Powietrze, będące jednym z podstawowych składników środowiska jest niezbędnym czynnikiem dla istnienia życia na Ziemi, a stopień jego czystości decyduje o jakości życia i zdrowia człowieka. Dlatego powietrze jest szczególnym przedmiotem prawnej ochrony, a prawo ochrony środowiska poświęciło temu zagadnieniu odrębny dział II w tytule II ( art. 85 – 96 p.o.ś.).

Od razu na wstępie trzeba jednak zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę między naukową przyrodniczą a prawną definicją powietrza, przez które ustawa rozumie „ powietrze znajdujące się w troposferze, z wyłączeniem wnętrz budynków i miejsc pracy” (art.3 pkt. 26 p.o.ś.). ochroną powietrza znajdującego się wewnątrz budynków, a zwłaszcza  w miejscach pracy, zajmują się inne działy prawa aniżeli prawo środowiska, w szczególności zaś przepisy dotyczące bhp.

Ochrona powietrza polega na zapewnieniu jak najlepszej  jego jakości, w szczególności przez:

1)     utrzymanie poziomów substancji w powietrzu[1] poniżej dopuszczalnych dla nich poziomów lub co najmniej na tych poziomach,

2)     zmniejszanie poziomów substancji w powietrzu co najmniej do dopuszczalnych,

gdy nie są one dotrzymane

3)              zmniejszanie i utrzymanie poziomów substancji w powietrzu poniżej poziomów

docelowych albo poziomów celów długoterminowych lub co najmniej

na tych poziomach.

Dopuszczalne poziomy stężenia poszczególnych substancji ( czyli standardy jakościowe) określone zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiska wydanym na podstawie art.86 ustawy p.o.ś.  Wymóg wyznaczenia tych standardów wynika z dyrektywy 96/62/WE i jej dyrektyw córek.

Rozporządzenie to określa m.in.

·    listę substancji dla nich dopuszczalne poziomy stężeń, przy czym dla niektórych substancji poziomy te są zróżnicowane w zależności od typu obszarów: ostrzejsze są dla parków narodowych i obszarów ochrony uzdrowiskowej łagodniejsze dla pozostałych terenów;

·    dla niektórych substancji – alarmowe poziomy, których nawet krótkotrwałe przekroczenie może powodować zagrożenie dla zdrowia ludzi.

Standardy zapachowe

Szczególnym rodzajem standardów jakości powietrza mogą być standardy jakości zapachowej. Art. 86 ust.3 ustawy p.o.ś upoważnia ministra właściwego do spraw środowiska do ustalenia tych standardów w drodze rozporządzenia wykonawczego wydanego w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia. Wydanie tego rozporządzenia jest jednak fakultatywne, a nie obligatoryjne. W celu sprawdzenia czy standardy jakościowe są dotrzymane należy dokonywać oceny jakości powietrza. Ocena ta prowadzona jest w ramach państwowego monitoringu środowiska. Organem zobowiązanym jest tu wojewódzki inspektorat ochrony środowiska.

Ocena jakości powietrza dokonywana jest w strefach, na które podzielony został obszar kraju.

Zgodnie z art. 87 ustawy p.o.ś jedna strefa to

·         obszar jednego powiatu, albo

·         obszar aglomeracji ( miasta lub kilku miast stykających się granicami[2]) o liczbie mieszkańców powyżej 250 tysięcy.

Badania jakości powietrza wykonywane są za pomocą sposobów i metod określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska wydanym na podstawie art. 90 ust. 3 ustawy POŚ. Ocena poziomu substancji w poszczególnych strefach dokonywana jest przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska raz na rok.

Programy Ochrony Powietrza

Na podstawie przeprowadzonych badań inspektor dokonuje klasyfikacji stref wyodrębniając te, na których został przekroczony dopuszczalny poziom choćby jednej substancji.

Przekroczenie takie powoduje obowiązek podjęcia określonych działań a mianowicie opracowania przez wojewodę programu ochrony powietrza (tzw. „programu naprawczego”) dla danej strefy. Dla niektórych substancji przewidziano dodatkowo tzw. margines tolerancji, czyli wartości, o które dopuszczalne poziomy mogą być przekroczone i nie powoduje to konieczności opracowywania programu naprawczego.

Program Ochrony Powietrza

·         jest jednym z rodzajów programów doprowadzenia do przestrzegania standardów jakości środowiska ( zwanych też „programami naprawczymi”), o których mowa w art. 84 ust. 1 ustawy POŚ.

·         Ma na celu osiągnięcie dopuszczalnych poziomów substancji w powietrzu

·         Ustalany jest przez właściwego miejscowo wojewodę w drodze rozporządzenia

·         Jest aktem prawa miejscowego powszechnie obowiązującym na danym terenie

Program ochrony powietrza musi wskazywać

·         Obszar, którego dotyczy

·         Standardy, które zostały przekroczone

·         Działania potrzebne do usunięcia naruszeń

·         Podmioty, do których kierowane są obowiązki określone w programie

·         Obowiązki odpowiednich organów administracji

Szczególne wymagania co do programów ochrony powietrza określone zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiska wydanym na podstawie art. 91 ust. 4

Jednym ze skutków  prawnych uchwalenia programu ochrony powietrza jest jego wpływ na treść pozwoleń na emisje do powietrza ( a także pozwoleń zintegrowanych ) wydawanych na obszarze jego obowiązywania. Mianowicie, zgodnie z art. 186 pkt 4 ustawy POŚ nie można wydać pozwolenia, które byłoby nie zgodne z takim programem.

Plany działań krótko terminowych

Niektóre substancje pojawiające się w powietrzu są na tyle szkodliwe, że nawet krótkotrwałe przekroczenie ich określonych stężeń może powodować zagrożenie dla zdrowia ludzi. Poziomy stężeń mogące powodować takie zagrożenie nazwane są poziomami alarmowymi. Zostały  one określone dla niektórych tylko substancji: dwutlenek azotu, dwutlenek siarki oraz ozonu.

              Poziomy alarmowe są oczywiście łagodniejsze od „zwykłych” dopuszczalnych poziomów stężeń. Określone one zostały w rozporządzeniu Ministra Środowiska.

              W przypadku przekroczenia poziomów alarmowych lub ryzyka ich przekroczenia wojewoda ma obowiązek podjąć określone działania, które można nazwać przeprowadzeniem „alarmu smogowego”.

·         Określić w drodze rozporządzenia, plan działań krótkoterminowych mający na celu:

- ograniczenie skutków i czasu trwania istniejących przekroczeń,

- w przypadku, gdy istnieje dopiero ryzyko wystąpienia przekroczeń  - zmniejszenie tego ryzyka.

·         Nie zwłocznie powiadomić społeczeństwo o występowaniu przekroczeń lub zagrożeń oraz o podjętych działaniach.

Powiadomienie społeczeństwa

              Powiadomienie o występujących zagrożeniach lub przekroczeniach lub przekroczeniach stężeń substancji oraz o podjętych działaniach:

·         Jest obowiązkiem wojewody

·         Powinno być dokonane niezwłocznie i w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie

·         Jest skierowane do:

- ogółu społeczeństwa

- podmiotów, które na podstawie programu mają obowiązek ograniczyć lub zaprzestać wprowadzania emisji do powietrza.

·         Powinno zwierać w szczególności informacje o :

- dacie, godzinie i obszarze, na którym wystąpiło przekroczenie albo jego ryzyko, oraz przyczyny tego stanu,

- prognozach zmian poziomu substancji w powietrzu,

- obowiązujących ograniczeniach i innych środkach zaradczych.

„ Alarm smogowy” w innych sytuacjach

Przeprowadzenie „alarmu smogowego” związane jest głównie z przekroczeniem lub ryzykiem przekroczenia alarmowych poziomów pewnych substancji. Jak wskazano wyżej, poziomy te określone zostały jednak dla trzech wybranych substancji. Dla pozostałych substancji poziomy alarmowe nie zostały określone. Dla nich również obowiązkowe jest w pewnych wypadkach opracowanie planu działań krótkoterminowych i odpowiednie powiadomienie społeczeństwa. Chodzi o sytuacje w których występuje ryzyko przekroczenia ich „ zwykłych” dopuszczalnych poziomów.

Kontrola Emisji do powietrza  

Działania zmierzające do ochrony powietrza przed emisjami opierają się na ogólnych założeniach ustawy POŚ dotyczących ochrony środowiska przed zanieczyszczeniem wyrażonych w przepisach jej tytułu III . w tytule III znalazły się więc również przepisy regulujące kontrole emisji do powietrza, przede wszystkim kwestie wydawania pozwoleń na emisję gazów lub pyłów.

              Prawo może oddziaływać na ogół stosunków społecznych poprzez stosowanie odpowiednich instrumentów, wymuszających zachowanie się zgodnie z obowiązującymi przepisami. Inaczej mówiąc, prawo daje środki, za pomocą których można wymusić zachowanie innego podmiotu odpowiadające celom założonym przez prawodawcę[3].

Instrumenty o charakterze cywilnoprawnym

Prawo cywilne reguluje stosunki społeczne „ o doniosłości majątkowej oraz związane z nimi stosunki nie majątkowe. Jednakże stosunki prawne kształtujące się pomiędzy występującymi w nim podmiotami oparte są na zasadzie równorzędności. Warto tu wspomnieć art. 80 ustawy z dnia 31.01.1980 o ochronie i kształtowaniu środowiska, który stanowi, że jednostka organizacyjna oraz osoba fizyczna ponosi przewidzianą prawem cywilnym odpowiedzialność za szkody wynikających z działań lub zaniechań wpływających szkodliwie na środowisko. W zakresie ochrony powietrza przed zanieczyszczeniem instrumenty o charakterze cywilno prawnym będą spełniać przede wszystkim funkcje:

a)      kompensacyjną ( odszkodowawczą)

b)     prewencyjną

ad a)

dochodzenie roszczeń odszkodowawczych na zasadzie winy może być, w przypadku szkód wyrządzonych w środowisku naturalnym, wręcz nie możliwe. Należy bowiem wykazać, iż szkoda nastąpiła z winy emitenta, co z resztą nie  zawsze ma miejsce.

Ad. b)

Duże znaczenie w zakresie ochrony środowiska przed zanieczyszczeniem mogą także odegrać cywilnoprawne instrumenty prewencyjne. Właściciel nieruchomości powinien jednak podejmować takie działania, aby imisje nie utrudniały ponad przeciętną miarę korzystania z nieruch ości sąsiedzkiej.

O skuteczności instrumentów o charakterze cywilnoprawnym może świadczyć przykład fabryki „Bonarka”, której działalność powodowała duże uszczerbki w rolnictwie i sadownictwie. Wyroki zasądzające odszkodowania zmusiły firmę do zainstalowania odpowiednich urządzeń czyszczących .

Instrumenty o charakterze karno prawnym

Instrumenty o takich charakterze znajdziemy w art. 181 – 188 kodeksu karnego, regulującego odpowiedzialność karną za naruszenie wymagań ochrony środowiska. Art. 185 § 2 k.k., który przewiduje kare do 12 lat pozbawienia wolności dla sprawcy czynu polegającego na „zanieczyszczeniu wody, powietrza lub ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym w takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu wielu osób lub spowodować zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach, a skutkiem tego czynu jest śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób”. Rola instrumentów o charakterze karnoprawnym z zakresie ochrony powietrza jest jednak ograniczona.

Instrumenty o charakterze administracyjno prawnym

Cechą charakteryzującą instrumenty o charakterze administracyjno prawnym jest występujący w nich element władztwa organu administracji. Instrumenty takie znajdują się przede wszystkim w ustawie o ochronie i kształtowaniu środowiska. Są to najskuteczniejsze instrumenty. 

5