością absolutną, nihilistyczną, a ateizmem. Epoka nihilizmu jest epoką

"śmierci Boga". Jest to także epoka wolności. Śmierć Boga rodzi pustkę, do której można

mieć dwojaki stosunek: można tworzyć w pustce lub przyjąć postawę rezygnacji. Jeśli Boga

nie ma, człowiek może wybrać własną drogę, być wolny: "... my filozofowie i duchy wolne ,

czujemy się na wieść, że Bóg umarł , jakby opromienieni nową jutrzenką; serce nasze

przelewa się wdzięcznością, zdumieniem, przeczuciem, oczekiwaniem - w końcu ukazuje się

nam widnokrąg znów wolny, chociażby nawet nie był jasny, wreszcie znów mogą wybiegać

okręty nasze" 10 . Możliwa jest jednak także rezygnacja. Jeśli "Bóg umarł", człowiek gubi się w

pustce, jak ów starzec, który służył Bogu do ostatnich dni. "I otom jest wysłużony: bez pana,

a jednak nie wolny, o żadnej godzinie życia już nie radosny, chyba tylko we

wspomnieniach." 11

Wypływający z ateizmu nihilizm przybiera dwie formy. Nietzsche określa go jako nihilizm

czynny i bierny. Nihilizm czynny jest aktem najwyższej twórczości wolnych ludzi lub

nihilizmem burzenia (anarchizm). Nihilizm bierny to nihilizm znużony, wyczerpany.

Istnieje wiele literackich prototypów ateisty-nihilisty. Najbardziej znanym jest Iwan z Braci

Karamazow i Kiriłłow z Biesów Dostojewskiego. To w usta Iwana wkłada Dostojewski

słowa: "Jeśli Boga nie ma, wszystko wolno." I jasno dowodzi, że to ateizm Iwana pozwala mu

na akceptację morderstwa ojca. Kiriłłow dowiódł, że jeśli Boga nie ma, najbardziej znaczącą

rzeczywistością w życiu jest indywidualna wolność, a najwyższą ekspresją indywidualnej

wolności jest samobójstwo. Tak komentuje nihilistyczną wolność Kiriłłowa Camus: "Jeśli

Bóg nie istnieje, Kiriłłow jest bogiem. Jeśli bóg nie istnieje, Kiriłłow musi się zabić, Kiriłłow

musi się zatem zabić, żeby być bogiem (...) Stać się bogiem to być wolnym na tej ziemi, nie

służyć istocie nieśmiertelnej. A zwłaszcza wyciągnąć wszystkie konsekwencje z tej bolesnej

wolności. Jeśli Bóg istnieje, wszystko zależy od Niego i nie możemy nic przeciwko Jego

woli. Jeśli nie istnieje, wszystko zależy od nas. Dla Kiriłłowa, jak dla Nietzschego, zabić

Boga to samemu nim zostać - już na tej ziemi zaznać życia wiecznego, o którym mówi

Ewangelia." 12 Ta tendencja łączenia nihilizmu z ateizmem trwa aż do dzisiaj (pojawia się na

przykład w dziele Helmuta Thielicke Nihilizm - 1950).

Pierwszą reakcją wobec otchłani nicości jest rezygnacja . Ateizm wytwarza pustkę i poczucie

bezsensu życia. "Nihilizm: brak celu; brak odpowiedzi na pytanie dlaczego ? Co znaczy

nihilizm? To, że najwyższe wartości tracą wartość." 13 Jeśli Boga nie ma, kim jest człowiek?

Pisze Nietzsche: "Człowiek jest to mały egzaltowany gatunek zwierzęcia, który - na szczęście

- ma swój kres; życie na ziemi to w ogóle jeno chwila, epizod, wyjątek bez następstwa, coś,

co w ogólnym charakterze ziemi pozostaje bez znaczenia; ziemia sama, jak każda gwiazda, to

hiatus między dwiema nicościami , zdarzenie bez planu, bez rozumu, bez woli i samowiedzy,

najgorszy rodzaj konieczności, głupia konieczność..." 14 . Podobnie bohater dramatu Sartre`a

Diabeł i Pan Bóg , Gotz, wykrzykuje wobec Boga swoją nędzę: "Błagałem, żebrałem o znak,

posyłałem do nieba posłańca: żadnej odpowiedzi. Niebo nie wie nic, nie zna nawet mojego

imienia. W każdej minucie zadawałem sobie pytanie, czym jestem w oczach Boga. Teraz

znam odpowiedź: niczym . Bóg mnie nie widzi, Bóg mnie nie słyszy, Bóg mnie nie zna.

Widzisz tę pustkę nad naszymi głowami? To Bóg (...) Bóg to samotność ludzi." 15

Inną, "twórczą" reakcją jest absurd , jak u bohaterów powieści Camusa, lub etyczna

samoodpowiedzialność, jak u Sartre`a. Zarówno absurd jak i etyczna samoodpowiedzialność

prowadzą do moralnego relatywizmu. Moralny relatywizm to kolejne oblicze nihilizmu.

Dla Camusa wolność absurdalna jest jedyną możliwą reakcją na przekonanie, że nie ma Boga.

Wolność akceptująca absurd jest wolnością wbrew nadziei. "Z puszki Pandory, gdzie mrowiły

się plagi ludzkości, wypuścili Grecy na ostatku nadzieję, jako najstraszliwszą ze wszystkich.

Nie znam bardziej wzruszającego symbolu. Gdyż nadzieja, wbrew ogólnemu przekonaniu,

jest równoznaczna z rezygnacją. A żyć to znaczy nie rezygnować." 16 Absurd jest więc

odwróconą nadzieją. Bohaterowie wolnośôci absurdalnej to wspomniany już Kiriłłow, Syzyf i

Kaligula.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: