Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie wiele rodzajów substancji czynnych, którym zawdzięczają swoje działanie. A oto najważniejsze z nich:

Alkaloidy

        Stanowią bardzo liczną grupę substancji organicznych zawierających w swojej cząsteczce jeden lub więcej atomów azotu, co nadaje im charakter mniej lub bardziej zasadowy. W roślinie znajduje się najczęściej kompleks tych substancji, a tak w ogóle poznano dotychczas kilkaset alkaloidów! Zaliczamy je do najskuteczniejszych i najważniejszych roślinnych substancji czynnych. Cząsteczki alkaloidów, oprócz wspomnianego już azotu, zawierają zawsze węgiel, wodór i bardzo często tlen, są z reguły substancjami stałymi, krystalicznymi (chociaż np. nikotyna jest płynem), o smaku często gorzkim.

        Przebadane dotychczas alkaloidy możemy podzielić między innymi na:

·         pochodne tropanu (np. atropina, hioscyjamina, skopolamina, kokaina),

·         pochodne pirydyny (np. nikotyna, lobelina),

·         pochodne chinoliny (np. chinina, cynchonina, chinidyna),

·         pochodne izochinoliny (np. papaweryna, kuraryna, tubokuraryna),

·         pochodne indolu (np. strychnina, rezerpina, ergotamina),

·         pochodne puryny (np. kofeina, teobromina, teofilina),

·         pochodne fenantrenu (np. morfina, kodeina).

        Alkaloidy mogą wywierać na nasz organizm bardzo różne działanie,czasami silne, a nawt gwłtowne i trujące (np. kurara czy strychnina). Wykazują przede wszystkim silny wpływ na tkankę nerwową - jedne działają pobudzająco, inne hamująco, a jeszcze inne nawet porażająco.

        Oto przykłady alkaloidów (ich działania) zawartych w znanych nam roślinach:

·         pieprz - piperyna (pobudza zakończenia nerwowe w przewodzie pokarmowym, wzmacniając przede wszystkim wydzielanie soku żołądkowego),

·         Papryka - kapsaicyna (przyspiesza syntezę enzymów trawiennych, wzmaga krążenie krwi - przy okładach powoduje m.in. przekrwienie skóry),

·         mak - kodeina (stosowana jako środek przeciwko kaszlowi),

·         kawa - kofeina (przyspiesza pracę serca, znosi uczucie znużenia i senności).

·         herbata - teina (znosi uczucie zmęczenia, reguluje ruchy robaczkowe jelit, łagodzi bóle),

·         glistnik jaskółcze ziele - papaweryna (działa przeciwbólowo i rozkurczowo),

·         ruta - fagaryna (znosi skurcze mięśni gładkich).

Alkaloidy - nazwa ta kojarzy się z truciznami lub jakimiś innymi niebezpiecznymi substancjami. Jest to wynikiem tego, że do tej grupy substancji należy wiele związków o silnym działaniu, często tak silnym, że mogą zabić. Są to również bardzo pożyteczne dla nas substancje, które są stosowane nie tylko jako leki, ale występują dość często w naszej codziennej diecie. Alkaloidami są np.:

·         nikotyna (w liściach tytoniu - Nicotina tabacum)

·         strychnina (w nasionach kulczyby - Semen Strychni),

·         kokaina (w liściach kokainowca - Folium Coca),

·         kurara (w owocach tykwy i łodygach bambusa),

·         morfina (w makowcu - Opium),

·         atropina (alkaloid wilczej jagody - Atropa belladonna).

Antrazwiązki

     Nazywane czasami antraglikozydami są pochodnymi antracenu, zawierają jedną lub kilka grup hydroksylowych i tworzą często połączenia z cukrami prostymi. Antrazwiązki to liczna grupa posiadająca zdolności do łączenia się po dwa związki i tworzenia tzw. dimerów.

Antrazwiązki występują m.in w:

·         stężałym soku z aloesu (Alona)

·         korze kruszyny (Cortex Frangulae)

·         korzeniu rzewienia (Rhizoma Rhei)

·         liściach senesu (Folium Sennae)

·         strączkach senesu (Folliculi Sennae)

·         owocach szakłaku ciernistego (Fructus Rhamni catharticae)

·         korze szakłaku amerykańskiego (Cortex Rhamni purshianae)

Wyciągi z tych roślin, dzięki zawartym w nich antrazwiązkom, drażniąc jelito grube działają przeczyszczająco. Nie należy ich jednak zbyt długo stosować, trzeba natomiast zaniechać w ostrych chorobach zapalnych przewodu pokarmowego, niewydolności nerek i w okresie ciąży, gdyż mogą niekiedy prowadzić do poronień.

Fenole

Są to związki o działaniu bakteriostatycznym i dezynfekującym: Do związków tych należy:

·         arbutyna i metyloarbutyna - Występuje jako główny związek czynny w liściach borówki mącznicy (Folium Uvae Ursi), liściach borówki brusznicy (Folium Vitis idaeae), liściach badanu (Bergenia crassifolia),liściach grusz (Pyrus communis), liściach kaliny (Viburnum opulus), zielu majeranku (Majorana hortensis), zielu lebiodki (Origanum vulgare). Wykazuje działanie dezynfekujące na drogi moczowe.

·         salicyna - Występuje w korze wierzby (Cortex Salicis), korze kaliny (Cortex Viburni opuli). Wykazuje działanie przeciwgorączkowe.

·         populina - Występuje w korze, liściach i pączkach topoli (Cx., Fol., Gemma Populis). Wykazuje działanie przeciwgorączkowe.

·         spirepozyd - Występuje w kwiatac wiązówki (Flos Ulmariae) i zielu fiołka trójbarwnego (Herba Violae tricoloris) . Wykazuje działanie przeciwgorączkowe

·         echinokozyd - Występuje w gatunku Echinacea angustifolia - jeżówka. Pobudza fogocytozę, stosuje się go w preparatach pobudzających odporność.

·         cynaryna - Występuje w karczochach (Cynara scolymus). Działa żółciopędnie i zmniejsza stężenie lipidów we krwi.

Flawonoidy

Są to naturalne barwniki roślin. Do związków tych należy:

·         rutyna= rutozyd - Występuje w rucie (Ruta graveolens), zielu fiołka trójbarwnego (Viola tricolor), kwiecie bzu czarnego (Sambucus nigra). Rutyna uszczelnia i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zapobiega krwawieniom, wybroczynom, pomocna w leczeniu miażdżycy.

·         witexyna - Występująca w preparatach z głogu (Crataegi). Poprawia przepływ krwi w naczyniach wieńcowych i obniżają ciśnienie.

·         biflawonoidy - Występują np w miłorzębie japońskim (Gingo biloba). Działają antyagregacyjnie na płytki krwi.

·         pinocembryna - Występuje w limbie - Pinus Cembra. Działa przeciwgrzybiczo

·         flawolignany - Występują w ostropeście plamistym {Fructus Silybi mariani. Działają ochronnie na wątrobę.

·         flawonoidy w koszyczku rumianku działają przeciwalergicznie

·         flawonoidy w lukrecji - Rx. Glycyrrhizae działają przeciwwrzodowo

·         flawonoidy w kwiatostanie kocanek (Inf. Helichrisi) i zielu dziurawca (Herba Hyperyci( działają rozkurczowa na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych i przewodów żółciowych

·         flawonoidy ziela skrzypu (Herba Equiseti), liścia brzozy (Folium Betulae), ziela nawłoci (Herba Solidaginis) działają diuretycznie (moczopędnie)

flawonoidy Koszyczka rumianku (Anthodium Chamomillae), kwiatostanu lipy (Inf. Tiliae) działają przeciwzapalnie

Gorycze

Są to nietrujące, bezazotowe substancje o różnym skłądzie chemicznym, charakteryzujące się gorzkim smakiem. Poprzez pobudzanie wydzielania soku żołądkowego wzmagają czynności trawienne, wzmagają czynności trawienne, wykazują też słabe działanie antyseptyczne i przeciwrobacze. Goryczami są niektóre alkaloidy (np. strycnina i chinina), glikozydy (np. gencjana), a ich związki stwierdzono m.in. w liściach bobrka trójlistnego, zielu krwawnika, dziurawca, mniszka, piołunu, tysiącznika, melisy lekarskiej, tymianku, estragonu i szałwi.

Antocjany

Są to związki spokrewnione z flawonoidami będące barwnikami (czerwony, niebieski, filoletowy) kwiatów, owoców i liści. Szczególnie wyraźnie zaznacza się ich działanie poprawiające mikorokrążenie w naczyniach włosowatych tęczówki oka. Mają dodatni wpływ na ostrość widzenia. Bogate w antocjany są:

·         kwiat bławatka  - Flos Cyani,

·         kwiat malwy czarnej - Flos Malvae arboreae,

·         owoc borówki czernicy - Fructus Myrtylli,

·         owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci.

Garbniki

Garbnikami nazywamy związki organiczne o charakterze wielofenoli, występujące w roślinach, nie stanowiące jednak jednolitej grupy chemicznej. Ze względu na budowę dzielimy je na dwie podgrupy: związki hydrolizujące (np. tanoidy i depsydy) oraz związki skondensowane, nie hydrolizujące (np. kateiny, pochodne kwasu elagowego). Ich cząsteczki zbudowane są z części cukrowej i aglikonu (kwas galusowy lub jego pochodne). Wszystkie garbniki bez względu na strukturę chemiczną, mają cierpki smak, właściwości ściągające oraz zdolność tworzenia z białkiem skóry (tzw. kolagenem) nieodwracalnych połączeń nierozpuszczalnych i nie podlegających gniciu. Dlatego przyjęte doustnie działają ściągająco na błony śluzowe, hamują ich przepuszczalność, zapobiegając np. mikrokrwawieniem z włoskowatych naczyń krwionośnych (przede wszystkim w przewodzie pokarmowym), unieczynniają też bakterie i wytwarzane przez nie toksyny. Ponieważ dają trudnorozpuszczalne osady z metalami ciężkimi i alkaloidami, mogą być używane jako odtrudka przeciwko tym substancjom

        Garbiki występują w wielu roślinach, ale najwięcej jest ich w korze dębu (Cortex Auercus), owocach borówki czernicy i borówki brusznicy, rdeście wężowniku, dębiankach (Gallae), orzechu włoskim, tymianku, korze wierzby, liściach szałwi (Folium Salviae), herbacie (Folium Theae). Nadużywanie roślin bogatych w garbiki (np. częste picie herbaty) nie jest korzystne, bowiem utrudnia wchłanianie w przewodzie pokarmowym m.in. witamin oraz makro- i mikroelementów.

        Garbniki, które wiążąc się z białkami powodują także aglutynację (ścinanie się) krwinek, co może mieć znaczenie w hamowaniu niewielkich krwawień. Garbniki koagulując białka wytwarzają na powierzchni błon śluzowych, czy też skóry pewien rodzaj powłoki ochronnej dlatego też często są stosowane jako leki łagodzące stany zapalne skóry i błon śluzowych. Garbniki wykazują również działanie przeciwbiegunkowe.

Olejki eteryczne

Olejki są płynnymi mieszaninami liczącymi nawet do stu kilkudziesięciu związków. (Oprócz węglowodanów znajdujemy w nich związki tlenowe - alkohole, aldehydy, ketony, kwasy, estry, rodanki, nitryle, fenole, laktony, siarczki).
        Są to ciecze lotne nie rozpuszczające się w wodzie, o intensywnym zapachu, najczęściej bezbarwne, żółtawe, zielonkawe lub niebieskawe. Z czasem żółkną lub brunatnieją, stają się gęste i żywicowate.
        Olejki eteryczne występują w wielu roślinach, u których spotykane są jako wydzieliny w specjalnych komórkach i zbiorniczkach. Ich zastosowanie lecznicze jest dość różnorodne.
        Oto przykłady działania terapeutycznego najpopularniejszych olejków:

·         żółciopędnie działają np. olejki miętowy i tymiankowy;

·         moczopędnie - pietruszkowy i jałowcowy;

·         wykrztuśnie - sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy;

·         uspokajająco - walerianowy, tatarakowy, z melisy;

·         przeciwbakteryjnie - miętowy, sosnowy, anyżowy, majerankowy.

        Wiele olejków roślinnych poprawia smak potraw i napojów.

Glikozydy

Glikozydy (zwane niekiedy heterozydami) to substancje organiczne stanowiące połączenia cukrów prostych (najczęściej glukozy, galaktozy arabinozy, ksylozy i ramozy) z róznymi związkami niecukrowymi ( flawonami, antocyjanami, fenolami, kumarynami. Składają się więc zawsze z dwóch części - cukrowej zwanej glikonem i niecukrowej zwanej aglikolem. Ponieważ w łączeniu glikonu z aglikolem uczestniczą różne pierwiastkimożemy wyróżnić z tegopunktu widzeniaróżne typy glikozydów: O-glikozydy (łącznikiem jest tlen), C-glikozydy (łącznik stanowi tu węgilel), S-glikozydy (łączenie przez siarkę), N-glikozydy (łącznikem jest azot).
Glikozydy wytwarzane są w procesie fotosyntezy, głównie w liściach, a powstają pod wpływem specyficznych enzymów, tzw. glikozydaz. Gromadzą się najczęściej w...